مدارس سنتی ، از کارکرد تا کالبد
مدرسه عالی سپهسالار
در بحثی مفصل پیرامون مدارس سنتی آمده است که ساختمان مدرسه در کشور ما پیشینه زیادی دارد. نخستین دانشگاه در جهان به معنی امروزین آن، در ایران ساخته شده است، دانشگاه جندی شاپور که در رشته پزشکی کار می کرده است. به گمان ما از بابت بیمارستان و مدارس سنتی ، پیشینه ما از همه جا بیشتر است. گرچه در یونان پانصد سال پیش از میلاد، مدرسه هایی خصوصی همچون باغ بوده که در آنها فیلسوفان به شاگردان خود آموزش می داده اند ولی ساختمانی ویژه مدرسه نبوده است.
در گذشته فضاهای آموزشی در ایران دو گونه بوده است :
الف). مکتب خانه: که جایگاه ویژه ای نداشته و بیشتر در یک خانه، یا بالاخانه یا سرکوچه یا خانه خود مدرس برگزار می شده و مقدمات الفبا، قرآن و خواندن آموزش داده می شده است.
ب). مدرسه که در دو سطح برگذار می شده :
یکی سطح مقدمات دوره فقه ( شامل صرف و نحو، ادبیات فارسی که این سطح به جای مدرسه متوسطه امروزی شمرده می شده است)
دوم سطح خارج: در سطح خارج تنها دروس مذهبی آموزش داده نمی شده و درسهایی مانند فلسفه و حکمت، ریاضی و علم موسیقی یا صوت شناسی که بخشی از فیزیک بوده نیز تدریس می شده است( که اکنون رایج نیست در مدارس علمیه) کسانی مانند بوعلی، زکریای رازی و صدها دانشمند بزرگ اسلامی از چنین مدارسی بیرون آمده اند. بخشی از مدرسه برای درس خارج که سطح آموزش آنها بالاتر از طلاب معمولی بوده در نظر گرفته می شده است. برای نمونه، اشکوب همکف برای طلاب و کار و زندگی آنها و اشکوب روی آن، برای طلاب سطح خارج بوده است .
مدرسه صالحیه قزوین
در هر مدرسه طلاب با هزینه اندکی که برای مدارس می شد، زندگی ساده ای داشته اند و این موجب می گردید تا کوشا و زحمتکش بار آیند و رنج مردم کم درآمد را دریابند. به آنها حجرهای کوچک میداده اند که خود،(کاشانی)آپارتمان کاملی بوده است.
حجره ها بیشتر برای یک تا سه تن بوده و هیچ کدام از آنها رو به بیرون مدرسه ساخته نمیشده است. یک حجره کامل مدرسه، دارای یک پیش اتاق یا ایوانچه بود که به میانسرا و فضای آزاد باز میشد. هر حجره در پس توی خود یک پستو داشت که در آن پخت و پز می کردند. پستوها دو اشکوب داشتند و اشکوب دوم انباری بود. در بیشتر مدرسه ها ایوانچه جلوی حجره های اشکوب بالا به راهرو تبدیل می شده و در پشت آنها نیز پستو بوده است. در برخی دیگر در اشکوب بالا ایوانچه جلو نگه داشته شده و راهرویی دراز در پشت رده حجره ها آنها را به هم می رسانده است. نمونه آن مدرسه چهار باغ اصفهان است. در برخی مدرسه ها مانند مدرسه خان شیراز هر حجره دارای یک نیم اشکوب بوده که با یک پلکان بدان راه داشته اند. این نیم اشکوب، خوابگاه و جای دنجی برای مطالعه بوده است. این مدرسه ها به شیوه اصفهانی ساخته شده اند. از شیوه آذری نیز چند مدرسه هنوز بر جا مانده اند.
مدرسه چهار باغ
بحثی مفصل پیرامون مدارس سنتی و معماری مدارس
-ویژگی فضای معماری مدارس سنتی
هر فضای معماری، به خصوص فضای معماری مدارس سنتی ، باید بتواند در برابر خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی شرایط مساعدی را برای پاسخگویی به نیازهای انسانی فراهم آورد، به همین دلیل است که عموم فضاهای معماری واقع در نواحی گرم و خشک کشور، درون گرا ساخته شده اند؛ به این ترتیب فقدان چشم اندازها و فضاهای سبز طبیعی با ایجاد فضای سبز محدودی که در حیاطی مرکزی احداث می شد، جبران می شد و چشم اندازی دل نشین و شرایطی مطلوب برای زیست پدید می آورد. عوامل اقلیمی در شکل گیری فضای کالبدی مدارس همواره تأثیری قاطع و یک جانبه نداشتند؛ به طور مثال، استفادة حداکثری از زمین و نیاز به ایجاد بیشترین تعداد حجره در یک مدرسه، سبب می شد که برخلاف توزیع فضایی عناصر در فضاهای مسکونی، از هر چهار جهت حیاط برای احداث حجره ها استفاده کنند و به عبارت دیگر، نحوة مکان یابی حجره ها در مدرسه به جهت نور آفتاب وابسته نباشد. از این رو می توان گفت یکی از مهم ترین عناصر فضایی یک مدرسه، حجره های آن است که نقش اصلی را در ساختار معماری مدرسه بر عهده دارد. در این مدارس جای سخنرانی علما و جلسات مهم به دلیل تعداد زیاد طلاب در ایوان های مدارس بوده و ایوانچه های جلوی حجر هها نیز به منظور گف ت وگو و مباحثه مورد استفاده قرار می گرفت. ایوانچه های جلو حجره ها در طبقۀ اول به راهرو تبدیل شده و در جلوی حجره ها راهرو و پشت آنها پستو بوده است. به طور کلی مدارس اسلامی شامل ورودی،فضای بهداشتی، حیاط، ایوان، حجره، مدرس، کتابخانه و محدودۀ خادم است .
هر مدرسه میانسرایی سرسبز داشته و طلاب در ایوان ها یا پیش خان مدرسه بحث های دو نفری داشته اند. مباحثه های علمی، گاه به دعوا نیز می کشیده که در پایان بعد از حل مسأله، دوباره با هم دوستانه کار را دنبال می کردند. بیشتر مدرسه های بزرگ، افزون بر مدرس و مسجد، کتابخانه هم داشته اند.
فضای درونی مدرسه ها به گونه ای بوده که آرامش داشته و دنج باشد تا طلاب به آسودگی به درس خود برسند. حجره ها هر کدام دارای یک ایوانچه بوده و طلاب در آنها گرد می آمدند و مباحثه می کردند. میانسرای گرد بسته هم فضای آرامی را برای آموختن درست می کرده است.
مدرس (محل تدریس) و مسجد از فضاهای اصلی مدرسه ها هستند. گاه در کنار مدرسه، میانسرای کوچکی بوده که از آن به عنوان مدرس بهره گیری می شده است، مانند مدرسه ابراهیم خان کرمان. در کنار این مدرسه خانه بسیار زیبایی هست که زمانی مدرس آن بوده است. برای این که سر و صدای هر مدرس به دیگری نرسد، فاصله میان آنها را رعایت می کردند. برای پیشگیری از پژواک صدا، در دیوار فرورفتگی ها و در آسمانه کاربندیهایی می ساختند که صداها در هم نشود و صدای مزاحم از میان برود. بسیاری از کاربندیها در معماری ما برای آرایه نبوده است، بلکه کارکردهایی این گونه داشته است. البته این که برخی گفته اند سنگ هایی در مسجد امام اصفهان کار گذاشته شده که کار بلندگو را می کرده، افسانه است. ولی بازتاب صدا در زیر گنبد آن دلیل دارد.
تعداد مدرس ها در یک مدرسه گوناگون است. گاه یک یا دو و گاه بیشتر بوده است. اندازه و مساحت آنها هم گوناگون است. مدرس ملاصدرا ۱۴۶۱۰ متر بوده که حدود ۱۴۰ نفری در آن جا می گرفته است.
فضاهای مدارس سنتی – منبع : حیاتی، رحمت نیا،کاوری زاده، 1398
تاریخچه مدارس
بحثی مفصل پیرامون مدارس سنتی وجود دارد که از مدرسه های پیش از اسلام اثری بر جای نمانده که درباره آن بحث کنیم و تنها برخی شاعران ما را از آنها آگاه کرده اند. پس از اسلام، یکی از کارکردهای مسجد در شهرها و روستاها، آموزش بود. آموزش علوم دینی، ستاره شناسی و ریاضی. تا سه سده پس از آن بیشتر دانش های زمانه در مسجدها آموزش داده می شد. برخی مسجدها دارای چهار بخش آموزشی و برای چهار فرقه اهل تسنن در یک مسجد بودند. تا این که مسجدهای آنها هم در سده پنجم و ششم جدا شد.
تاریخ تحولات و بحثی مفصل پیرامون مدارس سنتی در دنیا نشان می دهد که در کشور ما فضاهای آموزشی در گذشته مورد توجه بوده اند؛ مدرسه جندی شاپور در قرن سوم میلادی که توسط اردشیر تأسیس شد، از اولین نمونه های فضاهای آموزشی به شمار می رود(کامل نیا، 1394 ، 35 ). پیش از اسلام دو عامل مهم اداری و مذهبی موجب پیدایش فضاهای آموزشی شد. دستگاه اداری و مذهبی کشور همزمان با هم در دوره ساسانیان به گونه ای توسعه یافت که از یک سو افزای تعاداد و منزلت دبیران منجر به تکوین طبقه ای خاص از آنان شد و از سوی دیگر صدها آتشکده ساخته شد که برای تأمین موبدان و مبلغان مذهبی به هزاران موبد نیاز داشت. آموزش علوم اداری و مذهبی در همه دوره ها از یکدیگر متمایز نبود، بلکه حداقل برخی از اوقات در دوره ساسانیان در یک فضا و به وسیله موبدان صورت می پذیرفت.
جندی شاپور نخستین دانشگاه جهان
آموزش بیشتر جنبه ای طبقاتی داشت و فقط گروه ها و قشرهای معینی می توانستند از آن بهره برند. فضاهای آموزشی نرز اغلب در مجاور مراکزاداری و سلطنتی یا مراکز مذهبی جای داشتند. پس از ورود اسلام به ایران، دو عامل مهم، یعنی نخست افزایش و گسترش منابع فقه و علوم مذهبی و کارکردهای اجتمااعی آن و دوم رقابت های مذهبی سراسری موجب تکوین مدرسه شد. زمان غزنویان سنت تأسیس مدرسه را سلاطین، حکام، وزرا و بزرگاان ادامه دادند. فضای معماری مدارس -همزمان با تحولی که در معماری مساجد در دوره سلجوقیان به وقوع پیوست، دگرگون شد و به شکل چهار ایوانی درآمد. طرح چهار ایاوانی که حداقل از دوره اشکانیان شنایته شده بود و به کار می رفت، چنان مورد استقبال قرار گرفت و گسترش یافت که یارج از مرزهای ایران نیز مورد بهره بردار ی واقع شد. نحوه استفاده از فضا در مدرسه هایی که به مذاهب اربعه اختصاص می یافت، به این ترتیب بود که هر ایوان به انضمام جبهه ای از فضای مجاور آن برای مذهب در نظر گرفته می شد.
طبقه بندی طرح مدارس مهم را می توان در بحثی مفصل پیرامون مدارس سنتی به مدارس دو ایوانی، چهار ایوانی و شبه چهار ایوانی (دو محوری) تقسیم کرد.
مدرسه چهار ایوانی
در دوره پهلوی مدارس اصطلاحاً نقشه آلمانی، از شمال تا جنوب کشور دیده می شود. بعد از انقلاب اسلامی، معمااری مدارس که تحت نظارت سازمان نوسازی مدارس بود، تبدیل به الگوها و قالب های کلیشه ای یکسان شد؛ ساختمان های مکعب مستطیل آجری، راهروهای کشیده و یکنواخت، کلاس های راست گوشه با پنجره های حفاظ دار و ارتفاع بلند، حیاط آسفالتی که در یک گوشه آن سرویس های بهداشتی جای داشت(کامل نرا، 1394 ، 35 .)
داخل مدرسه حیاطی سرسبز با حجره ها و ایوان هایی در اطراف بوده است. جای سمینارها در ایوان هاای مدارس و ایوانچه های جلوی حجره ها نیز محل بحث بوده است. مدرّس، فضای درس مدرسه است و استاد در محل درس می داده اسات(پررنرا، 1387 ، 92 ). حجره های طبقه اول برای طلاب درس بوده که ارتباط کمتری با طلبه ها داشته باشند. ایوانچه های جلوی حجره ها در طبقه اول به راهرو تبدیل و در جلوی حجره ها راهرو و پشت آنها پستو بوده است. حجره را که سهم قابل ملاحظه و چه بسا عمده ترین نقش را در شکل گیری فضای مدارس نسبت به سایر فضاها داشت، می توان مهم ترین واحد ویژه معماری مدارس به شمار آورد(سلطان زاده، 1364 : 438 ).
دارالفنون – نخستین مدرسه نوین ایران
بحثی مفصل پیرامون مدارس سنتی وجود دارد که مدرسه را به طور خلاصه می توان، مؤسسه ای برای آموزش عالی تعریف کرد که در آن علوم سنتی اسلامی حدیث، تفسرر فقه و جز آن آموزش داده می شود. مدرسه، پاسخی به نیازهای معینی از جامعه اسلامی بود. مدرسه طراحی شده بود تا در خدمت یک نهاد کاملا ابداعی قرار گیرد(علاقمند، 1396 ، 9). در ابتدا، محل آموزش، مسجد بود. حلقه های درس علوم گوناگونی همچون لغت، نحو، بلاغت، تفسیر، حدیث، فقه و … که همگی از قرآن سرچشمه گرفته بودند، در مساجد برگزار شده و به بحث و منظره گذاشته می شاد (علاقمند، 1396 ، 8 .)
آموزش در این دوره بنن مکتب خانه، مسجد و مدارس علمیه به صورت غیررسمی تقسیم می شد و همگام با توسعه مدارس علمیه مکاتب هم توسعه یافتند و عملاً مکتب ها به یک دوره مقدماتی برای مدارس علمیه تبدیل شدند. با توسعه آموزش و سایت مدارس برای آموزش، عناصر دیگری به این فضای آموزشی اضافه شد. عناصر فضایی کارکردی مدارس، عبارت بود از: حجره، مدرس، کتابخانه، مسجد، اتاق های خادم و چراغ دار و آبک و سرویس های بهداشتی. نحوه قرارگیری عناصر فضایی کارکردی در آن به این ترتیب بود که در چهار جهت پیرامون میان سرا (حراط مرکزی) قرار گرفته اند. شکل میان سرا به صورت مستطیل کشیده یا نزدیک – به مربع (با گوشه های قائمه یا پخ)است. ورودی مدرسه در یک سوی محوری قرار دارد که از وسط دو ضلع و مرکز مستطیل می گذرد. فضایی که در سوی دیگر محور مذکور، یعنی روبه روی فضای ورودی قرار می گرفته، به کارکردی غیر از حجره مانند گنبدخانه و مسجد مدرسه، مدرّس، کتابخانه یا ایوانی بزرگ که به –عنوان مسجد یا مدرس مورد استفاده قرار می گرفت اختصاص می یافته است. گروه دیگر مدارس به صورت چهارایوانی است که دو ایوان دیگر بر محور عمود -ورودی قرار می گیرند. گروه دیگری از مدارس به جای دو ایوان در دو سوی محور عمود بر محور ورودی، دارای دو فضای متمایز شده با دهانه ای بزرگتر نسبت به حجره های که گاه ایوان واقع در دو سوی خود بودند. فضاهای مذکور که گاه ایوان هم دارند اغلب به کلاس درس یا کتابخانه و گاهی به مساجد اختصاص می یافته است. سیاحانی که دوره صفویه در ایران اقامت داشتند از تعداد بسیار مدرسه ها سخن گفته اند.
حیاط مدرسه خان شیراز
در دوره صفویه تبلرغ و ترویج آداب و احکام و تبلیغ و نشر آن بدون فضاهای آموزشی و مهیا کردن امکانات آموزشی میسر نبود و مستلزم توسعه نظام آموزشی بود. شاردن تعداد مدارس اصفهان را پنجاه و هفت باب ذکر کرده است. در سایر شهرهای بزرگ نیز به همین ترتیب بود. در دوره قاجار تعدادی از مدارس ویران شده بود و تعداد انگشت شماری از مدارس باعده اندکی طلبه دایر بود. گسترش روابط اقتصادی سیاسی ایران با کشورهای دیگر ضمن آنکه در بسیاری از زمینه های به ضرر کشور تمام شد، اما در زمرنه آشنایی با-برخی از جنبه های تمدن و فرهنگ اروپا دارای آثار قابل ملاحظه ای است. تأسیس مدرسه های جدید، انتشار نشریه از اقدامات فرهنگی تاثیر از این آشنایی نبود. تأسیس دارالفنون به وسیله امیرکبیر نیز نمونه ای از این مورد ذکر شده است(علاقمند، 1396 ، 9 )
بحثی مفصل پیرامون مدارس سنتی و شکل مدرسه در اقلیم های مختلف ایران
مدرسه در مناطق مختلف ایران نیز مانند سایر ابنیه سنتی، جهت استفاده حداکثر از عوامل اقلیمی به منظور فراهم نمودن شرایط آسایش انسان در فصول مختلف ساخته شده است. علاوه بر این، شکل مدرسه به گونه‌ای طراحی شده که عملکرد اصلی آن یعنی تربیت فقها و علما به خوبی انجام گیرد و مکانی مناسب جهت بحث و مجادله باشد.
در ایران عمدتاً مدارس به دو صورت ساخته می‌شدند یا به عنوان بخشی از مساجد، عملکرد مسجد و مدرسه در یک ساختمان تلفیق میشد؛ و یا به شکل یک واحد مستقل جهت تحصیل و اقامت طلاب احداث می‌گردید.
1- مدرسه در سواحل جنوبی دریای خزر
در بحثی مفصل پیرامون مدارس سنتی، مدارس در سواحل جنوبی دریای خزر مانند مساجد، اکثراً به صورت حیاط مرکزی و درون‌گرا ساخته می‌شدند. البته به لحاظ جلوگیری از راکد ماندن هوای مرطوب و سنگین در صحن مدرسه و فضاهای اطراف آن، سعی میشد بازشوهایی بر روی بدنه خارجی مدرسه قرار داده شود تا جابجایی و کوران هوا میسر گردد.
مسجد جامع گرگان و مسجد جامع بابل هر دو به صورت مسجد مدرسه از نوع حیاط مرکزی و مدرسه علمیه سلیمان خان در ساری با حیاط مرکزی مستقل ساخته شده‌اند. مسجد مدرسه چهارسوق در مجاور بازار قدیم بابل نیز به صورت حیاط مرکزی است و در یک ضلع آن مسجد و در ضلع دیگر آن طاقهای طلاب واقع است. ایوان سرتاسری در جلوی حجره‌های طلاب به عنوان یک فضای سرپوشیده که جابجائی هوا در آن تا حدی برقرار است، در طی ماههای گرم سال مورد استفاده طلاب قرار می‌گیرد. این ساختمان مربوط به دوره صفویه است و در عهد قاجاریه تجدید بنا شده است.
مصالح مورد استفاده و شکل کلی ساختمان مدارس در این سواحل همانند مساجد است و تنها تفاوت آن از لحاظ کالبدی، حجره‌های (اطاقها) طلاب است که در دور حیاط مرکزی جهت اقامت طلاب ساخته شده است.
مدرسه عمادیه گرگان
2- مدرسه در سواحل جنوبی کشور
در سواحل جنوبی کشور نیز مدارس و یا مدارس مساجد از نظر شکل کالبدی و نوع مصالح همانند مساجد می‌باشند و همان تمهیداتی که جهت فراهم نمودن شرایط آسایش برای مساجد انجام میشد، برای مدارس نیز صورت می‌گرفت. این تمهیدات که در بناهایی با حیاط مرکزی و یا حیاط در یک سمت بنا بکار گرفته شده‌اند شامل: ارتفاع زیاد فضاهای مسکونی، بادگیرهای حجیم چهارطرفه، کوران دوطرفه هوا در داخل بنا، ایوانهای عریض و مرتفع، پنجره‌های بلند و استفاده از نسیم شبانه‌روز بین دریا و خشکی می‌باشند.
همان اختلافی که بین مساجد سنی و شیعه دیده می‌شود بین مدارس علمیه این دو مذهب نیز وجود دارد. مدارس اهل سنت دارای یک منار دو مأذنه است و قوسها و تزئینات آن به ابنیه مذهبی جنوب خلیج فارس بیشتر شباهت دارد.
3- مدرسه در نواحی کوهستانی و مرتفع
در مناطق کوهستانی و مرتفع فلات، مدارس سنتی عمدتاً به صورت حیاط مرکزی‌اند. در این نواحی به لحاظ برودت هوا، ورود و خروج به حجره‌ها از طریق راهروی پشت حجره طلاب مانند «مدرسه طالبیه» (قرن 11 هجری) روبروی مسجد جامع تبریز و یا از طریق راهروی مجاور حجره‌ها مانند «مدرسه میرزا علی اکبر- اردبیل» و مدرسه و مسجد جامع ارومیه صورت می‌گیرد.
در بعضی از مدارس مانند مدرسه جعفریه (دوره صفویه) که در نزدیکی مسجد جامع تبریز واقع است، دسترسی به اطاقها مستقیماً از طریق حیاط مرکزی انجام می‌شود. نکته‌ای که در غلب مدارس این ناحیه مشاهده می‌شود، عدم وجود ایوان در مقابل حجره‌ها است. زیرا به لحاظ خنک بودن نسبی هوا در تابستان، ایوان استفاده‌ی چندانی ندارد. برعکس ایوان در مدارس سایر مناطق اقلیمی کاربرد مناسب برای طلاب دارد.
در دهه 1360 خورشیدی یک مدرسه علمیه در میان حیاط مرکزی مسجد جامع ارومیه ساخته شد. این مدرسه اگرچه از نظر اقلیمی به لحاظ حجم مکعب شکل و بازشوهای نسبتاً کوچک برای منطقه سرد مناسب است ولی به دلیل اشغال فضای مهم حیاط مرکزی این مسجد مدرسه، همچنین عدم همخوانی با ابنیه تاریخی مجاور خود و استفاده از نمادهای مغایر با بناهای مذهبی اسلامی، نمی‌تواند بنایی مورد قبول باشد. این بنا به کالبد و طرح این مجموعه تاریخی مذهبی لطمه زیادی وارد نموده است.
4- مدرسه در دشتهای فلات
بحثی مفصل پیرامون مدارس سنتی وجود دارد که بارزترین خصوصیت کالبدی مدارس ، همانند مساجد در دشتهای فلات، وجود حیاط مرکزی- خصوصاً حیاط مرکزی چهار ایوانی- است. به کارگیری این شیوه در ساختمان مدارس حدود پنجاه سال قبل از مساجد چهار ایوانی متداول گردید. چنانچه آندره گدار می‌نویسد: نظامیه خوارگرد (480 هجری قمری) مرکب از یک حیاط چهارگوش و چهار ایوان به شکل صلیب بر محورهای عرضی و طولی حیاط مزبور بوده و محلهای سکونت و دفاتر هم در زوایای ساختمان قرار داشته‌اند. پس ما در این بنا اولین و قدیمی‌ترین مدرسه بزرگ چهار ایوانی را که تاکنون شناخته شده را می‌یابیم.
ورودی ساختمان یک ایوان است که ایوان روبروی آن معمولاً بزرگترین ایوان می‌باشد که دارای طاق و یا گنبدی مرتفع است. ایوانهای دیگر منجمله ایوان بزرگ، جهت تدریس و گاهی به عنوان کتابخانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. عملکردهای جنبی بنا، مانند خدمات و سرویسهای بهداشتی در پشت حجره‌ها و یا در زوایای ساختمان قرار دارند.
در دشتهای فلات نیز مانند سایر اقلیمها، ساختمان بسیاری از مدارس با مسجد تلفیق شده است. یکی از بهترین نمونه‌ها، مسجد و مدرسه آقا بزرگ (دوره قاجاریه) در کاشان است. اگرچه این ساختمان در دوره انحطاط معماری ایران ساخته شد، ولی به تحقیق شاهکاری در معماری اقلیمی این مرز و بوم محسوب می‌شود.
مدرسه آقا بزرگ
جهت تفکیک دو عملکرد از یکدیگر، حیاط مرکزی این ساختمان در دو طبقه است. طبقه تحتانی حیاط مربوط به مدرسه است که حجره‌های طلاب در اطراف این حیاط قرار دارد.
در این حیاط مانند حیاط سایر مدارس، حوض آب و گیاه وجود دارد که در تعدیل شرایط زیست محیطی حیاط و فضاهای اطراف آن مؤثر است. در حیاط مساجد معمولاً فقط یک حوض آب جهت وضو گرفتن و طهارت وجود دارد.
در سمت جنوبی حیاط همکف، گنبدخانه مسجد قرار دارد. این گنبدخانه با توجه به اقلیم گرم و خشک کاشان، از چهار طرف باز است. (البته بعدها فرزند آقابزرگ- بانی مسجد- یک شبستان زمستانی در سمت غربی گنبدخانه بنا نمود و این سمت گنبدخانه مسدود شد) بدین ترتیب، در تابستانهای گرم کاشان، در زیر سایه گنبد مرتفع مسجد و کوران دو طرفه هوا، شرایط آسایش برای نمازگزاران فراهم است. البته مسجد قدیمی که در زیرزمین و در سمت شمال مدرسه واقع است، به خاطر قرار گرفتن در داخل زمین و دمای متعادل آن، در مواقع بسیار گرم و یا بسیار سرد مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مسجد قدیمی دارای دو بادگیر زیبا برای تهویه و خنک نمودن فضای آن است. مسجد قدیمی در حال حاضر تبدیل به کتابخانه شده است.
ایوان و گنبد خانه مدرسه مادر شاه اصفهان
در سمت غربی گنبدخانه مدارس سنتی ، شبستان زمستانی قرار دارد که دارای فضایی محصور و طاق نسبتاً کوتاه است و اغلب در طی ماههای سرد سال جهت ادای فرایض دینی و انجام مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در سمت جنوبی گنبدخانه دو حیاط وجود دارد که یکی هم سطح گنبدخانه و دیگری مانند حیاط مدرسه، به صورت گودال باغچه است. یک آب انبار نیز در همین قسمت وجود دارد و بدین ترتیب آب خنک برای نمازگزاران همیشه فراهم می‌باشد.
اگرچه طرح و ساختار این مسجد مدرسه بطور کامل در یک زمان صورت نگرفته، ولی در هر مرحله این کار با توجه به اقلیم و تنظیم شرایط محیطی برای آسایش انسان انجام گردیده و در نهایت ساختمانی ایجاد شده که در عین تسهیل انجام عملکردهای مختلف در آن، شرایط آسایش در فصول مختلف سال را در این مسجد مدرسه واقع در حاشیه کویر مرکزی، فراهم گردیده است.
امیرکبیر، وزیر اندیشمند در دوران بی‌خردی ناصرالدین شاه را می‌توان پایه‌گذار مدارس از نوع جدید دانست. این وزیر با تأسیس مدرسه دارالفنون در سال 1268 خورشیدی در تهران، باعث ورود بسیاری از علوم جدید به ایران شد و از آن تاریخ به بعد کماکان به تعداد مدارس از نوع جدید افزوده شده است.
مدارس قدیمه نیز مانند مساجد، کم و بیش در وضعیت کالبدی نسبتاً خوبی قرار دارند که آن هم به خاطر حفظ عملکرد اصلی خود یعنی تربیت فقها و علمای مذهبی می‌باشد. اگرچه تربیت مخترعین و مبتکرین نیز در گذشته و خصوصاً پیش از حمله مغول از جمله وظایف مدارس از نوع قدیمه بوده است. بهر صورت اعتقادت مذهبی مردم، عملکرد و در نتیجه بنای این نوع مدارس را تا به امروز حفظ کرده است.
تبدیل حجره به مدرس
منبع مقاله:
قبادیان، وحید، (1393) بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، تهران: دانشگاه تهران، چاپ نهم.
منبع : حیاتی، رحمت نیا،کاوری زاده، 1398
منبع : سیر تحول معماری مدارس ایران در گذر زمان ، ندا سعیدی کیا، کارشناس ارشد معماری، استاد مدعو، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه پیام نور واحد اسکو، تبریز، ایران
