قلعه دختر یک دژ دفاعی و یک مانع مهم برای عبور دشمن در دره تنگاب بوده است. ویژگیهای کلی معماری و بویژه مقایسه کاخ قرار گرفته در داخل این قلعه با دیگر کاخ اردشیر، واقع در دشت فیروزآباد، نشان می‌دهد که قلعه دختر توسط اردشیر بابکان، بنیانگذار دولت ساسانی و در طی درگیریهای وی در مسیر تسلط بر ناحیه پارس و پیش از پیروزی نهایی وی بر پادشاه بزرگ پارتیان، اردوان پنجم در 224 پس از میلاد، ساخته شده است.
استحكامات اصلي قلعه دختر شامل يك ديوار بیرونی ممتد است كه بر فراز كوه و بر اساس پستی و بلندی طبیعی بر روی صخره‌اي شيب‌دار كشيده شده و شکل کلی یک ذوزنقه را در خود محصور کرده است. این استحکامات از بخشهای پایین منتهی به دره تنگاب آغاز شده و تا بالاترین بخش کوه که کاخ داخلی قلعه در آن بخش قرار دارد، امتداد یافته است. حالت هندسي بناي كاخ كه در چند سطح قرار گرفته شده، به طور كامل با حالت غير هندسي قلعه كه بر اساس شكل طبيعي كوه ساخته شده، در تضاد است. باروهاي دیوار اصلي قلعه (دیوار بیرونی) با فرورفتگیهای متناوب، همانند ديوارهاي بيروني كاخ داخلی آن تزيين شده است. در دو نقطه جداگانه باروها از سمت صخره‌ها به سمت رودخانه امتداد یافته است. این دیوارها به نظر مي‌رسد، جاده باستاني كه تقريباً همان جاده امروزي عبوري از كنار قلعه است را كنترل مي‌كرده‌است.
برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: الگوهای معماری ایرانی
کاخ قلعه دختر
کاخ قلعه دختر شامل بخش مسکونی و سلطنتی قلعه دختر است و در داخل حصار آن قرار گرفته است. در واقع این کاخ با توجه به دیوارهای مستحکم و دفاعی آن یک قلعه کوچک محسوب می‌گردد که در داخل حصار بزرگتر بیرونی قلعه دختر قرار گرفته است. بنای کاخ بر روی یک برآمدگی بزرگ صخره‌ای در بالاترین بخش قلعه ایجاد شده است. برای ساخت کاخ، ابتدا محل مذکور را به صورت مصنوعی در سه سطح ارتفاعی آماده کرده و سپس کاخ را که شامل یک بنای مستطیل شکل با درازای120 (خاوری – باختری) و بیشترین پهنای (شمالی – جنوبی)، 40 متر است، بر روی سطوح سه گانه مذکور ایجاد نموده‌اند. برای ساخت کاخ ورودی، کاخ با شکلی مستطیلی در گوشه جنوب خاوری آن قرار گرفته است. هر یک از سطوح، شامل فضاهای معماری گوناگونی است که با توجه به ایجاد راه پله‌هایی با هم پیوند داده شده‌اند. در بالاترین بخش کاخ یک ایوان باشکوه که به یک تالار گنبددار منتهی می‌شود، بلدترین قسمت و بخش اصلی کاخ محسوب می‌گردد.
تزیینات معماری کاخ اردشیر، ساده و در عین حال چشم‌نواز است. دیوارهای بیرونی کاخ با تاقچهها و فرورفتگیهای مضرس کم عمق عمودی تزیین شده است. اتاقهای اصلی دارای تاقچه های عمیقی است که چهارچوب بیرونی آنها با گیلوییهای مصری گچبری شده تزیین شده است. با توجه به ویژگیهای معماری کاخ و بویژه مقایسه آن با کاخ دیگر اردشیر که در دشت فیروزآباد قرار گرفته است و همچنین نظر به دیگر شواهد باستان‌شناختی، امروزه به طور قطعی مشخص شده است که کاخ قلعه دختر بوسیله اردشیر بابکان به عنوان یک محل اقامت سلطنتی و همچنین یک قلعه مستحکم، پیش از پیروزی نهایی وی بر آخرین شاه اشکانی یعنی اردوان پنجم در 224 م. ساخته شده است.
برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: نماد های معماری ایرانی ، تاریخ معماری ایران
پایین‌ترین سطح کاخ قلعه دختر
پایین‌ترین سطح قلعه دختر شامل ورودی این کاخ است که در گوشه جنوب باختری کاخ قرار گرفته است. این ورودی به فضای یک تالار منتهی می‌گردد که محلی برای انتظار افراد نو ورود به کاخ است. روبه‌روی ورودی مذکور یک تالار که دارای ورودی عریضی است دیده می‌شود که در دو سوی آن سکوهایی که بر روی تاقچه‌هایی شکل گرفته‌اند، دیده می‌شود. در انتهای تالار مذکور نیز یک نیمکت مرتفع با پنج صندلی نیم دایره‌ای دارای دسته‌هایی با گوشه‌های تزیین شده هستند. در سمت راست تالار، دری قرار دارد که به یک راه پله گردان که در داخل برج مربعی شکل قرار دارد، ختم می‌گردد که به سکوی میانی کاخ منتهی می‌گردد.
سکوی میانی کاخ قلعه دختر
سکوی میانی کاخ قلعه دختر، شامل یک حیاط مرکزی است، که اطراف آن را تالارهایی با طاقهای ضربی فرا گرفته‌اند. برخی از این تالارها دارای سکوهای جانبی کوتاه است. برخی نیز دارای سکوهایی هستند که با راه‌پله قابل دسترسی بوده و در یک مورد نیز دارای محلی برای پخت و پز است. ضلع خاوری این حیاط دارای یک سکوی بلند است که از میان آن راه پله‌ای با تاقهای بسته تزیین شده، به بالاترین سطح کاخ یا سکوی سوم آن منتهی می‌گردد.
بالاترین سطح کاخ قلعه دختر(ایوان و تالار گنبددار)
سومین و بالاترین بخش قلعه شامل ایوانی عمیق و دارای تاق ضربی بوده، که امروزه تنها دیوارهای جانبی آن بر جای مانده است. این ایوان از برجی راه پله‌دار که ازسکوی میانی آغاز می‌شود، قابل دسترسی بوده است. ایوان مذکور به تالاری گنبددار به شکل مربع و با ابعاد 14 متر در هر ضلع ختم می‌شود که شواهدی از نیمکتهای تشریفاتی در آن وجود دارد. تالار مذکور از سه جهت با تالارهای مستطیلی که دیوارهای بیرونی آن به صورت مدور ساخته شده و بنابراین همانند یک برج مهیب در نمای بیرونی کاخ خودنمایی می‌کند، احاطه شده است. فضاهای گوشه‌ای قرار گرفته بین تالارهای میانی این برج باید به عنوان محلی برای خانواده سلطنتی مورد استفاده بوده باشد. بیشتر راهروها و اتاقهای طبقه دوم و همچنین اتاقهای کوچک قرار گرفته در مجاورت دیواره برج مدور، به خاطر فشاری که تاقها بر دیوارهای زیرین آنها وارد آورده و موجب
آسیب‌دیدگی جدی بنا شده بودند، مدت کوتاهی پس از ساخته شدن آنها با لاشه سنگ پر و یا بسته شدند. همچنین بعداٌ بوسیله پشت‌بندهایی، بنا از نمای بیرون نیز تقویت گردید. تنها بخش شمال باختری طبقه فوقانی تالار گنبددار هنوز باقی مانده است. این بخش همانند تالارهای جانبی آن پنجره‌هایی رو به بیرون دارد. در واقع ترکیب تالارهای بلند و اتاقهای خصوصی در طبقه دوم که به اطراف اشراف دارد، یکی از شاخص‌ترین ویژگیهای معماری کاخهای ایرانی و خانه های اعیانی در سرتاسر تاریخ ایران بوده است.
