معماری اسلامی
برخی از محققان نظیر پروفسر ولیبر معتقداندکه اجرای هر طرح معماری به سه عنصر اجتماعی بستگی دارد.اول جامعه ای که به ان طرح نیازمند است؛دوم شخص یا اشخاصی که از اجرای طرح حمایت می کنند و هزینه مالی ان رامتحد می شوند؛سوم معمار یا استادکارانی که طرح را اجرا می کنند.جذابیت تحقیق و مطالعه معماری ایران در این است که دریابیم چگونه این عوامل سه گانه از یکدیگر تاثیر می گذارند سرانجام به احداث بنایی منجر می شوند.
مسجد شیخ لطف الله
کاربرد بناها
مطالعه درباره معماری ایران نشان دهنده چگونگی گسترش ان در طی 15 قرن گذشته است.در هر دوره بناهایی با ویژگی های گوناگون در روستاها،شهرها،جاده های کاروانی،مناطق کویری،گذرگاهای کوهستانی وشهر های ساحلی ایجاد گردیده که کاربردهای متفاوت داشته اند.
اهمیت معماری اسلامی وقتی اشکار می شود که بدانیم در ساخته های این دوره به کاربرد مادی و معنوی بناها که از مهمترین ویژگیهای ان است-توجه شده است.
برای دریافت اهمیت این ویژگیها در گسترش معماری شایسته است طبقه بندی بناهای دوره اسلامی وکاربرد انها را مشخص کنیم.
بطور کلی بناهای دوره اسلامی را می توان به دو گروه عمده عمده تقسیم کرد:
الف)بناهای مذهبی.شامل مساجد ارامگاهها مدارس حسینیه ها تکاها و مصلی ها ؛
ب)بنا های غیر مذهبی.شامل پلها ،کاخها کاروانسراها حمامها بازارها قلعه ها اب انبار ها.
در دو گروه های فوق از بناهای دوره اسلامی مکانی برای عبادت تجارت و سکونت وجود داشته است.
مساجد
مساجد مهمترین بناهای مذهبی هر شهر و روستا هستند که همواره نقش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند.اقامه نماز جمعه، مراسم مذهبی،ایراد خطبه ها و تدریس در مساجد انجام می گرفت،زیرا مسجد بهترین مکان برای ابلاغ فرامین حکومت به مردم بود.
کتیبه های باقیمانده بردیوار بعضی از مساجد(مسجد جامع قزوین و مسجد جامع کاشان)حاوی وقف مکان هایی برای توسعه و تعمیرات مساجد ازطرف واقف یا حکمران است.
اغلب مساجد در مرکز شهرها،نزدیک بازارها و محدوده دارالحکومه ساخته می شدند و اگر شهری به بیش از یک مسجد نیاز داشت ، مساجد دیگری از طرف حکومت یا افراد خیر احداث می شد. اهمیت مساجد در شهرها به حدی بود که اگرشهری مسجد جامع یا ادینه نداشت، اهمیت شهری هم نداشت . در صدر اسلام مساجد نقشه های ساده ای داشتند،ولی در طول زمان با طرحهای گوناگون و تزیینات مختلف ، نقشه ها پیچیده شدند.
در نقشه مساجد ،از قرن چهارم هجری دگرگونیهایی به وجود امد و بر اساس ان ،مساجد متفاوت در شهرها احداث شد. مهمترین نقشه هایی که در مساجد به کار گرفته شده ، شامل یک ایوانی ، دو دیوانی، چهاردیوانی، و ترکیب چهار طاق و ایوان بوده که معماران دوره اسلامی انها را از شیوه های معماری عهد اشکانی و ساسانی اقتباس کرده اند. مثلا نقشه چهار ایوانی –در ساخت بسیاری از بناها- الهام گرفته از نقشه کاخ اشور ، متعلق به زمان اشکانیان است.
معماران دوره اسلامی مسجد را به شیوه های گوناگون می اراستند. در هر دوره یکی از عناصر تزئینی در اراستن مساجد متداول بوده است؛ برای مثال درعهد سلجوقیان اجر کاری ، در عهد ایلخانیان گچبری و در عهد تیموریان و صفویان کاشیکاری رواج بیشتری داشته است و در مواردی نیز تزیینات اجرکاری،گچبری و کاشیکاری باهم به کار گرفته می شد.
مدارس
در صدر اسلام تدریس علوم مذهبی در مساجد انجام می شد.به تدریج با توسعه علوم اسلامی،فضای اموزشی از مساجد جدا گشت.در قرن 5 هجری (همزمان با حکومت سلجوقیان)به تشویق خواجه نظام الملک،مدارس متعددی در شهرهای معروف اسلامی مانندبغداد ،ری ،نیشابور وجرجان ساخته شد.بعدها نقشه چهار ایوانی،که مورد توجه معماران قرار گرفت،برای فضاهای اموزشی طرحی متعارف شد.در اطراف ایوان ها،هجره های به صورت یک یا دو طبقه برای استفاده واقمت شبانه روزی دانشجویان و طلاب علوم دینی ساخته شد.غیر از ساعات تدریس ،از مدارس به عنوان مسجد نیز استفاده می کردند.مدارس نیز همانند مساجد با اجرکاری،گچبری و کاشی کاری تزئین می شد(مانند مدارس غیاثیه،چهار باغ مطهری ).
مدرسه خرگرد یا مدرسه غیاثیه
ارامگاه ها و زیارتگاه ها
به طور کلی ارامگاه به بنایی گفته می شود که یک یا چند شخصیت مذهبی یا سیاسی در ان دفن شده باشد.این نوع بنا ها را به دو گروه مقبره های مذهبی(زیارتی )و مقبره های غیر مذهبی می توان تقسیم کرد .
مقبره های مذهبی در بیشتر شهرها و روستا به امام زاده معروف شده اند و در مقایسه با سایر بناهای اسلامی (به جز مساجد)از اعتبار ویژه ای برخوردارند.امام زاده ها بیش از دیگر بناهای دوره ی اسلامی مورد احترام و علاقه مسلمان به ویژه شیعیان هستند.بناهای فوق در طول زمان توسعه یافته و از یک ارامگاه معمولی به مجموعه های بسیار باشکوهی تبدیل شده اند (مانند مجموعه بناهای مشهد ،قم،بسطام و شیخ صفی).مقبره ها اغلب با نقشه های مدور،مربع و هشت ضلعی با شیوه های گوناگون معماری احداث شده اند(مانند مرقد اسماعیل سامانی در بخارا ،گنبد کاووس در دشت گرگان،برج رادکان در خراسان،برج علاالدین در ورامین و بنای سلطانیه در زنجان).همانند سایر بناهای اسلامی مقبره ها نیز با اجرکاری ،گچبری،کاشی کار و ایینه کاری تزئین شده اند.
تنها در ایران دوره اسلامی است که ایجاد مقبره ها و زیارتگاه ها از چنین سابقه های طولانی و ویژیگی های معماری منحصر به فرد و تزئینات باشکوه برخوردار است.اینگونه بناها به نام های برج،گنبد،بقیه و مراز نیز معروف شده اند(مانند برج رادکان،گنبر قابوس،بقعه شیخ صفی).
امام زاده حسین قزوین
حسینیه ها،تکایا و مصلی ها
در بسیاری از شهر های اسلامی در مواقع خاصی مانند محرم،صفر و رمضان مراسم دعا ، روضه و سوگواری برگزار می شده است . این مراسم بیشتر مکانهایی معروف به تکیه و حسینیه بر قرار بوده است .
به طور کلی تکایا و حسینه هاو مکان های محصوری بودند که در مسیر گذرگاه های اصلی شهرها قرار داشتند.از این مکانها به ویژه در ایام سوگواری –خصوصا محرم –برای مراسم تغذیه خوانی،پرده خوانی و سینه زنی استفاده میشد.در این ایام مکان را سیاهپوش کرده ،ان را با طوق و نخل و علامت وکتل اذین میکردند.مصلی اغلب در خارج از شهرها قرار داشت و برای اقامه نماز عید فطر و قربان از ان استفاده می شد .اینگونه بناهادارای طرح و نقشه خاصی نبودند و با توجه به مکانهای شهری و عمومی در گذرگاهها ،میدانها و راسته بازارها ساخته می شدند. همچنین این مکان ها فاقد تزئینات معماری بودند (مانند امیرچخماق یزد ، پهنه و ناسار سمنان وگذرحاجی محله کاشان ).
پلها:
پلها و اب بندها از بناهای غیر مذهبی هستند که درادوارگذشته در مسیر جاده های کاروانی ،راهها وروی رودها ایجاد شده اند. مهمترین پلها در مسیر جاده های کاروانی و جاهاییکه طغیان اب رود خانه ها غیر قابل کنترل بوده ،بنا شده اند .از دوران بسیار کهن، هنگامی که بشر توانست اب را مهار کند و مسیر ان را مشخص سازد واز تنه در ختان برای عبور ومرور از عرض رود خانه استفاده کند ،کار پل سازی اغاز شده است .
معماران ایرانی در احداث پلها علاوه بر تسهیل امر عبور ومرور ،ایجاد اب بندها رادر نظر داشته اند.مشاهده قدیمی ترین پلها یعنی پل بریده از دوره هخامنشیان در جلگه مرو دشت ،بیستون در کرمانشاه از دوره ساسانیان ،بند امیر در فارس از دوره ال بویه و پل خواجوی اصفهان ،مؤید این نکته است که معماران در امر پل سازی علاوه برگذر از رود خانه به ذخیره کردن اب نیز توجه داشته اند .
ایران در دوره باستان ودوره اسلامی سهم قابل توجهی در توسعه پل سازی –از قرن هشتم ق.م.تاکنون –به عهده داشته است. بقایای پلها وسد ها نشان دهنده نوع معماری ان زمان است .ذوق وسلیقه معماران ایرانی درتزئین پلها نیز قابل توجه است؛بعضی از پلها دارای تزئینات اجر کاری و کاشیکاری است(مانند پل خواجوی اصفهان).
سی و سه پل
کاخها
احداث کاخها در ایران به گذشته های بسیار دور باز می گردد.مفهوم امروزی کاخ بامفهوم این کلمه در گذشته متفاوت است. در گذشته بناهایی منفرد با نوعی معماری برترعنوان معبد و نیایشگاه وگاه به جای قلعه دفاعیو سر انجام برا سکونت حکمرانان استفاده شود(چغازنبیل).بتدریج ماهیت این بنا ها تغییر یافت و کاخها یاقصرهادر ایران مقر حکومت سلسله های مختلف شد؛برای مثال در زمان هخامنشی تخت جمشید ،در زمان اشکانی کاخ اشور،در زمان ساسانی تیسفون وکسری وسروستان را میتوان نام برد. دردوره اسلمی اینگونه بناها به تدریج برای سکونت وامور حکومتی استفاده گردید.
کاخ عالی قاپو
از صدر اسلام کاخ یا بنای با شکوهی که در مقیاس برتر ساخته شده باشد ،به جای نمانده است.شیوه معماری کاخ العمره وکاخ المشتی –که در زمان امویان احداث گردید و بقایای ان هنوز پا برجاست-از شیوه هنری عهدساسانی اقتباس شده است.از زمان صفوی احداث کاخ ها وارد مرحله تازه ای شد و در پایه تختهایسه گانه انها (تبریز ،قزوین واصفهان )نمونه های جالب توجهی ساخته است.
کاخهای چهل ستون ،هشت بهشت وعالی قاپوی اصفهان ،صفی اباد بهشهر ،فین کاشان و فرخ ابادی ابادی ساری از مهمترین نمونه های شیوه معماری عهد صفویان هستند.ایجاد کاخها به همین شیوه تا عهد نادر شاه (مانند کاخ خورشید کلات )وعهد قاجار (مانند کاخ صاحبقرانیه وشمس العماره )ادامه یافت. کاخ ها در ایران نقشه های گوناگونی داشته است :برخی کوشک مانند بوده اند (مانندهشت بهشت صفی اباد )،بعضی نقشه مربع ومستطیل داشته و برخی چند ضلعی بوده اند .مهمترین مسأله در ساختن کاخ ها ،به ویژه از عهد صفوی به بعد ،تزئین با کاشیکاری ،گچبری ،ایینه کار وسنگ کاری است.
کاخ عالی قاپو
کاروانسرا ها
ساخت کاروانسرا باتوجه به اوضاع اجتماعی ،اقتصادی ومذهبی ،از روزگاران قدیم در ایران موردتوجه خاص بوده است.به طورکلی کاروانسراها به دو گروه برون شهری و درون شهری تقسیم میشوند .
توسعه راههای تجارتی وزیارتی باعث شده که دربین جاده های کاروانی در سراسر کشور کاروانسراهایی برای توقف و استراحت کاروانیان بنا شود.موقعیت جغرافیایی،سیاسی و اقتصادی در ایران علل ازدیار و گسترش این بناها بوده است . درایران به فاصله هر چهار فرسنگ(26کیلومتر )کاروانسرایی برای استراحت بنا شده است.زیارت شهر های مذهبی مانند قم ،مشهد و کربلا باعث شده بود تا کاروانسراهای معتددی در مسیر جاده هایی که به این شهر ها منتهی ،احداث گردد(در مسیر خراسان بزرگ،غرب به شرق،کرمانشاه و مشهد).این راه ارتباطی مهم ازغرب به شهر های مذهبی نجف و کربلا و از شرق به حرم امام رضا(ع)در مشهد متصل می شده است.
همچنین در زمان صفوی برای رفاه حال زائران ،کاروانسراهایی در این مسیر بنا شده که در حال حاضر بقایای پنجاه کاروانسراباقی است.
معماری کاروانسراهای ایران بسیار متنوع است .معماران با توجه به موقعیت اقلیمی سرزمین ایران،کارونسراهایی با ویژیگی های گوناگون احداث کرده اند .در ساخت کاروانسرهای برون شهری از نقشه های چهار ایوانی ،دو ایوانی ،هشت ضلعی،مدور،کوهستانی و نوع کرانه خلیج فارس استفاده شده است .در احداث کاروانسرها مانند مساجد و مدارس بیشتر ازطرح چهار ایوانی استفاده شده و اتاق هایی در اطراف حیاط ،برای استفاده مسافران ساخته شده است .برخی لز کاروانسراها باشیوه های اجر کاری ،گچبری وکاشیکاری مزین شده اند(مانند رباط شرف خراسان،کاوانسرای سپنج شاهرود و مهیار اصفهان).
کاروانسرای شاه عباسی قوشه (سمنان)
حمام ها
حمام ها از دیگر بناهای غیر مذهبی ایران است که در شهر ها و روستاهای مختلف احداث شده است.در ادیان مختلف ایین شست و شور ،غسل و تطهیر از اهمیت ویژه ای برخوردار است.طبق مدارک موجود توجه به پاکیزگی و طهارت در ایران زمین به دوران قدیم حتی پیش از زرتشت میرسد.بنابراین نیاز بشر به محلی برای شست وشو و تطهیر ،موجب احداث حمام ها شد است.طبق مدارک باستانشناسی ازجمله قدیمی ترین حمام ها،حمامی در تخت جمشید از دوره هخامنشی و حمامی در کاخ اشور متعلق به دوره اشکانیان است.
بعد از ظهور اسلام ،پاکیزگی –به ویژه غسلهای متعدد برای نماز های پنجگانه – در زندگی روز مره مسلمانان از اهمیت ویژه ای برخوردار شد تا جایی که سخن گوهر بار رسول اکرم (ص)<<النظافه من الایمان>>شعار هر مسلمان گردید .
در شهر های اسلامی حمام ها در گذرگاههای اصلی شهر ،راسته بازار ها و کاخ های حکومتی طوری ساخته می شد که برای تأمین اب بهداشتی و خروج فاضلاب مشکلی پیش نیاید. شاید بتوان گفت حمام ها پس از مسجد و مدرسه یکی از مهمترین بنا های شعری محسوب می شدند .
فضای اصلی هر حمام ،شامل بینه ،میان در وگرم خانه بود .به این ترتیب که هر یک از فضاهای فوق به وسیله راهرو و هشتی از فضای دیگر جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم شود.کف حمام ها از سنگ مرمر و دیگر سنگ ها پوشیده شده بود ،ازاره حمام با سنگ و کاشی تزئین می شد.از جمله تزئینات داخلی حمام ها اهکبری به صورت ساده و رنگی بوده است(مانند حمام گنجعلی خان کرمان،کردشت میانه و خسرو اقا اصفهان).
قلعه ها
اغاز خانه سازی بشرهمواره با اندیشه دفاع در برابر دشمنان همراه بوده است و قلعه ها مظاهربارز اندیشه دفاعی انسان هستند.
به طور کلی قلعه ها به دو گروه عمده تقسیم میشود:قلعه های کوهستانی وقلعه های دشت.همانطور که در معرفی کاخها گفته شد ،از یک بنا ممکن است استفتده های گوناگونی شود.از قلعه در مورد ارامش و صلح به عنوان کاخ استفاده می شد.با این توضیح تخت جمشید،را با توجه به طراحی ان،می توان یک قلعه دانست.
همچنین از تخت سلیمان در تکاب اذربایجان غربی –که مکانی مقدس بوده- گاهی به عنوان نیایشگاه وزمانی به عنوان کاخ استفاده می شده است.
بزرگترین و مستحکم ترین قلعه هایی که در ایران بنا شده،متعلقبه فرقه اسماعیلیه است .این قلعه ها دربلندی های رشته کوههای البز بنا شده اند (مانند الموت،لمبسر،گردکوه،سارو و امامه).
معماری این گونه قلعه های جنبه نظامی و دفاعی داشته و طرح و نقش انها ویژیگی های گوناگونی دارد.قلعه ها در صعب العبورترین بلندیها کوهستانی بنا می شدندو چون طرح نقشه ای از پیش اماده نداشتند،طراح یا معمار حصارها،برج ها،اتاق هاو ورودی ها را به توجه به موقعیت طبیعی صخره ها،احداث می کرد.به این علت اغلب قلعه های کوهستانی دارای طرح هندسی مشخص نبودند.مصالح ساختمانی قلعه ها بیشتر قلوه سنگ و اجر ،وملاط ان ساروج و اهک بود .
قلعه هایی که در دشت برای محافظت از کاروانها و یا برای استفاده سربازان بنا می شد عمدتا طرح هندسی مشخص داشتندودارای نقشه های مربع،مستطیل،چند ضلعی ومدور بودند.این قلعه ها دارای برج و بارو بودند و مصالح ساختمانی انها نیز از اجر و خشت بود(مانند قلعه گلی ورامین،میان گاله گرگان،قوشچی ارومیه و قلعه کهنه کرمانشاه).
در قرن12هجری ایجاد قلعه در گذرگاه ها به شیوه گذشته متوقف شد و با پاسگاه ها و سربازخانه هایی به شیوه جدید احداث گردید.همچنین در کرانه خلیج فارس قلعه هایی با سبک معماری غربی ساخته شد (مانند قلعه های هرمز ،خارک،قشم وبندرعباس ).
بازارها
سابقه ایجاد بازار در ایران به روزگاران بسیار دور باز می گردد.طبق مدارک تاریخی بازار در بسیاری از شهرهای قبل از اسلام یکی از عناصر مهم شهری بوده است.
پس از اسلام،گسترش شهرهای اسلامی و افزایش ارتباطات اجتماعی ،ازدیاد راه های کاروانی،توسعه کاروانسراها و تبادلات اقتصادی موجب شکل گرفتن فضای بازرگانی و تولیدی موسم به بازار شد.در شهر های اسلامی بازار محور اصلی و مرکز اقتصادی شهر بوده و انبارهای مهم،مراکز تولیدی ،مراکز توزیع کالا های گوناگون و مبادلات پولی در ان جای داشتند .
بازارها بیشتر در امتداد مهمترین راه های اصلی شهر ساخته می شدند و در اغلب موارد راسته بازار شاهراه اصلی شهر نیز بود که مهمترین و شلوغ ترین دروازه هارا به مرکز شهر متصل می کرد(مانند بازار سلطانیه ،بازار اصفهان و بازار نایین).در بیشتر شهرهای اسلامی مسجد جامع در کنار بازار قرار داشت.
دکان ها در دو سوی راسته اصلی و راسته فرعی قرار داشتند.برخی از راسته هابه عرضه کالاهای مخصوص اختصاص داشت ؛مانند بازار بزاز ها،کفاشها،زرگرها و اهنگرها.کاروانسراهای درون شهری –که قبلا مورد بحث قرار گرفت –اغلب در پشت دکانهای بازار قرار داشت و به وسیله راهرویا فضای کوچک به بازار مرتبط می شد.بسیاری از سراها دو طبقه ساخته می شدند و همه انها دارای حیاط مرکزی بودند.
طول بازار ها اندازه مشخص ومعینی نداشت و به نسبت وسعت شهر و رونق بازار متفاوت بود.طول راسته اصلی در شهر های کوچک و متوسط در حدود چند صد متر و در شهر های بزرگ،بیش از یک کیلومتر بود و عرض بازار ها بین 5 تا 10 متر بوده است.
در ساختمان بازار ها از بهترین مصالح و شیوه های معماری استفاده می شد.ستونها و دیوارها بیشتر از سنگ و اجربود برای پوشاندن سقف از سنگ و اجر استفاده می کردند ،و برای پوشاندن دهانه های بزرگ مانند چهارسو ها و تیمچه ها از گنبد و کاربندی استفاده میشد،زیرا کاهگل هم عایق حرارتی بود و هم عایق رطوبتی .کف بازار ها اغلب خاکی بود که در اثر گذرزمان کوبیده و محکم می شد.البته گاهی از سنگ و اجر برای پوشاندن کف بازارو حجره ها استفاده میکردند.
به هر حال بازار یکی از مهمترین بناهای عمومی شهر های گوناگون است که در وهله اول برای عرضه،تولید،تبادل و خرید و فروش کالاشکل گرفت،ولی بعدها کارکرد های متفاوت فرهنگی و اجتماعی پیدا کرد.رشد ورونق اقتصادی منجر بع پیدایق انواع بازار ها شدکه ازمیان انها می توان از بازار های ادواری ،بازار های روستایی،بازارهای ثابت،بازاربین راهی و بازارشهر نام برد.
بازار سیرجان
عناصر تشکیل دهنده معماری
هر بنای دوره اسلامی چه بنای مذهبی،مانند مسجد و مدرسه و چه غیر مذهبی ،مانند کاروانسرا و کاخ از فضاهای گوناگون تشکیل می شود و گاهی نیز ممکن است فضای تازه به صورت الحاقی به بنای دیگر اضافه شود,مثلا مناره یا منار در مسجد و مدرسه که جزئی از بناست و به طور مجزا هم کاربرد دارد.
بادگیر
معماران و استادکاران ایرانی با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق گوناگون ایران شیوه های معماری را در شهر های مختلف توسعه بخشیدند؛همانطورکه به دلیل سرما ایجاد بناهای فاقد میانسرادر اذربایجان متداول بوده ،ساختن بادگیر نیز در مناطق کویری رواج داشته است.
سالیان بس دراز ،بادگیر یکی از اجزای مهم بناها در نواحی گرم وخشک ایران بوده است .هر بادگیر شامل برج های تهویه بر فراز ساختمان است.در بالای هر برج یا رشته دهانه های عمودی وجود دارد که در مقابل بادهای وزان قرار گرفته و برای گرفتن نسیم و هدایت ان به اتاق همکف یا زیر زمین که رطوبت را از یک حوض اب اخذ می کند،تعبیه شده است.
در شهرهای کویری ایران مانند کاشان ،یزدو کرمان ازبادگیر ذر بناهای مختلف به نحوه مطلوب استفاده شده است .
دربعضی بناها حتی چندین بادگیر ساخته شده (مانند اب انبارپنج بادگیر یزد).
بادگیر خانه آقازاده ابرکوه
پله
گرچه پله یک اثر معماری مهم به حساب نمی اید ،ولی کاربرد های سودمندی در معماری دارد .راه پله های مارپیچ داخل مناره ها و پله هایی که به بام ها و فضاهای داخلی و خارجی بنا و به پاشیرهای سراشیبی اب انبار ها منتهی می شود از اهمیت ویژه ای برخوردارند.همچنین پله ها ،راه های ارتباطی مفید به طبقه دوم یا پشت بام به شمار میروند.در بهضی از بناها پله ها علاوه بر کاربرد ارتباطی ،وسیله سبک کردن حجم های ساختمانی نیز هستند(مانندبناتایباد خراسان).مدرسه غیاثیه خرگرد داری 8 دستگاه پله است .همچنین مسجد کبود تبریزپله هایی در 6قسمت دارد که دو دستگاه پله به نمای اصلی متصل است و چهار دستگاه در گوشه های گنبد خانه یا شبستان قرار دارد که به طبقه دوم متصل می شود.مصالح ساختمانی پله ها اغلب اخر است.
موزهٔ آبگینه
سردابه
تعداد بسیاری از ارمگاه ها مدفن اصلی شخصیتی مذهبی یا سیاسی هستندکه زیر همکف باید محلی برای زیارت یا مراسم مذهبی می داشت،معمولا محل تدفین رادر طبقه ای پایین تر از سطح زمین می ساختند.سردابه بیشتر در ارامگاه های ناحیه شمال و اذریایجان مرسوم بوده است.
از قرن هشتم هجری به بعد نسب ضریح چوبی در روی مزارها به صورت سمبلیک متداول شد.صندوق های چوبی منبت کاری شده نام بسیاری از درود گران هنرمند را برخود دارد.
روش های ساخت و تزئین
یه طور کلی اگاهی ما از نحوه ساخت ،طراحی و سایر امور ساختمانی دوره اسلامی بسیار کم و محدود است.بدون شک ایجاد بناها،چه مجموعه های مذهبی و چه غیر مذهبی ،مستلزم اگاهی از علومی چون هندسه ،ریاضی و طراحی بوده است و استادکاران طی قرون متمادی با بهره گیری از علوم،توانسته اند شاهکارهایی در هنر معماری به وجود اورند.تنها نمونه های قابل ذکر دو نقاشی منسوب به بهزاد،با تاریخ872هجری،در ظفرنامه و خمسه نظامی است. این نقاشی ها در حال حاضر در دانشگاهها بکینزامریکا نگهداری می شوند و در انها نحوه ساخت مسجد جامع تیمور و همچنین کاخ خورنق و شیوه مینیاتور به تصویر کشیده شده است.در این نقاشی ها تاحدودی تزئینات و ابزار و ابزارو وسایل معماری مرسوم ان روزگار مانند داربست،گونیای چوبی ،اره،خطکش،بیل ،تیشه،ماله،نردبان،و…و همچنین مصالح ساختمانی مانند سنگ ،اجر،گچ،ملاط و کاشی و مراحل اجرای ساختمان نشان داده شده است.
مسجد شیخ لطف الله
برخی محققان براین عقیده اندکه علت فقدان مطالب سودمند درباره معماران دوره اسلامی و روشهای طراحی و ساختمانی انها،این است که معماران در مقایسه با شاعران،فیلسوفان و مورخان،کمتر موردتوجه بوده اند.البته این رای درست به نظرنمی رسد؛زیرا در ادوار مختلف نیاز همگان به معمار و استادکاران ساختمانی برای ایجاد محل هایی مسکونی،تجاری و عبادی امری مسلم بوده است.
مورخان اسلامی چون بیهقی ،ابن خلدون و خواجه رشید الدین،مطالب سودمندی درباره معماری و معماران نوشته اند؛ازجمله نوشته اند معماران از علوم ریاضی و هندسه اطلاع داشتندو دراحداث بناها قبل از چیز به طراحی و نقشه کشی مبادرت می ورزیدند.فارابی فیلسوف بزرگ ایران می گوید:معماری مبتنی بر علم الحیل است و حیل،مهارت،هنر فنی است که باکاراستادانه و هنرمندانه در اشکال هندسی نشان داده می شود.هندسه مبنای معماری بود و معمار بسیار ماهر و استادرا مهندس میگفتند که به معنای هندسه دان است.
همچنین متونی در دست است که درانها از هندسه و طرح های هندسی برای معماران برای بحث می شود وسراسراین کتابها داری توضیحاتی است که به معماری عملی ارتباط پیدامیکند.بخشی از کتاب مفتاح الحساب نوشته جمشید کاشی ریاضی دان و منجم عصر تیموری،به معماری اختصاص یافته و در ان بخش از روش های ساخت طاق و گنبد و مقرنس بحث می کند،از انواع طاق هایی که او شرح می دهدبرخی رادر بناهای تیموری می توان دید.
معماران ،استادکاران،بنایان ودیگر گروهای وابسته به علم معماری،با اگاهی کامل از فن معماری و با ابتکار و ابداعات خاص خود و رعایت کامل اصول هندسه و مهرت های سنتی و همچنین الهام از عقاید دینی فضای معماری ایران را شکوهی جاودانه بخشیدند.
مسئولیت ساخت بنا نیز به عهده گروه های متعددی بوده است؛مثلا گروهی مسئول احداث ساختمان تا مرحله سفت کاری ،و گروهی مسئول تزئینات بنا مانند اجرکاری،گچبریو کاشی کاری بوده اند.همچنین بین استادکاران ،سلسله مراتبی وجود داشته،
مانند مهندس،معمار،بنا،سرکارگر،سنگکار،گچکار،کاشی کارو کارگر ساده که هر یک مسئولیت خاصی داشتند.
لازم به یاداوری است که معماران ایرانی به علت فروتنی از ثبت کردن نام خود بر بناها خودداری می کردند،به همین علت جز تعدادی از بناها که نام معمار یا سازنده ان مشخص شد،بقیه فاقد نام استادکار یا سازنده ان است.
مصالح ساختمانی
مصالحی که در ایجاد بناهای دوره اسلامی به کار رفته متنوع است،
اجر
مهمترین مصالح ساختمانی در ایران قبل و بعد از اسلام بوده است.اجرهای به کار رفته در معماری عموما مربع شکل است که در کارگاه های اجرپزی در سراسر ایران ساخته می شد.اجر علاوه بر استفاده در ساختن بدنه بنا برای تزئین ان نیز نقش مهمی داشت و از اوایل اسلام تا دوره تیموری تزئین بیشتر بناها با اجرکاری است.همچنین از اجرهای تراش دار و قالبی نیز استفاده می شد.اجرهای پخته رنگ های گوناگونی چون زرد کمرنگ،قرمزو قرمز تیره داشته که بیشتر در ابعاد3*20*5،20*20*20و5*25*25سانتی متر یاخته میشد و در قسمت های مختلف بنا مانندایوان ها،طاق نماها،گنبدها،مناره ها و اتاق ها به کار می رفت(برج های خرقان،گنبد قابوس،مناره مسجدساوه).
مسجد جامع ساوه
گچ
از دیگر مصالح ساختمانی است که در تمامی ادوار،در معماری استفاده شده است.از انجایی که گچ از مصالح ارزان قیمت بوده و زود سفت می شده است،کاربردهای متعددداشته و موردتوجه معماران بوده است .گچبری برای اراستن سطوح داخلی بناها،نوشتن کتیبه ها،تزئین محراب ها،زیر گنبدها و ایوان ها به کار می رفته است.بسیاری از بناهای عصر سلجوقی و ایلخانی باگچبری تزئین شده اند.اهمیت گچبری در بناهای اسلامی به حدی بود که هنرمندان این رشته به «جساس»معروف بوده اندو نام بسیاری و نام بسیاری از این هنرمندان در کتیبه های بناهابه یادگار مانده است.علاوه براین ،هنرمندان گچبردر قرن 5تا10هجری از شیوه های گوناگونی مانند گچبری رنگی،گچکاری وصله ای،گچکاری توپر و توخالی،گچبری مشبک و گچبری مسطح و برجسته استفاده کرده اند(ماننداصفهان:محراب اولجایتو،زنجان:گنبدسلطانیه،همدان:گنبد علویان واشترجان:محراب اشترجان).
کاشی
استفاده از کاشی برای تزئین و همچنین استحکام بخشیدن به بنا ها از دوره سلجوقی اغاز شد ودر طی قرون متمادی بویژه در عهد تیموری و صفوی به اوج رسید .کاشی نقش عمده ای در تزئین بناهای دوره اسلامی داشت و با شیوه های متفاوت توسط هنرمندان کاشی کار به کار می رفت.استفاده از کاشی های یکرنگ،کاشی هفرنگ،کاشی معرق تلفیق اجر وکاشی در دوره های سلجوقی ،ایلخانی و تیموری و صفوی در تزئین بنا مرسوم بوده و تا عصر حاضر ادامه یافته است .تزئین بخش های گوناگون بنا،ازپوشش گند و مناره گرفته تا سطح داخلی بنا و زیرگنبد و دیوارها و محراب با کاشیهای مختلف،بویژه کاشی های معرق،به بناهای مذهبی و غیرمذهبی ایران دوره اسلامی زیبایی خاصی بخشیده است(مانندگناباد:مسجد گنابادوغیاثیه ،خر گرد :مدرسه خر،مشهد :مسجد گوهر شاد ،تبریز:مسجد کبود ،اصفهان :مسجد شیخ لطف الله ومسجد امام ).
گنبد کبود
خشت
از دیگر مصالح ساختمانی معمول در معماری ایران خشت است . در دوره اسلامی یا تمامی بنا از خشت بوده یا بخشی از دیوار ها از خشت و بقیه از اجر بوده است .ازانجایی که مقاومت خشت در برابر باد و باران و برف اندک است،بنا های خشتی زیادی از روز گاران گذشته باقی نمانده است.
سنگ
در معماری اسلامی از سنگ برای کار در شالوده ،بدنه،فرش کردن کف و تزئین بنا استفاده می شد . گر چه به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی استفاده از سنگ در برخی نقاط چون اذربایجان بیشتر دیده می شود ،اما بهره گیری از ان تقریبا در سراسر ایران مرسوم و متداول بوده است. استفاده از سسنگ در پی بنا و دیوار ها اهمیت ویژه ای داشت و برای ساختن کتیبه ها سنگ های گوناگونی چون سنگ سیاه ،سنگ اهک ،سنگ مرمر-که با دقت تراشیده و گاهی حجاری میشد –به کا میرفت (مرند :کادوان سرای مرند ،شیراز:مسجد جامع ، کاشان :کتیبه های مسجد میدان ).
چوب. استفاده از چوب برای ساختن در ،پنجره ،صندوقهای ضریح ،ستون ها وتیر سقف وچهار چوب ،از ویژگیهای معماری اسلامی است که درناحیه مازندران و گیلان رواج بیشتری است .درختهای تبریزی ،سپیدار ،چنار ،کاج وگردو از جمله درختهایی بودند که از چوب انها برای بخشهای گوناگون بنا استفاده می شده است.
شیشه
کاوش های باستانشناسی سال های اخیر و هم چنین بناهای باقی مانده از ادوار مختلف اسلامی نشان می دهد که از شیشه های الوان به رنگ های سرخ،ابی،بنفش و سبز برای تامین روشنایی و تزیین در و پنجره و قابهای گنبد خانه و شبستانها استفاده می شده است،هم چنین مطالعه متون تاریخی و مشاهده مینیاتورهای قرن ششم تا دوزادهم هجری نشان می دهد که شیشه کاربرد وسیعی داشته است.
