معماری و تحلیل ترسیمی کاروانسرا

کاروانسرا جای بیتوته و استراحت کاروانیان و سفرگران در روزگاران قدیم بوده است. کاروانسرا دارای دری بزرگ و چوبی به نام «دروازه» بود که شبها برای نگهداری از جان و مال به سر آوردگان آن بسته می شد. بیشتر کاروانسراها یک ورودی به نام «دالان» داشتند، راهروی دراز با طاق ضربی آجری که از روزن های آن نور می گرفت.

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: اصول معماری ایرانی

کلیات حیطه بندی فضائی

تاورینه درباره کاروان سراهای دوران قدیم نوشته است: «بنای آنها مربع است، بیشتر یک طبقه هستند. یک در بزرگ مدخل آن است. در ضلع وسط یک تالار بزرگ ساخته شده که مخصوص محترمین است، در دو سوی تالارهای وسط اتاقها و حجرات کوچکی است، برای عامه مردم. طویله ها در عقب و در پشت اتاقها هستند، گاه به اتاقهای کوچک راه دارند.

ایوان – ایوانچه و سکو 

در زمستان ها به علت گرمیهوای آنجا پارهای در سکوهای طویله می خوابند.» کاروانسراها دارای یک حیاط بزرگ بوده که سکویی به نام “بارانداز “ در وسط آن جهت خالی کردن بار و همچنین در حیاط کاروانسراها سکوها یا شاه نشین هایی برای استراحت و خواب کاروانیان در هوای مناسب وجود داشت

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: ویژگی معماری ایرانی ، نور در معماری ایرانی

معماری دفاعی کاروانسرا 

بنای کاروانسرا از آجر و گاه نمای آن از کاشی بوده است. در دالان یا حیاط کاروانسرا نیز محلی برای خرید و فروش کالاهای مورد نیاز کاروان موجود بوده است. کاروانسراها برای آب مصرفی کاروان آب انبار یا چاهی هم داشته اند. این بنا یادگاری از دوران باستان به شمار می رود، چنانکه در دوره ساسانی کاروانسراهایی وجود داشته، از جمله آنها کاروانسرای دروازه گچ» است.»” استاد گرامی مهندس پیرنیا از گونه ای کاروانسرای باستانی به نام «کاربات» سخن گفته است.» نوع دیگری از کاروانسرا رباط (ربات) یا کاروانسراهای سر راه یا بیرون شهری است. گونه دیگری از کاروانسرا، کاروانسرای کوهستانی است

ورودی و اجزا و تقسیمات

. این نوع کاروانسراها «معمولا شامل اتاقهای کوچکی هستند که به آسانی گرم می شوند و در شبهای سرد زمستان پناهگاه خوبی به شمار می روند. غالبا نیمی از این پناهگاه ها سایه بانی برای جلوگیری از نفوذ برف و آب باران دارند. داخل پناهگاه بسیار ساده است. این پناهگاه شامل یک تالار است که دارای طاقچه هایی برای وسایل و گاه نیز دارای یک اتاق کوچک به نام صندوق خانه هستند. به ندرت در کنار این نوع پناهگاه ها حیاط قرار دارند.» در گذشته ها به کاروانسرا «خان» هم می گفته اند، این واژه در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ترکیه هم راه یافته است. در یزد گاهی به جای کاروانسرا «تیم» به کار برده می شود. چنان که تیم در فرهنگ های فارسی هم به جای کاروانسرا و تیمچه که در لغت به معنای کاروانسرای کوچک است به نوعی از سرا گفته می شده است ( صادق شمس، 1389)

سیستم دسترسی داخلی کاروانسرا 

جزئیات معماری و مصالح

پس از استقرار حکومت مرکزی در ایران، رفت و آمد زیاد مسافران به علت گسترش بازرگانی، به صورت کاروان های بزرگ درآمده بود و ایرانیان با استفاده از هوش فطری خود کاروانسراها را به سبکی بنا می کردند که حراست بنا محفوظ مانده، در ضمن آسایش مسافران نیز تأمین شود و از تجاوز و حملات دزدان و راه زنان مصون بماند. در این دوره، برای کاروان ها که با تعداد عظیمی مسافر همراه با کالا و چهارپایان شان وارد می شدند، جایگاه هایی به صورت اتاق ها و ایوان های انفرادی ویژه مسافران، استبل هایی جدا از اتاق ها برای چهارپایان و اتاق های مخصوص جهت چهارپاداران در کاروانسراها پیش بینی شده بود.

حصارها را به جای چینه های گلی، از خشت خام و در مرحله بعد از آجر پخته به ارتفاع 6 تا 7 متر و به قطر 85 سانتی متر بنا میکردند. در این زمان، برای حفاظت بنا در برابر دزدان و مهاجمان، برج هایی پیش آمده به صورت نیم دایره و استوانه ای شکل در چهار گوشه ساختمان و در صورت لزوم، در طول دیوارها نیز به فاصله های معین در نظر می گرفتند.

مراحل تکمیل جنس مصالح باروی کاروانسرا

دروازه کاروانسرا دارای دری دولته و مستحکم از الوار چوبی و قطور از چوب های کاج، گردو و افرا بود که با میخ های بلند آهنی و پشت بندهای چوبی به هم اتصال یافته بود. این درها که بر روی پاشنه های آهنی به حرکت درمی آمدند، در سنگی گود شده قرار گرفته بودند. چارچوب دروازه، بر جرزهای سنگین دو طرف دروازه اتکا داشت. دروازه ها به وسیله کلون های چوبی محکمی که دندانه دار بودند، بسته می شدند. به علاوه چند نوع چفت کشوی آهنی،بر دروازه ها نصب شده بود. قفل ها، بدوی و به صورت لوله استوانه ای بودند که با کلیدی پیچی، باز و بسته می شدند(هادی زاده کاخکی، 1396، 103)

بر بالای سر در بنا، اتاق هایی ساخته می شد که به منزله محل دیدبانی و حفاظت دروازه کاروانسرا بود؛ تا محافظان و کاروانسراداران، از این اتاق ها – که مشرف به خارج بود – چون سنگری استفاده نموده و از دروازه کاروانسرا در برابر حملات مهاجمان دفاع کنند. برای این منظور در معماری بنا سوراخ یا دریچه ای تعبیه می شد با نام سرب افکن که از این محل آب جوش، سرب یا روغن یا سیال (ماده روان) داغ دیگری برای دفع مهاجم از محل به پایین ریخته میشد. در مواقع عادی، این اتاق ها برای اقامت مسافران ثروتمند و متمولان و متنفذان حکومتی، مورد استفاده قرار می گرفتند

محل دیدبانی و زندگی مسئول کاروانسرا

 دروازه کاروانسرا جلوتر از دهلیزی که به صورت هشتی در داخل بنا بود، میان سردر آجری زیبا – که بر پیشانی آن، کتیبه کاشی معرق یا سنگ مرمر که نام بانی و سازنده (معمار) کاروانسرا و تاریخ بنا بر آن نقش بسته – قرار گرفته بود.

 در مدخل کاروانسرا، دو سکوی سنگی در طرفین هشتی ساخته شده بود که به اتاق- های دو طرف می رسید. این سکوها محل اقامت کاروانسراداران بود. کاروانسراداران بر بالای این سکوها، افراد کاروانی را در موقع ورود کاروان، از نظر می گذراندند. در کنار سکوها، دو ردیف پلکان، مسافران را به اتاقهای بالا و بام کاروانسرا میرسانید. پس از ورود کاروان به صحن کاروانسرا، مسافران به سوی اتاق ها می شتافتند و چهارپاداران، چهارپایان او را به مدخل استبل ها که معمولا در چهار گوشه صحن حیاط قرار داشت می راندند.

 در مدخل استبل ها، اتاق هایی جهت اقامت و استراحت چارواداران (چهارپاداران) پیش بینی شده بود تا از آنجا مراقب چهارپایان، اثاثیه و کالاهای مسافران به آن هایی که درون استبل ها قرار داشت باشند. استبل ها دور بنا، بین حصار کاروانسرا و پشت اتاق های مسافران قرارداشت. آفات و حشرات، به علت خنکی و تاریکی درون آنها، کمتر می توانستند در آنجا رشد و نمو کنند. در داخل کلفتی بدنه حصارها محل هایی در فواصل معین به صورت درگاهی در طویله ها ساخته شده بود تا چارواداران کالا و اثاث مسافران را درون آن جای دهند. در برخی از کاروانسراها، اتاق های بزرگتری که دور از صحن و سروصدا قرار داشت، جهت اقامت بزرگان و رجال کشور پیش بینی شدهبود. اتاق های طبقه دوم بنا مانند طبقه همکف ساخته شده و در انتهای آن، پستوهای کوچکتری مانند صندوق خانه ساخته شده بود؛ تا واردان اثاثیه خود را درون آن جای دهند. اتاق ها دارای درهای یکلته چوبی بودند و نیازی به پنجره نبود؛ زیرا فقط برای خوابیدن هنگام شب، در آنها اقامت می کردند. در بسیاری از کاروانسراها، اتاق ها فاقد در بودند و فقط پردهای در جلوی آن می آویختند، ولی در معماری صفوی، پنجره هایی جهت تهویه و نفوذ هوا و نیز درهایی در مدخل آنها نصب شده بود. این در و پنجره ها ظرافتی ندارند، درواقع تخته هایی هستند که به یکدیگر اتصال یافته اند.

نمایی از اصطبل کاروانسرا

در بسیاری از اتاق ها، جهت گذاردن اسبابخانه که باید در دسترس افراد قرارگیرد، طاقچه هایی ساخته شده بود که عمق آنها از 65 سانتی متر تجاوز نمی کرد. مسافران در زمستان، به اقامت در طویله ها بیشتر تمایل داشتند، برای این که مکان گرمی بود. از اتاق های کاروانسرا، گاه یک پنجره کوچک به طرف آخور طویله باز شده بود که شخص از آنجا می توانست نگاه کند از اسبش خوب پذیرایی میکنند یا نه. در بعضی از طویله ها، در برابر آخورهای طویله سکویی بسته شده بود که سه چهار نفر می توانستند در آن، قطار بخوابند. نوکرها و چهارپاداران و برخی مسافران غالباً بر روی این سکوها نشسته، گفت و گو و حتی غذا طبخ می کردند. پشت بام به صورت مسطح و در شبهای زمستان، خوابگاه مسافران بود. حصار اطراف بنا به صورت جان پناه به ارتفاع یک تا دو ذرع، پشت با مها را در بر می گرفت و از نفوذ شنهای روان، حرارت دشت ها و کویرها و بادهای تند جلوگیری می کرد. از زمان صفویه، بخاری دیواری برای گرم کردن اتاق ها باب شد.

در ایوان ها نیز این نوع بخاری برای طبخ غذا پیش بینی شده بود. دودکش این بخاری ها به قدری باریک بود که فقط می توانستند بوته ای را در آن بسوزانند و قوری آبی را گرم کنند. در کاروان سراهای کوهستانی، اتاق ها به وسیله پنجره ای به استبل ها متصل بود تا در زمستان با دم زدن چهارپایان، اتاق ها گرم شود. صحن کاروانسرا با قلوه سنگ مفروش شده بود. کف ایوان ها و اتاق  ها و سقف بام ها را آجر فرش می کردند. در وسط صحن برخی از کاروانسراها، حوضی مربع یا دایرهای شکل از سنگ، به همراه پاشویه، برای وضو ساختن آماده بود. ناودان های سنگی در فواصل معین، در امتداد مسیر آب روهای سطح بام و بر لبه خارجی بنا قرار داشت، تا آب های باران را به خارج بنا سرازیر کنند.

کاروانسراها اصولاً از اعصار قدیم فاقد آبریزگاه (مستراح) بودند و مسافران، احتیاجاتشان را در بیابان های وسیع اطراف کاروانسراها یاگوشه تاریک استبل هابرآورده میساختند. گاهی تعداد کمی آبریزگاه در زیر برج ها گوشه مخفی کاروانسرا ساخته میشد، بعدها با وجود تعداد زیاد مسافران، تعداد آبریزگاه ها درکاروانسراهای بزرگ از چهار عدد تجاوز نمی کرد. اما در عصر قاجاریه، به خاطر حفظ بهداشت، مسئله آبریزگاه مورد توجه قرار کاروان سراها را به تعداد کافی آبریزگاه مجهز کردند. همه آبریزگاه ها به وسیله کانالی عمیق، به دهانه چاهی راه داشتند.

کاروانسرای تاج آباد همدان

ساختمایه دیوار بیرونی از سنگ یا آجر بود، در کاروانسرای سنگی سردرها را از آجر می ساختند. تنها در کاروانسرای بهرام که از آن یاد شده، سنگ تراش به کار رفته است. در دیگر نمونه ها سنگ لاشه به کار رفته، ولی به هر رو مهمترین ساختمایه، آجر بوده است. نمای بیرونی را معمولا با کاهگل اندود نمی کردند. چون چندان پایدار نبود. حتی اندودهایی چون کاهگل ارزه که در سرزمین های گرم و خشک و در بیشتر خانه های سنتی به کار می رفته، مناسب آن نبوده است. برای پایداری و دوام بیشتر به جای اندود، با سنگ لاشه و آجر، نماسازی می شده است. گرچه در جاهایی هنگام تعمیرات روی این نما اندود کاهگل کرده اند. آجرهای کار شده از نوع گری بوده است.

بارانداز و مصالح 

برای تأمین آب مصرفی، هر کاروانسرا خادمی داشته که هنگامی که ابر در آسمان میدیده، با جارو همه آبروها را پاک می کرده تا آب باران از بام با ناودان شرهای به آبگیر وسط میانسرا راه یابد. گاه خزانه آب را زیر حجره ها می ساختند. به آب آن نمک و آهک می افزودند تا نگندد. گرچه کمی مزه آب را دگرگون می کرده و آب، دم به شوری میزده، ولی آن را غیرآشامیدنی نمی کرده است.

گاهی نیز در کاورانسراهای بزرگ اب انباری جهت تامین آب مصرفی پیش بینی می شده است .

کاروانسرای میان دشت

در زمان قاجاریه در برخی کاروانسراها، کارهای ساختمانی انجام می شد. مثلا کسی به نام حاج علی نقی که مرد خیری بود در آن زمان کاروانسرای ده نمک را تعمیر کرد و سنگ نوشته ای هم از خود بر جا گذاشت، ولی این دگرگونی ها در ساختمان اندک بود.

مطالعه بیشتر پیرامون کاروانسرا در مقاله ی : بحثی مفصل پیرامون کاروانسرا | الگوها، تاریخ، تعاریف و …

کاروانسرا و بادگیر

با توجه به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی، همانطور که کاروانسراهای بسیاری در ناحیه کوهستانی کاملا پوشیده و بدون حیاط مرکزی ساخته می شدند، در دیگر نواحی ایران مانند ناحیه مرکزی، حاشیه کویر و در مسیر جاده های کاروانی از بادگیر برای تهویه و خنکی بناها استفاده می کردند و به این ترتیب بیشتر کاروانسراهای نواحی یاد شده دارای بادگیر در بخش های مختلف کاروانسرا بودند، مانند رباط زین الدین در جاده یزد- کرمان و کاروانسرای جوخواه در جاده طبس (کاروانسراهای ایران، محمد یوسف کیانی، ص 7 – 1373)

مطالعه بیشتر پیرامون بادگیر وکارکرد های سنتی مراجعه شود به مقاله : بادگیر | کارکرد و بادگیر

منبع :

فرشچی، حاجی زمانی – 1398

پیرنیا، معماریان، معماری ایرانی، 1397