اقلیم و معماری نیاسر
آنگاه كه بر اثر بريدگي فرهنگي، رشته هاي اصالت ديرين، گسسته و آثار آن در همه جا و همه چيز نمايان شد، تمايل به يافتن هويت اصيل خود فزوني يافت. در اين ميان آثار معماري گذشته نيز همچون ديگر گزينه هايي كه نشانه اي از اصالت گذشته ما داشتند، نيازمند بازشناسي و معرفي شدند تا گوهرهاي فرو خفته و خاك گرفته بار ديگر به جلوه گري بپردازند. هر چند معماري كهن اين سرزمين، تاريخي چند هزار ساله را پشت سر دارد اما تلاش هايي كه براي شناسايي و معرفي آثار به جامانده صورت گرفته، سابقه اي كوتاه دارد و تنها يك دهه است كه دلسوزان فرهنگ و هنر اين مرز و بوم به صورت جدي به بازنگري و بازسازي اين آثار گرانسنگ روي آورده و كوشيده اند گردوغبار قرون را از چهره اين گوهرهاي تابناك بزدايند. علل و عوامل مؤثر در آن بي توجهي طولاني و اين التفات ناگهاني به آثار تاريخي معماري، بحث مفصلي را مي طلبد كه در حوصله اين مختصر نيست، اما همين قدر بايد اشاره كرد كه «آن بي توجهي در واقع نتيجه توجه كامل و اين التفات ناگهاني ثمره بي التفاتي است». بافت تاريخي كاشان يكي از همين گنجينه هاست كه گوهرهاي چشم نواز و خيال انگيز زيادي را در دل خود دارد و دركنار توجه هاي به عمل آمده، اقدام ها و تصميمات مؤثرتري را براي احيا و بازشناسي مي طلبد..”
نیاسر
شهر نیاسر مركز بخش نیاسر از توابع شهرستان كاشان و استان اصفهان است. این شهر در فاصله ۲۴ كیلومتری شمال غربی شهر كاشان(مركزشهرستان)قرار دارد.
مطلب پیشنهادی: اقلیم و معماری شهر کاشان و ویژگی های اقلیمی برخی از فضاهای معماری آن
وجه تسمیه
در كتاب تاريخ قم نوشته شده است كه نیاسر را اردشير بابک بنا کرد و آ نچنان بود که چون از اصفهان بازگشت و ملک اصفهان اشراف خاندان او و سرهنگان او را کشته بود و فرمود تا سرهای ايشان را در جوال ها نهاده و همراه وی بياورند. چون به چشمة نياستر رسيد؛ سر آن کوه م یجوشيد و به دامن آن چشمه را ديد که آب ازسر آن چشمه فرو می ريخت . از اين مكان خوشش آمد، دستور داد تا در اين مكان اتراق کنند و سپس سر و تن خود را شست و مجلس به پا كرد و فرمود تا انواع و اصناف اسباب طرب و فرح به مجلس خود دعوت کنند و همه حاضر شدند. كنار چشمه نشست و مجلس او را به انواع گلها پرکردند. افريدون گفت که اين رياحين، رياحين اصحاب حرب و مناسب حال ايشان نیست نيست. پس فرمود تا آن سرها که از اصفهان آورده بودند برابر او قرار دهند و به زبان عجم گفت:«هراييند خرن آفرينان سر»يعنی مجلس خود را به سرهای شجاعان و دليران بياراييد و ساخته گردانيد.پس چند روز آنجا ماند و دستور داد تا بر آن، شهری بنا کنند. با آتشکده و آن شهر را نيان سر نام نهادند به قول اردشير که گفت:«هراييند خرن آفرينان سر» پس تخفيف کردند و گفتند نياستر و بعدها به نياسر تغيير نام يافت. در جاي ديگر دربارة وجه نامگذاری شهر، اساسي ترين دليل را وجود نيزارهاي زياد دانسته اند كه سابق بر اين، در اين مكان وجود داشته اند و در حال حاضر نيز در دامنة تپه اصلي شهر قسمتي از آنها را می توان دید. به دليل وجود اين نيزارها، اين مكان را نیسره نامیدند که بعد ها به نیاسر تغییر نام یافته است.
موقعیت اداری
شهر نیاسر مركز بخش نیاسر از توابع شهرستان كاشان و استان اصفهان است. این شهر در فاصله ۲۴ كیلومتری شمال غربی شهر كاشان(مركز شهرستان)قراردارد.
شهر نیاسر از طریق اتوبان در فاصله ۲۴۰ كیلومتری شهر تهران پایتخت ایران، ۱۰۰ كیلومتری شهر قم مركز استان قم و ۲۶۰ كیلومتری شهر تاریخی اصفهان مركز استان اصفهان قرار دارد. فاصله‌ی این شهر از سه محور ارتباطی مهم كشور یعنی از راه‌آهن و محور زمینی بندرعباس- تهران ۲۴ كیلومتر و از محور شیراز- اصفهان- تهران ۶۰ كیلومتر است.
موقعیت طبیعی
شهر نیاسر یكی از ۳ مركز مهم تولید گل محمدی، گلاب و عرقیات گیاهی شهرستان كاشان و كشور است. چنین ویژگی كم نظیری به سبب قرارگیری در دامنه‌ی شرقی كوههای كركس و وجود چشمه‌ی پرآب اسكندریه و قنات‌های زیاد است كه محدوده‌ای به وسعت ۸۰۰ هكتار را به زیر كشت برده و با گسترش روش‌های مدرن آبیاری و كشاورزی به میزان زیادی قابل گسترش است.
متوسط ارتفاع شهر نیاسر از سطح دریا ۱۶۵۰ متر است. ارتفاع چارطاقی كه بلندترین نقطه‌ی شهر است ۱۷۵۰ متر و ارتفاع پایین‌ترین نقطه نیز ۱۵۵۰ متر است. وجود اختلاف ارتفاعی به میزان ۲۰۰ متر باعث ایجاد چشم‌اندازهای بی‌نظیر و بسیار زیبایی از نقاط مختلف شهر به شكل رویاگونه‌ای به پایین می‌ریزد و قطرات ریز آب با عطر گل و سبزه درمی‌آمیزد و بر گونه‌ها می‌نشیند و نوازشگر روح و جان می‌شود. و بدینسان آبشار زیبای نیاسر رخ می‌نمایاند و همه‌ی كویر را به سوی خویش می‌خواند.
ویژگیهای تاریخی
نیاسر یكی از كهن‌ترین مراكز سكونت بشری است. قدمت چارتاقی نیاسر به اواخر دوره‌ی اشكانی و اوایل دوره‌ی ساسانی می‌رسد. در پای چارطاقی و در زیر تالار فعلی و غار زیرین (غار رییس) لایه‌ای است كه قدمت آن بسیار زیاد است.
به احتمال زیاد پیدایش غار نیاسر پیش از شكل‌گیری تمدن سیلك كاشان می‌باشد، كه خود با زیگورات عظیمش یكی از مهدهای تمدن ایران و جهان است.
در محیطی این چنین عناصر چهارگانه آب، باد، خاك و نور دست به دست هم داده‌اند و محیطی دلپذیر برای سكونت امروز و نیایش دیروز فراهم آورده‌اند. وجود فضاها، بناها و عناصر مهم و با ارزش چون چارتاقی (با ملحقات آن كه از بین رفته‌اند)، چشمه‌ی اسكندریه، غار رییس و آبشار زیبای آن در دوره‌ی قبل از ورود اسلام به ایران نشانگر اهمیت این نقطه و نقش بارزی بوده كه در مراسم آیینی و پرستش داشته است و پس از ورود اسلام به ایران نیز از جهات مختلف این توجه استمرار داشته است. از جمله احداث مسجدی در پای چشمه- كه شاید بر روی بنایی باستانی استمرار یافته باشد و یا توجهی كه در دوره‌ی صفوی به آن شده، مانند احداث و یا بازسازی شهرك تالار و آسیاب و حمام پای آبشار و مقبره‌هایی كه در كنار آنها قرار دارد. سنگهای مزارهایی چون مزار پای آتشكده بیانگر سنگ‌نویسی قابل توجه، و هنر
نقاشی و حكاكی روی سنگ است و نشانه‌های متنوع دیگری كه قابل مشاهده یا قابل كشف است.
آثار باستانی و طبیعی موجود نیاسر عبارت است از:
چهارتاقی نیاسر، آبشار، کاخ صفوی تالار که بر روی آتشکده ساسانی ساخته شده، گرمابه صفوی، برج دیدبانی، پناهگاه زیرزمینی معروف به سوراخ رئیس، چنارهای کهنسال و چشمه و نیایشگاه مجاور آن که اکنون تبدیل به مسجد شده است.
ویژگیهای گردشگری
محلات مسكونی شهر نیاسر در میان مساحتی بالغ بر ۸۰۰ هكتار از باغها و گلستان‌های اراضی زراعی پركنده شده است. غار تاریخی رییس و لایه كهن زیرین آن، چارتاقی، بافت تاریخی با عناصر، فضاها، راسته‌ها و بناهای عمومی و مسكونی متعدد و گوناگون، باغ‌های گسترده، گلستان‌های زیبا و قرارگیری در دامنه‌ی كوه به همراه چشمه اسكندریه و آبشار معروف آن و باغ و كوشك تالار، این شهر را تبدیل به یكی از شهرهای تاریخی و گردشگری كشور نموده است.
میزان جذب گردشگری این شهر روزانه بین ۳ تا ۱۰۰ هزار نفر در شش ماهه‌ی اول سال برآورد شده است كه در مجموع میزان گردشگری برابر ۰۰۰/۰۰۰/۱ نفر را شامل می‌شود. وجود جاذبه‌های متنوع میراث فرهنگی و طبیعی و اقلیمی در این شهر و پیرامون آن باعث تداوم تدریجی جذب گردشگر در فصول پاییز و زمستان شده و روی‌آوری گردشگران به شهر جهت اسكان و اقامت در آن را به دنبال داشته است.
فاصله‌ی كم شهر نیاسر با شهرهای اصفهان، كاشان، قم و تهران، جاذب جمعیت بسیاری از این شهرها شده است، هر چند كه گردشگران خارجی بسیاری به همراه سایر ایرانی‌ها نیز از این شهر و جاذبه‌های آن بازدید می‌كنند. از آنجا كه شهر نیاسر در حد وسیعی برای گردشگران و تورهای گردشگری داخلی و خارجی شناخته شده است، و به لحاظ ویژگیهای متعددی كه دارا است به تدریج با هجوم سرمایه‌داران، متقاضیان ساخت ویلا و سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی روبرو است. از آنجا كه ادامه‌ی حیات شهر بدون وجود باغات و گلستانها و محیط طبیعی آن ممكن نیست، شهرداری نیاسر با هماهنگی استانداردی و سازمان مسكن و شهرسازی استان اصفهان از ساخت و ساز غیر عرف محلی در بافت مسكونی و ساخت و سازهای غیر بومی در سطح باغات و مزارع و گلستانها جلوگیری نموده است اما كماكان روزانه با فشار زیادی برای تملك و تخریب آنها روبرو است.
ویژگیهای آب و هوایی
ارتفاع ۱۵۵۰ تا ۱۷۵۰.
گروه اقلیمی ۲ زمستان خیلی سرد و تابستان نیمه گرم و خشك.
میانگین سالانه دمای هوا ۷/۱۴ درجه سانتیگراد.
میانگین حداكثر دما ۱/۲۳ درجه سانتیگراد.
میانگین حداقل دما ۲/۶ درجه سانتیگراد.
تعداد روزهای یخبندان سال ۹۹ روز در سال.
میانگین سالانه رطوبت نسبی هوا ۴۲ درصد.
متوسط میزان بارندگی سالانه ۴/۱۰۴ میلیمتر.
میزان بادهای آرام ۲/۶۳ درصد.
سطح آبهای زیرزمینی ۱۲ تا ۳۰ متر.
جاذبه‌های طبیعی
جاذبه‌های طبیعی و محیطی شهر نیاسر را می‌توان به انواع زیر تقسیم كرد. قابل توجه آنكه شهر نیاسر در تمام ماه‌های سال زیبا است.
– ۱۵ اسفند تا اواخر فروردین ، شكوفه‌دهی درختان به ویژه بادام، هلو و زردآلو.
– نیمه دوم فروردین تا نیمه اول اردیبهشت، رویش گلهای لاله، شقایق و سرسبزی زمین.
– ۱۵ اردیبهشت تا اواخر خرداد ماه، ثمردهی گلهای محمدی و مراسم گلابگیری و جشنواره.
– گل و گلاب و آغاز به كار كارگاه‌های گلابگیری و تولید عرقیات گیاهی.
– اوایل اردیبهشت تا اواخر مهر ماه، حضور پرندگان و پروانه‌ها در باغها.
– اوایل خرداد ماه تا اواخر آبان، به بار نشستن درختان میوه به تناوب.
– اوایل مهر ماه تا پایان آذر ماه، برگ‌ریزان درختان و هوای مه‌آلود و ایجاد پاییزی زیبا.
– اوایل دیماه تا اواسط اسفند بارش برف و باران.
– ریزش آبشار در همه ماه‌های سال.
ویژگیهای كالبدی
این شهر در حال حاضر از زیرساخت‌های آب، برق، گاز و مخابرات و پوشش تلویزیونی و تلفن همراه برخوردار است. ادارات متعددی همچون شهرداری، بخشداری و نیروی انتظامی به همراه بانك، مراكز بهداشتی- درمانی و پمپ بنزین در این شهر مستقر هستند.
این شهر از ۷ محله‌ی مسكونی كوچك تشكیل شده كه هركدام با شكل خاصی استقرار یافته اما همگی با تبعیت از ویژگیهای طبیعی-بومی و اغلب با استفاده از مصالح بومی و پیروی از معماری سنتی ساخته شده‌اند.
جاذبه‌های آیینی
شهر نیاسر یكی از مراكز سكونتی كهن سرزمین ایران است. آثار و بقایای بسیاری همچون چارتاقی و غارنشینی و لایه‌ی زیرین آن نشانگر وجود تمدن و انجام مراسم و آیین‌های كهن است. با ورود اسلام به ایران و مسلمان شدن ساكنین منطقه، برخی از آیین‌های كهن تداوم یافته و یا در قالب مراسم اسلامی و مذهبی نمود یافته‌اند.
از مهمترین مراسم آیینی منطقه و شهر نیاسر می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
- اجرای مراسم آیینی قالی‌شویان در مشهد اردهال در جمعه دوم مهرماه هر سال.
- سوگواری امام سوم شیعیان در دهه‌ی محرم.
- مراسم آیینی روز ۲۱ ماه مبارك رمضان.
- مراسم آیینی ذبح گاو در عید قربان.
طرح توسعه كالبدی- گردشگری شهر نیاسراین طرح با دو رویكرد حفظ میراث فرهنگی، طبیعی و آیینی و توجه به امكانات و قابلیت‌های گردشگری در افق ۱۵ ساله برای شهر نیاسر توسط مهندسان مشاور ایوان نقش جهان تهیه شده است. در این طرح ویژه، در طی یك فرآیند منظم برنامه‌ریزی نسبت به بررسی ویژگی‌ها، تحلیل، تدوین راهبردها، سیاست‌های اجرایی و تعریف پروژه‌ها و همچنین اولویت‌بندی اقدامات پرداخته شده است.
آتشكده نياسر
پیشینه ی بنای چارتاقی نیاسر:
معماران و ستاره شناسان چهارتاقی نیاسر، بنایی باستانی از اواخر عصر اشكانی و یا اوایل عصر ساسانی است. این بنا جزو كهن‌ترین و بزرگترین نمونه‌های چارتاقی ایران و سالم مانده‌ترین آنها است. بنا با قاعده‌ای مربع شكل، اما در واقع ذوزنقه‌ای با اضلاع تقریبی ۱۲ متر است كه برای ساخت آن تنها از سنگهای آهنی رسوبی و ملات گچ ساخته شده است. سبكی سنگهای متخلخل و سختی اندك و انعطاف‌پذیری ملات آن، موجب تحمل زمین‌لرزه‌ها و پایداری بنا در عمر نزدیك به دو هزار سال آن شده است. چهار سوی این بنا همانند دیگر چارتاقی‌ها كاملاً باز بوده و هیچ‌گونه در یا پنجره و بازدارنده‌های دیگری برای ورود به آن، وجود نداشته است. تا مدت‌ها برپایه روایت‌های داستان گونه كتاب (قم‌نامه) احتمال داده می‌شد كه این بنا آتشكدهای از زمان اردشیر ساسانی باشد؛ اما تاكنون شواهد باستان‌شناختی و منابع مكتوب آن را تایید نكرده است. از این بنا نخستین بار توسط هوتوم شیندلر گزارشی مختصر منتشر شد و سپس آندره پ. هاردی بررسی كوتاه مدتی پیرامون آن انجام داد و در مجموعه «آثار ایران» توسط آندره گدار منتشر شد. گدار در توضیح گزارش شیندلر، كاركرد آتشگاهی این بنا را رد می‌كند. در سال ۱۳۸۰ كاربرد این بنا و نیز دیگر چارتاقی‌های ایران، به عنوان یك تقویم آفتابی یا شاخص اندازه‌گیری زمان با استفاده از تغییرات میل خورشید، توسط رضا مرادی غیاث‌آبادی شناسایی شد. آنگونه كه در نقشه‌های آن دیده می‌شود؛ ساختار تقویمی این بنا به گونه‌ای است كه در آغاز و میانه هریك از فصل‌های سال، پرتوهای خورشید بامدادی به شكلی خاص از میان پایه‌های بنا دیده می‌شده و هنوز نیز دیده می‌شود. دقت محاسبات تقویمی در این چارتاقی در بین دیگر تقویم‌های آفتابی دنیا بی‌نظیر است و نشان‌دهنده توانایی‌های علمی نیاكان ماست. چارتاقی نیاسر از لحاظ بررسی شیوه‌های معماری در گذشته، شیوه‌های بدیع و مبتكرانه ساخت و ساز تاق‌ها بدون قالب پیش ساخته، روش جالب تبدیل پلان مربع بنا به دایره گنبد آن، تناسب‌های هندسی متوازن و منحصر به فرد در طراحی آن و رعایت تناسب طلایی در اجزای آن، جالب توجه و شگفت‌انگیز است. ممكن است كه در دوران باستان آیین‌های دینی رروانی نیز در این مكان برگزار می‌شده كه امروز آگاهی چندانی از ان در دست نیست. در آیین زروان حركات خورشیدی و وزش باد كه هر دو تجلی زمان هستند؛ از اهمیت فراوانی برخوردار بوده‌اند. از سوی دیگر وجود عناصر متعدد دیگر در حریم چارتاقی، نشان‌دهنده احترام و تقدس این ناحیه بوده است. چشمه‌ای زلال با درخت چاری كهنسال و مسجدی نوساز بر جای نیایشگاهی باستانی، نمونه‌هایی از آن است. چارتاقی نیاسر امروزه به یكی از میعادگاه‌های علاقه‌مندان نجوم و ستاره‌شناسی در ایران تبدیل شده است. ارتفاع زیاد نیاسر، آسمان پاكیزه و درخشان، امكانات فراوان، نزدیكی به پایتخت و برخی از شهرهای بزرگ، طبیعت دوست‌داشتنی و از همه مهم‌تر وجود یك بنای علمی باستانی، عواملی برای این انتخاب بوده است.
موقعیت چارتاقی در شهر نیاسر:
بنای مذكور در مسیر جاده كاشان به دلیجان و در فاصله حدود ۲۰ كیلومتری از اتوبان قم- كاشان و بر فراز تپه‌ای واقع در منتهی‌الیه جنوب غربی شهر نیاسر واقع است. این اثر در جوار غربی چشمه اسكندریه قرار گرفته و به چارتاقی معروف است. ▪بررسی‌های انجام شده: بر فراز تپه مرتفعی به نام تالار نیاسر و در كنار چشمه آبی شفاف بنای چارتاقی زیبا و خوش اسلوبی با سنگهای تراش ساخه شده كه به عقیده كارشناسان چون در ساختن آن كمال دقت و استادی و دقایق معماری و هندسی به كار برده شده است از سایر چارتاقی‌های معروف عهد ساسانی بهتر و زیبنده‌تر به نظر می‌آید. این آتشكده در سال ۱۳۱۶ هچری مورد بررسی‌های علمی و فنی كاوشگران فرانسوی كه در تپه‌های سیلك كاشان كار می‌كردند قرار گرفته؛ سپس در تاریخ ۱۹ دیماه سال ۱۳۱۷ تحت شماره ۳۱۶ در فهرست آثار باستانی ایران به ثبت رسیده و به سال ۱۳۳۴ به وسیله اداره كل باستان‌شناسی وقت مورد مرمت واقع شده است. در سال ۱۳۸۴ براساس اشاره‌ای در كتاب تاریخ قم كه دیوار قلعه چارتاقی نام برده، بقایای حصار شناسایی و توسط پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی نیاسر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در حال حاضر چارتاقی نیاسر در ابتدای محور فرهنگی- تاریخی- گردشگری شهر نیاسر تعریف متن و محوطه آن در حال طراحی است.
معرفی كالبدی بنا:
بنای چارتاقی نیاسر از لحاظ معماری و جنبه فضایی، در دسته بناهای برونگرا قرار می‌گیرد. نكته قابل تامل این است كه در دوره ساسانی هر گاه بناهایی با كاركردهای تشریفاتی ساخته می‌شد حالت قرینه بودن در آن رعایت می‌گردید تا در زمان برگزاری مراسم، كانون توجه در مركز (نقطه قرینه) قرار گیرد. چارتاقی نیاسر در شكل كلی به صورت یك حجم مكعب خوش تناسب دیده می‌شود كه در چهار طرف آن ورودی‌ها با چهار تاق مازه‌دار ساسانی و نوعی كلیل به نام كلیل پارتی تعریف و احداث گشته است. که این نوع سازه تا مدت زیادی با توجه به شرایط اقلیمی کاشان و شهر نیاسر کاشان تایید شده و پاسخگوی نیازهای ساختمان های این شهر بوده و هست.
سازه مصالح:
مصالح به كار رفته در چارتاقی از مصالح بوم آورد می‌باشد. سنگ به كار رفته در بنا از نوع تراورتن می‌باشد كه احتمالاً از معدنی در نزدیكی خود بنا استخراج و استفاده شده است. امروزه نیز معدنی در چند ده متری بنا مشغول به كار است كه سنگ‌هایی مشابه مصالح به كار رفته در بنا را استخراج می‌نماید كه بیانگر بوم آورد بودن مصالح بناست لیکن خود تهدیدی برای سایت تاریخی محسوب می‌شود.
نوع ملات استفاده شده در لابلای قطعات سنگ نیاز به تامل دارد زیرا با توجه به مرمت در ادوار گذشته بندكشی از نوع گچ است و امروز هنوز اثری از آنها مشاهده می‌شود، و زیر آن لایه یا لایه‌های قدیمی‌تر وجود دارد كه نیازمند بررسی‌های دقیق است. از طرفی نظراتی مبنی بر استفاده از گل به عنوان ملات در بنا وجود دارد كه این مورد اخیر نیز باید مورد توجه قرار گیرد. در رابطه با سازه بنا اینگونه باید گفت كه سازه از كالبد جدا نمی‌باشد و تك‌تك اجزا توأم با هم كار می‌كنند. سازه و ساختار سنگی آن به عنوان انتقال‌دهنده نیروی وزن خود مجموعه عمل می‌نماید. تاق‌های سنگی در چهار طرف كه به صورت دوگانه بر روی هم قرار گرفته‌اند و تاق بالایی به عنوان تاق‌دزد وظیفه مستهلك نمودن بار اصلی را داشته و لذا به صورت رومی و با دور كم اجرا شده است و تاق زیرین كه به طریقه ضربی (پر) بنا نهاده شده است هم به عنوان انتقال‌دهنده جزیی از نیروی وزن بالا رفتار می‌كند و هم به عنوان تعریف‌كننده ورودی دیده می‌شود. بعد از اجرای تاق‌ها نوبت به اجرای پوشش سنگی می‌رسد كه در این موقعیت یكی از افتخارات معماری ایرانی در چهار گوشه آن خودنمایی می‌كند و آن هم چهار فیلپوش سنگی است كه وظیفه اصلی انتقال نیروی گنبد سنگی بنا را بر عهده دارند. اجرای سقفی مدور بر پلان مربع باعث شده برای رسیدن به نتیجه مطلوب چهار فیلپوش به صورت ضربی اجرا شوند و آخرین ردیف قابل مشاهده در فیلپوش‌ها به صورت شاقولی كار شده‌اند كه بیانگر حركت قائم اجرای آن است. بعد از گوشه‌سازی نوبت به احداث گنبد می‌رسد. براساس شواهد و مدارك به دست آمده در دوره نخستین مرمت كه در سال ۱۳۳۴ انجام گرفته، گنبد به صورت تركین و با تویزه گچی ساخته شده است، امروزه نیز طبق آنچه كه در مرمت نخستین احداث گردیده، تویزه‌های گچی دیده می‌شوند. بعد از اسكلت‌گذاری گنبد نوبت به اجرای بخش اصلی كار می‹سد. براساس عكس‌ها و مدارك قدیمی نحوه چیدمان گنبد و مصالح با آنچه كه امروزه مشاهده می‌شود مغایرت داشته، در اجرای اصلی سنگ به كار گرفته در گنبد به صورت بی‌شكل دیده می‌شود كه توأم با ملات كار شد هاست كه شاید همین نحوه اجرا سبب فرو ریختن آن گردیده است. اما آنچه كه امروزه حاصل مرمت دوره قبلی است، گنبدی با سنگهای قواره می‌باشد كه در بین تویزه‌ها ساخته شده است و بوم آورد بودن مصالح استفاده شده نیز از نکات قابل توجه در این بناست.
چشمه و آبشار نياسر
چند متر پايين تر از آتشكده نياسر، چشمه آب تميز وخنكي جريان مي يابد و به روستا مي رود ، اين چشمه كه چشمه اسكندر نام دارد ، از قديمي ترين چشمه های شناخته شده است كه 1680 متر بالای سطح دريا مي باشد. آبهای روان از كنار آتشكدهای زياد ديگری نيز جريان مي يابد كه اين مي تواند علامت پرستش آناهيتا ، الهه باروری و مرتبط با آب باشد . در ادامه چشمه آبشار اسكندر وجود دارد و در قسمت پايين آبشار ، دو تا سنگ آسياب وجود دارد.
غار نياسر
روستاييان غار را غار تالار يا سوراخ رئيس مي نامند .غار نياسر كاملاً دست ساز بشر مي باشد ( به جز يك يا دو حفره طبيعي نزديك وروديها ) به احتمال قريب به يقين غار يك معبد ميترايي و متعلق به دوره پارتيان ( اشكانيان ) بوده است . اكثر معابد ميترايي در تاريكي مطلق ساخته شده اند . در تمام قسمتهاي داخلي غار ، بقاياي كنده كاريها روي ديوارها ديده ميشود .
غار از مجموعه ای از تونلهاي متعدد ، راهروها ، اتاق ها و محوطه های پيچ در پيچ به همراه تعداد زيادی چاه تشكيل شده است. غار از سه طبقه شامل دو كانال ، يك كانال حلقه ای شكل ويك كانال افقي تشكيل شده است . طول راهروها و اتاق های غار پيچيده نياسر ، تقريباً 650 متر با 45 چاه با عمق 118 متر است . غار از 23 اتاق با اندازه های مختلف با مساحت كلي 176.5متر مربع تشكيل شده است.
نكته جالب آن است كه هوای داخلي غار درهيچ نقطه ای تغيير عمده پيدا نمي كند و حتي در عميق ترين نقطه غار به خاطر وروديهای متعدد ، هوای تازه وجود دارد . بنا به عقايد معتقدين به ميترائيسم ، خدای مهر يا خورشيد در غاری در كوههای سنگي پديد آمده بود و به همين منظور در زمان پارتيان ( كه آزادی مذهبي بيشتری وجود داشته است) ايجاد شده و البته پيدا شدن اشيايي مانند كارهای سفالي و سكه های دورانهای ديگر مانند سلجوقيان و ايلخانيان نشان مي دهد كه كاربرد غار در زمانهای بعدی فرق كرده و احتمالاً به منظور سر پناه و جهت اهداف دفاعي استفاده مي شده است . تردد در داخل غار نياسر بسيار مشكل است و در بسياری از مسيرها بايستي به حالت خزيدن حركت نمود و بلند ترين نقطه غار 7/1 متر است.از شگفتي هاي اين غار انسان ساخت بودن آن است.
يكي او فرضيات درمورد منشاء تاريخي اين غار بيانگر اين است كه درساخت آتشكدة نياسر از سنگ هاي تراشيده شدة حاصل از كندن غار استفاده شده است . احتمالاُ زمان حفر غار پيش از احداث آتشكده بوده است . در تمام قسمتهاي داخلي غار ، بقاياي كنده كاريها روي ديوارها ديده ميشود . اين غار شامل مجموعه‌اي از تونلها و راهروهاي تنگ و طولاني و اتاقها، اتاقكها و چاه‌هاي متعدد است. دسترسي به عمق اين چاه‌ها بدون استفاده از وسايل پيشرفته امروز ممكن نيست، غار نياسر به «سوراخ ويس» يا «غاير ويس» يا «غار رئيس» شهرت دارد و قرنها ناشناخته مانده بود، چنانكه در آثار تاريخي و نوشته‌هاي تحقيقي نيز نامي از آن نيست – در حالي كه آثار تاريخي ديگر اين منطقه، همچون آتشكده نياسر كه در زمان اردشير بابكان ساخته شد، كاملاً شناخته شده‌اند. در اين مسير آثاري نظير سنگ آسياب (براي سرپوش چاه‌ها)، آب‌انبار و مجاري ويژه‌اي مشاهده ميشود.
غار نياسر در قرون و اعصار متمادي كه بر آن گذشته دچار آب‌گرفتگي و فرسايش سطحي شده و به اين علت سطوح آن رسوب و زنگار گرفته است. اكنون متخصصين شركت ملي فولاد ايران به پاكسازي آن مشغولند.
حمام و آسیاب آبی
حمام تاریخی و آسیاب آبی از دیگر آثار تاریخی این شهر هستند که از نظر کارشناسان و تحقیقات به عمل آمده و نوع معماری به کاررفته در این بنا حکایت از آن دارد که این حمام و آسیاب در درون صفویه بنا نهاده شده است و وجه تسمیه آن نیز به همان دلیل است.نحوه انتقال آب به داخل حمام نیز جالب است و در خور توجه و بدین شکل است که آب از آبشار به وسیله کولهای گلی به داخل هشت گوش زیبایی و از آنجا به داخل حمام هدایت می شد و از آنجا به کل حمام انتقال می یافت و آب شرب حمام نیز به وسیله کولهای جداگانه بداخل حمام هدایت می شده که هنوز آثارش باقی است.
سوخت حمام از هیزم بوده است و حمام دارای خزان بوده است و ورودی هشت ضلع شکل آن بوسیله دالانهایی از بیرون حمام جدا شده است . و اما آسیاب آبی که به وسیله ابی که از آبشار به پائین ریخته می شده به گردش در آمده است به این شکل کارمی کند که آب ابتدا در داخل تنوره هایی ذخیره و از آنجا بوسیله کول باریکی که از انتهای تنوره با فشار به چرخه آسیاب می ریزد و سنگ آسیاب را به گردش در می آورد و گندم و جو را آسیا می کند. نوع معماری آسیاب همانند حمام است و باید گفت که این آسیاب تنها آسیاب شهر نبوده و نیست و سایر آسیابها یا از کار افتاده است و یا تخریب شده است وتنها آسیاب فعال شهر همین آسیاب مذکور است.
باغ تالار و عمارت کوشک
باغ تالار ازآثار جالب و دیدنی شهر نیاسر می باشد که در ختان کهنسال و بس رفیع آن زبانزد خاص و عام می باشد درختان سر به فلک کشیده که بسیار زیبا و دل انگیز است در این باغ قدیمی و زیبا که آب چشمه اسکندریه در میان آن جاریست و به آبشار منتهی می گردد و درختان آن از این آب سیراب می شوند عمارت بسیار زیبا و بدیع بنا نهاده شده است که به کوشک تالار معروف است . این عمارت و بنای تاریخی که روبه ویرانی بود به همت شهرداری و همکاری مسئولین ذیربط مرمت شده و آماده بازدید مهمانان گرانقدر می باشد. از دیگر خصوصیات این مکان مشرف بودن آن به تمامی شهر نیاسر و اطراف آن می باشد به عبارت دیگر در هر نقطه از نیاسر این امکان قابل رؤیت می باشد.
ساختمان فعلی کوشک از جمله بناهای باقی‌مانده از عمارت باغ تالار است که هنوز جذابیت‌های زیادی را برای گردشگران و بازدیدکنندگان خودش دارد. قدمت این بنا به دوران صفویه و در زمان شاه سلطان حسین صفوی، آخرین پادشاه آن دوران باز می‌گردد. حتماً در کتاب‌های تاریخ خوانده‌اید که سلطان حسین از مهاجمان افعان شکست خورد و اصفهان را از دست داد.در گذشته خاندان سلطنتی صفوی هنگام مسافرت به کاشان، گاهی تصمیم می‌گرفتند تا برای تفریح به باغ تالار نیاسر بروند. در همه‌ی این سال‌ها همچنان این کوشک محل اطراق پادشاهان و بزرگان ایام بوده است.در سال ۱۳۷۷ هجری شمسی، شهرداری نیاسر مجموعه باغ تالار نیاسر و عمارت کوشک را از نوادگان صبای کاشانی خاندان ضرابی، خریداری کرد. شهرداری نیاسر هم این مجموعه را بعد از بازسازی کامل در خرداد ماه سال هشتاد و یک توانست به شماره ۵۸۹۳ این باغ تالار تاریخی را در آثار ملی ایران ثبت کند.در همان دوران قاجار بود که عمارتی تازه را بر روی خرابه ساختمان‌های قبلی ایجاد کردند. با این حال در این چندسال نیز عمارت کوشک تقریباً به صورت کلی بازسازی شده است.البته یک جای دست‌نخورده از آن به عنوان سند هویت تاریخی‌اش باقی‌مانده که احتمالاً یکی از کمیاب‌‌ترین آثاری خواهد بود که تا به حال دیده‌اید. این قسمت به سنگهای زیر ستون چوبی مربوط می‌شود. ۴ تا از این سنگ‌ها در اطراف حوض وسط ساختمان و ۲ تا در جلوی ایوان وجود دارد. این سبک معماری و نوع مصالح خاصی که در آن به کار رفته از ویژگیهای خاص است که این سنگ‌ها دارند
معماری کوشک نیاسر
از ویژگیهای این عمارت به کار بردن هشت ضلعی‌ها در معماری ساختمان است. این شیوه ساخت هشت ضلعی در اصل به دوران صفوی مربوط می‌شود یکی از سبک‌های آنها بوده است. این عمارت به شکل قرینه ساخته شده است. در گذشته سمت راست آن به شاه اختصاص داشته و در اصطلاح شاه‌نشین نامیده می‌شده است. مطمئناٌ در کنار شاه نیز باید وزیر او بنشیند. بنابراین سمت چپ آن را وزیرنشین صدا می‌کردند. این شیوه معماری و دالان‌های موجود در زیر آن باعث می‌شده که هوای داخل عمارت خنک‌تر از بیرون باشد. این ایده به ویژه در آن منطقه که تابستان‌های بسیار گرمی دارد عملکرد خیلی خوبی داشت و حتی یکی از دلایل محبوبیتش بین حاکمان همین موضوع بود.
منابع:
ـ قبادیان وحید. بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران. دانشگاه تهران1373
-رضایی نیا عباسعلی، 1396، مالحظاتی دربارهی ساختار معماری و کاربری چهارتاقی نیاسر، پژوهش های باستان شناسی ایران
– گنجنامه.(فرهنگ آثار معماری اسلامی ایرانی دفترچهارم؛خانه های اصفهان). مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.تهران 1377
ـ گنجنامه.(فرهنگ آثار معماری اسلامی ایرانی٬دفترچهارم؛خانه های اصفهان). مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.تهران 1379
ـ معماریان غلامحسین. آشنایی با معماری مسکونی ایران(گونه شناسی برون گرا).تهران. دانشگاه علم و صنعت ایران 1371
ـ معماریان غلامحسین. آشنایی با معماری مسکونی ایران(گونه شناسی درون گرا).تهران. دانشگاه علم و صنعت ایران 1373
