اصفهان شناسی و اطلاعات اقلیمی استان اصفهان

وجه تسمیه اصفهان شناسی

شهر اصفهان، مرکز شهرستان استان اصفهان ، با پهنه‌ای حدود دویست و پنجاه کیلومترمربع، در دل فلات ايران قرار دارد. در اصفهان شناسی آمده است که، شهر اصفهان از روزگاران کهن تا کنون به نامهای: آپادانا، آصف‌هان، اسباهان، اسبهان، اسپاتنا، اسپادنا، اسپاهان، آسپدان، اسپدانه، اسپهان، اسپینر، اسفاهان، اسفهان، اصباهان، اصبهان، اصپدانه، اصفاهان، اصفهان، اصفهانک، انزان، بسفاهان، پارتاك، پارك، پاری، پاريتاكن، پرتيكان، جي، داراليهودي، رشورجي، سپاهان، سپانه، شهرستان، صفاهان، صفاهون، گابا، گابيان، گابيه، گبي، گي، نصف جهان و يهوديه سرشناس بوده است.

استان : اصفهان

مرکز : شهرستان اصفهان

برای خواندن مطالب مربوط به معماری معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: شاهکارهای معماری معاصر ایران

بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون اين ناحيه پيش از اسلام ، به ويژه در دوران ساسانيان، مرکز گردآمدن سپاه بود و سپاهيان مناطق جنوبي ايران، مانند: کرمان، فارس، خوزستان، سيستان و … در اين ناحيه گرد آمده و به سوي محل نبرد حركت مي‌كردند، آنجا را « اسپهان » گفته، سپس عربي شده و به صورت « اصفهان » درآمده است اين شهر داراي واژگان كهنتري است كه با نام كنوني آن، هيچ گونه پيوندي ندارد، مانند: انزان، گابيان، گابيه، جي، گبي، گي، گابا.

یاقوت حموی، می‌نويسد:
«اصفهان یا اسپهان از کلیه اسباه است که به معنی سپاه و سگ مي‌باشد.»

استاد پورداود، می‌گوید:
« ارزش این وجه اشتقاق فقط در این است که می‌رساند در لهجه قديم اصفهاني، اسباه به معني سگ نيز بوده است »

پورداود یادآور شده است که بطلمیوس، جغرافیانگار سده دوم ميلادي، نام اين شهر را « اسپدان » نگاشته، سپس مي‌گويد واژه اصفهان روي اسپاهان قرار گرفته که خود شامل سپاه به معني ارتش و هان اسم مکان، يعني جاي سپاه است.

نویسنده کتاب حدودالعالم از این شهر به نام « سپاهان » یاد کرده ، مي‌گويد:
« سپاهان شهری عظیم است و آن دو شهر است: یکي را جهودان خوانند و يکي را شهرستان و در هر دو منبر نهاده‌اند …»

محمد حسین بن خلف تبریزی ، درباره نام اصفهان ، نوشته است:
« اصباهان، معرب اسپاهان است و آن شهری است مشهور در عراق و نام اصلی او این است و نام مقامي است از جمله دوازده مقام موسيقي و آن را اصفهانک نيز خوانند .»

در کتیبه‌های پارسی هخامنشي، انزان شامل ناحيه اصفهان بوده و پيش از کورش، مرکز قدرت هخامنشيان در اين ناحيه بوده و پس از كورش انزان به گابيان تبديل يافته و استرابن هم آن را به همين نام خوانده است و گابيان رفته رفته به جي تغيير يافت

طول و عرض جغرافیایی اصفهان شناسی

عرض جغرافیایی: بین عرض 30 درجه و 42 دقیقه تا 34 درجه و 27 دقیقه شمالی

طول جغرافیایی: بین طول 49 درجه و 38 دقیقه تا 55 درجه و 32 دقیقه شرقی

وسعت : 107045 کیلومتر مربع

نقشه اصفهان شناسی

حدود چهارگانه در اصفهان شناسی

از شمال :سمنان – قم – مرکزی

از جنوب : یزد – فارس – کهکیلوئیه و بویر احمد

از شرق :یزد

از غرب : لرستان – چهار محال و بختیاری

برای خواندن مطالب مربوط به معماري معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: شاهکارهای معماری معاصر ایران ، بناهای شاخص معماری معاصر ایران

تقسیمات استانی و جمعیت :

ردیف	نام شهر	شهرستان	جمعیت ۱۳۸۵	جمعیت ۱۳۹۰	رتبه در شهرستان
۱	اصفهان	اصفهان	۱٬۵۸۳٬۶۰۹	۱،۷۵۶،۱۲۶	۱
۲	کاشان	کاشان	۲۴۸٬۷۸۹	۲۷۵،۳۲۵	۱
۳	خمینی شهر	خمینی شهر	۲۱۸٬۷۳۷	۲۴۴،۶۹۶	۱
۴	نجف آباد	نجف آباد	۲۰۶٬۱۱۴	۲۲۱،۸۱۴	۱
۵	شاهین شهر	شاهین شهر و میمه	۱۲۶٬۰۷۰	۱۴۳،۳۰۸	۱
۶	داران	فریدن	۱۴۷۰۰۰	۹۸۰۰۰	۱
۷	شهرضا	شهرضا	۱۰۸٬۲۹۹	۱۲۳،۷۶۷	۱
۸	تیران	تیران		۷۰٬۰۰۰	۱
۹	مبارکه	مبارکه	۱۳۲٬۴۵۴	۱۶۶،۰۹۲	۱
۱۰	آران و بیدگل	آران و بیدگل	۵۵٬۶۵۱	۶۰،۲۹۰	۱
۱۱	زرین شهر	لنجان	۵۵٬۹۸۴	۶۰،۱۱۸	۱
۱۲	گلپایگان	گلپایگان	۴۷٬۸۴۹	۵۴،۷۵۲	۱
۱۳	فریدون شهر	فریدون شهر		۳۹٬۳۹۲	۱
۱۴	چادگان	چادگان		۳۳٬۹۴۲	۱
۱۵	فلاورجان	فلاورجان	۳۷٬۷۴۰	۳۸،۳۱۰	۱
۱۶	دولت آباد	برخوار	۳۳٬۹۴۱	۳۷،۰۹۸	۱
۱۷	نایین	نایین	۲۴٬۴۲۴	۲۵،۳۷۹	۱
۱۸	سمیرم	سمیرم	۲۶٬۲۶۰	۲۵،۱۲۲	۱
۱۹	خوانسار	خوانسار	۲۰٬۴۹۰	۲۱،۳۳۸	۱
۲۰	گز	برخوار	۲۰٬۴۳۲	۲۱،۱۹۹	۲
۲۱	اردستان	اردستان		۱۵،۷۴۴	۱
۲۲	نطنز	نطنز	–	۱۲٬۲۸۱	۲
۲۳	باغ بهادران	لنجان	–	۸٬۰۴۳	۱
۲۴	دامنه	فریدن	۶٬۰۰۰	۷٬۷۰۰	۲
۲۵	اصغرآباد	خمینی شهر	–	۷٬۰۰۰	۳
۲۶	رزوه	چادگان	–	۴٬۵۶۷	۲

تاریخ

پيشينه سکونت انسان در سطح استان

براساس آنچه تا امروز کشف شده است، قدمت سکونت انسان در استان اصفهان به بيش از ٤٢ هزار سال قبل می رسد. آثار به دست آمده از انسان های نخستين در غارهای قلعه بزی (حسن آباد) واقع در شهرستان مبارکه مؤيد اين امر است که در آن زمان، انسان های ساکن در اين غارها به شکار گورخر، کرگدن، اسب و گاو وحشی و ديگر حيوانات می پرداخته اند. گفتنی است چندين منطقه در قسمت های ديگر استان وجود دارد که قدمت آنها به پنج تا هفت هزار سال تخمين زده می شود. برخی از اين محوطه ها متعلق به دورهٔ نوسنگی ١ است که حکايت از استقرار گروه های متعدد انسانی در مناطق مختلف استان دارد.

استان اصفهان قبل از اسلام

از اصفهان پيش از اسلام؛ يعنی زمان هخامنشيان، اشکانيان و ساسانيان اطلاعات زيادی در دست نيست و آثار چندانی برجای نمانده است ولی آن چه مسلّم است، از آنجا که استان اصفهان از لحاظ جغرافيايی در مرکز ايران واقع شده است، وجود دشت های وسيع و حاصل خيز و در برخی از مناطق، منابع آب فراوان مانند زاينده رود جاذبه هايی در آن ايجاد کرده است؛ از اين رو، تمامی حاکمان در طول تاريخ نسبت به آن توجّه ويژه داشته اند و تلاش همه جانبهٔ آنها اين بوده است که تسلط خود را بر اين منطقه حفظ کنند.

در دوران اساطيری، وجود داستان هايی مانند ماجرای کاوهٔ آهنگر همان چهرهٔ آزاده که عليه ستم ضحاک قيام کرد و به کمک فريدون ملت ايران را از بند اسارت آزاد کرد و هم اکنون نيز در منطقهٔ فريدن در روستايی به نام مشهد کاوه، آرامگاهی منسوب به اين قهرمان ملی ديده می شود، نشان از مرکزيت قدرت سياسی در اين قسمت کشور دارد. وجود دژی بسيار بزرگ همانند اهرام مصر به نام کهندژ سارويه در حاشيهٔ اصفهان امروزی که آثار آن تا هزار سال قبل هنوز برجای بوده و امروزه بخشی از آن درکنار پل شهرستان به نام تپه اشرف باقی مانده است و نيز بقايای آتشکدهٔ منسوب به عصر ساسانيان در ماربين اصفهان (کوه آتشگاه)، نمونه ای از آثار برجای مانده از پيش از اسلام است.

اصفهان پس از ورود اسلام تا عهد حاضر

اسلام از سال ٢٣ هجری قمری وارد استان اصفهان شد. مردم اين استان همانند ديگر ايرانيان از دين اسلام استقبال کردند. وجود بقاع سادات و امامزادگان در جای جای اين استان، نشان از عشق و ارادت ديرينهٔ اين مردم نسبت به پيامبر بزرگوار اسلام و خانوادهٔ گران قدر آن حضرت دارد. اصفهان در دورهٔ اسلامی رونق قابل توجهی يافت و با اتصال برخی از مناطق، محلات و روستاهای مجاور به محلهٔ يهوديه و جی (محلات اوليهٔ اصفهان) به عنوان يکی از شهرها و مراکز مهمّ سياسی، اجتماعی و اقتصادی ايران شهرت و اعتبار ويژه ای پيدا کرد ولی اوج اعتبار و رونق اصفهان را در چند دورهٔ خاص می توان مشاهده کرد:

١ دورۀ حکومت آل بويه: اصفهان از ابتدای حکومت آل بويه تا انقراض آن ( ٣٢٠ ٤٤٨ ه.ق) همواره از مراکز مهّم

حکومتی آنان به شمار می آمد. در اين دوره، اصفهان به پايتختی حسن ملقب به رکن الدوله انتخاب شد. او در عمران و آبادانی شهر تلاش زيادی کرد. ديوار بسيار بزرگ اطراف شهر اصفهان که تا چند سال قبل در بيرون دروازهٔ طوقچی تا دروازهٔ جوباره آثاری از آن باقی مانده بود، از اقدامات عمرانی آن زمان است. جانشينان رکن الدوله، يعنی مؤيدالدوله و علاء الدوله، نيز در آبادانی شهر تلاش های بسيار از خود نشان دادند. صاحب بن عباد (مدفن او در محلهٔ طوقچی اصفهان است)، وزير مؤيد الدوله، از دانشمندان به نام زمان خود بود که در توسعهٔ فرهنگ و دانش زمان خود نقش مؤثری داشته است. همچنين، در آن زمان، مسجد جورجير يا جامع صغير که در زمان صفويه به مسجد حکيم تغيير نام داد و نيز سراهای عالی و مساجد بسيار ساخته شد.

٢ دورۀ حکومت سلجوقيان: پس از ديالمه، سلجوقيان بر اصفهان تسلط يافتند. از زمان سلجوقيان آثار ارزشمندی در سراسر اصفهان شناسی باقی مانده است و بسياری از شهرهای استان آبادانی بسيار يافتند. اصفهان به عنوان پايتخت سلجوقيان در رأس اين پيشرفت ها قرار گرفت. وزرای دانشمند سلجوقيان مانند خواجه نظام الملک طوسی و تاج الملک در عمران و آبادانی اصفهان بسيار کوشش کردند. بناها ی بسياری ساخته شد که هنوز بسياری از آن ها پابرجاست. همچنين احداث چهارباغ ملکشاهی، آثار بسيار ارزشمند معماری و هنر اسلامی به ويژه در مسجد جامع اصفهان مانند گنبد نظام الملک و گنبد تاج الملک که به نظر باستان شناسان جهانی از آثار اعجاب انگيز محسوب می شوند، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع زواره، مسجد جامع شهرضا، مسجد جامع گلپايگان نيز از جمله آثار ارزشمند معماری اين دوره است. ميدان عتيق (در محلّ فعلی ميدان قيام اصفهان) نيز از ميادين بزرگ عصر خود محسوب می شد که از آثار دورهٔ سلجوقيان بود. اين ميدان به مرور زمان به دست فراموشی سپرده شده بود ولی به همت مسئولان شهر اصفهان در حال بازسازی است.

٣ دورۀ حکومت صفويه: اصفهان پايتخت دولت صفوی بود.

با مطالعهٔ تاريخ صفويه درمی يابيم که شهر اصفهان پس از تأسيس اين سلسله تا انتخاب آن به عنوان پايتخت، شهری آباد و پرجمعيت بوده است. شاه عباس اول صفوی در اين انديشه بود که پايتخت را از شمال غرب به مرکز ايران منتقل سازد تا از دشمن صفويان يعنی دولت عثمانی فاصله داشته باشد؛ از اين رو، درسال ١٠٠٠ هجری قمری، پايتخت را از قزوين به اصفهان منتقل کردند. تا سال ١١٣٥ هجری قمری، يعنی سال سقوط صفويه، اصفهان نه تنها در مرکز ايران بود بلکه تمام شرايط مورد نياز برای يک پايتخت بزرگ را در خود داشت. پس از انتخاب اصفهان به عنوان پايتخت، زمينه برای جذب اقوام و گروه ها از دور و نزديک به سمت اصفهان فراهم گرديد(مهاجرت گرجی ها و ارامنه) هم چنين تعداد زيادی از صنعتگران، معماران، شعرا، هنرمندان، فلاسفه و دانشمندان به اصفهان آمدند. حضور اين افراد به همراه تمرکز قدرت صفويه در اصفهان، آنچنان شکوه و عظمتی را به اين شهر بخشيدکه به نصف جهان مشهور شد. ميدان باشکوه و بی نظير نقش جهان در مرکز شهر جديد اصفهان ساخته شد و در اطراف آن، ساختمان های مجلل مانند مسجد جامع عباسی (مسجد امام)، مسجد شيخ لطف اللّه، کاخ عالی قاپو و سردر قيصريه هريک به عنوان شاهکاری از معماری ايرانی اسلامی مورد توجه جهانگردان و سفرنامه نويسان شرق و غرب عالم قرار گرفت. ايجاد

محور چهار باغ عباسی و بالا، محلات متعدد (تبريزی ها يا عباس آباد، خواجو، جلفا، سعادت آباد و فرح آباد)، ايجاد پل های متعدد برروی زاينده رود، ساخت باغ های بزرگ و زيبا مانند باغ هزار جريب و مدارس بزرگ مانند مدرسهٔ چهارباغ از جمله

اقداماتی بود که به عظمت اصفهان بيش از پيش افزود. به غير از شهر اصفهان در ساير شهرها و حتی روستاهای استان نيز آثاری از دورهٔ صفويه به چشم می خورد؛ مثلاً کاشان، خوانسار، نجف آباد (ايجاد شهر در زمان صفويه)، کوهپايه و نائين.

جغرافیا در اصفهان شناسی

سيمای ظاهری ناهمواری ها در اصفهان شناسی

از نظر شکل ظاهری ناهمواری های طبيعی استان اصفهان را می توان به دو ناحيهٔ بزرگ تقسيم کرد:

١ ناحيهٔ بلند (کوه ها و پايکوه ها)
ناحيهٔ هموار (دشت ها و چاله ها)
3 ناحيۀ بلند (کوه ها و پايکوه ها)

الف) ناحيۀ کوه های زاگرس استان: اين ناحيه شامل بخش های وسيعی از غرب، جنوب غرب و جنوب استان است

ارتفاعات اين ناحيه، بخشی از ساختار کوهستانی بسيار بزرگ زاگرس است که به شکل رشته کوه های منظم و موازی با جهت غالب شمال غربی جنوب شرقی ديده می شوند. ارتفاع کوه های اين ناحيه از شرق به غرب بيشتر می شود؛ به طوری که بلندترين ارتفاعات در شهرستان های فريدون شهر، سميرم و فريدن قرار دارند (شاهان کوه با ارتفاع بيش از ٤ هزار متر بلندترين نقطهٔ استان در شهرستان فريدون شهر، کوه های دنا با ارتفاع حدود ٤ هزار متر در شهرستان سميرم و کوه های دامنه و دالان کوه در شهرستان فريدن). هرچه به سمت مرکز استان پيش می رويم، به تدريج از ارتفاع کوه ها کاسته می شود؛ به طوری که در اطراف شهرهای اصفهان (کوه های کلاه قاضی و صفه)، شهرضا (کوه های دملا) و نجف آباد (کوه های پنجی)، اين رشته ها به کوه های پراکنده يا رشته های کم ارتفاع تبديل شده که بخشی از پيش کوه های زاگرس محسوب می شوند.

ب) ناحيۀ کوه های مرکزی استان: رشتهٔ مرکزی شامل ارتفاعات آتش فشانی کشيده ای است که از استان آذربايجان تا سيستان و بلوچستان امتداد دارد. بخشی از اين رشته در استان ما قرار گرفته است. بخش هايی از شمال غرب، مرکز و جنوب شرق استان در محدودهٔ شهرستان های کاشان، آران و بيدگل، نطنز، اردستان، نائين و بخش های محدودی از شمال شهرستان اصفهان و برخوار و ميمه، ناحيهٔ کوه های مرکزی استان را تشکيل می دهند. کوه های اين ناحيه گرچه از لحاظ جهت همانند زاگرس اند، جنس عمدهٔ سنگ های سازندهٔ اين ارتفاعات، آتش فشانی است و ارتفاع آن ها کمتر از زاگرس است. قله های زيبای کرکس (با ارتفاع ٣٨٩٥ متر)، مارشنان و اردهال (با ارتفاع ٣٤٦٠ متر) از جمله بلندترين قله های اين ناحيه اند. ارتفاع گرفتن اين بخش از بيابان های مرکزی کشور باعث تعديل آب و هوا و خلق توانمندی ها و چشم اندازهای بسيار زيبای طبيعی شده است. علاوه بر آن، آذرين بودن ساختارهای زمين شناسی اين ناحيه، معادن زيادی را در اين قسمت از استان به وجود آورده است.

پ) کوه های استان و تأثير آن بر زندگی انسان: آفرينش کوه ها زمينه ساز بهره مندی انسان از نعمت های فراوان الهی شده است و در صورت عدم وجود کوه ها، هيچ يک از آن ها در اختيار ما قرار نمی گرفت. کوه ها باعث تعديل دما و بارش در استان ما شده است. کوه ها به عنوان دريافت کننده و ذخيره کنندهٔ آب عمل می کنند؛ به گونه ای که تمامی منابع آب سطحی و زير زمينی مستقيم يا غير مستقيم از آب دريافت شده توسط کوه ها تغذيه می کنند. غنی ترين منابع گياهی و جانوری استان در ناحيهٔ کوهستانی قرار دارد. کوه ها توليد کنندهٔ خاک اند. بسياری از منابع معدنی استان در ناحيهٔ کوهستانی قرار دارد.

٢ ناحيۀ هموار (دشت ها و چاله ها): براساس شکل ٤ ١، دشت ها و چاله ها بيشتر در قسمت های مرکزی، شرقی و جنوب

شرقی و شمالی استان ديده می شوند. بيشترين مساحت شهرستان های آران و بيدگل، نطنز، اردستان، نائين، اصفهان، برخوار و ميمه را سرزمين های هموار تشکيل می دهند. اين دشت ها همزمان با تشکيل کوه ها به وجود آمده اند و ميليون ها سال از عمر آن ها می گذرد ولی در طول زمان دائماً در حال تغيير و تحول بوده اند. آب و باد دو عامل اصلی تغيير شکل و فرسايش دشت ها هستند. برخی از اين دشت ها در گذشته درياچه های کم عمقی بوده اند که به دليل تغييرات آب و هوايی، اندک اندک خشک شده اند و آثار آن امروزه به شکل لاي ههايی از نمک در سطح زمين ديده م یشوند؛ مانند: کويرهای استان در جرقويه، آران و بيدگل.

بعضی از دشت های استان به دليل برخورداری از خاک حاصلخيز و آب شيرين از ديرباز محل استقرار انسان و انجام فعاليت های کشاورزی بوده است؛ مانند دشت های حاشيهٔ زاينده رود، دشت مهيار، دشت گلپايگان و دشت فلاورجان. دشت های استان حتی جاهايی که به شوره زار و کوير تبديل شده اند (چاله های استان)، برخوردار از نعمت های فراوان طبيعی اند که بسياری از آن ها دست نخورده باقی مانده و فقط بخشی از اين توانمندی ها مورد استفاده قرار گرفته است. معدن نمک خارا در کوير جرقويه،

ذخاير سيليس در تپه های ماسه ای اطراف ورزنه، منابع نفت و گاز در آران و بيدگل، معادن پتاس در خور و منگنز در کوير اردستان فقط نمونه ای از اين توانمندی ها هستند. از جمله توانمندی های اين ناحيه که تاکنون کمتر بدان توجه شده است، عبارت اند از: ثروت عظيم انرژی خورشيدی، انرژی باد، زيست بوم های گياهی و جانوری و توانمندی های گردشگری. وجود چنين توانمندی هايی، نويد آيندهٔ درخشان و افق اميد بخشی را برای اين ناحيه دارد.

دارای آب و هوای گوناگونی است. عوامل مختلفی در تنوع آب و هوايی استان دخالت دارند که می توان آن ها را به دو گروه تقسيم کرد:

الف ) عوامل درون استانی؛ مانند: ارتفاع زمين، زاويهٔ تابش خورشيد و وجود پوشش های متنوع سطح زمين (پوشش گياهی، آب، شنزار، شهرها و …)

ب ) عوامل برون استانی؛ مانند: توده های هوا، و پديده های آب و هوايی در ديگر نقاط جهان (ذوب يخ های قطبی) از ميان عوامل نام برده شده، دو عامل ارتفاع زمين و توده های هوايی، بر شکل گيری و تنوع آب و هوايی در استان بيشترين تأثير را دارند.

وجود ارتفاعات زاگرس در منتهی اليه غرب استان به صورت رشته هايی بلند و کشيده مانع نفوذ توده های مرطوب به داخل استان می شود ولی حداکثر رطوبت اين توده ها را به شکل باران و برف جذب می کند. زمستان های طولانی بسيار سرد و پربارش از مشخصات بارز اين قسمت و قسمت جنوبی استان است (فريدون شهر و سميرم دارای کمترين دمای ميانگين ساليانه، حدود ٩ درجهٔ سلسيوس در استان هستند). تابستان های اين مناطق کوتاه و بسيار مطبوع است و به دليل وجود چشمه سارهای زيبا و چشم اندازهای سر سبز و جذاب، پذيرای طبيعت گردانان فراوانی است. برخلاف مناطق مرتفع هر چه به سوی مناطق کم ارتفاع پيش برويم، دمای هوا افزايش می يابد. بارش، کمتر و تبخير، بيشتر می شود (تبخير بين ٢٠ تا ٤٠ برابر بارش). در اين مناطق، زمستان کوتاه و کم بارش و تابستان بسيار گرم و خشک و طولانی است. همچنين، وزش توفان های گرد و غبار در برخی مناطق به حرکت ماسه های روان کمک می کند.

آب وهواي استان اصفهان:

بخش وسيعي از استان اصفهان را اقليم خشک دربرگرفته است و اين امر بيش از همه معلول کم بودن باران ساليانه در بسياري از مناطق استان و بالا بودن نرمال ساليانه دما در گستره هاي وسيعي از استان اصفهان ميباشد. با توجه به وجود ناهمواري هاي استان كه در بخش هاي غربي و جنوب غربي توزيع شده است، مسلماً اين نواحي داراي دماي كمتر بوده در حالي كه نواحي پست شرقي و شمال شرقي استان داراي درجه حرارت بالاتري ميباشد. عوامل اصلي در شکل گيري اقليم هاي استان اصفهان را ميتوان مانند بسياري از مناطق ديگر در تغييرات ارتفاع، منابع رطوبتي، عرض جغرافيايي و تاثير توده هاي هوا و سيستم هاي هواشناسي جستجو نمود که عوامل فرعي نظير پوشش گياهي، کشاورزي و صنعت در کنار آنها به نوبه خود داراي تاثيراتي بر اقليم استان ميباشند.

در اين استان مقدار بارش از غرب به شرق و جنوب به شمال كاهش مي يابد. بطوري كه در مناطق مرتفعي مثل ارتفاعات كوهرنگ (در مجاورت استان) به بيش از 1000 ميليمتر و حتي 1300 ميليمتر هم ميرسد. بارندگي اين مناطق كوهستاني اغلب زمستاني و بهاره است، زيرا بادهاي غربي و سيكلون هاي مديترانه اي كه عامل اساسي بارش هستند در اين فصول حاكميت دارند. با استفاده از روش هاي متداول جهاني تعيين اقليم استان اصفهان به 3 ناحيه عمده تقسيم ميشود:

1. ناحيه آب وهواي مديترانه اي با زمستانه اي سرد (نواحي كوهستاني در غرب و جنوب غربي) شامل شهرستان هاي گلپايگان، خوانسار، فريدن، فريدونشهر و سميرم با ميانگين بارندگي سالانه بين 300 الي 600 ميلي متر و ميانگين درجه حرارت سالانه 8 تا 10 درجه سانتيگراد.

2. ناحيه آب وهواي نيمه خشك با زمستان هاي نسبتاً سرد (نواحي جلگه اي در مركز و كويري در شمال) شامل شهرستان هاي اصفهان، نجفآباد، خميني شهر، لنجان، مباركه، فلاورجان و شهرضا با ميانگين بارندگي سالانه بين 110 الي 160 ميليمتر و ميانگين درجه حرارت سالانه بين 10 الي 16 درجه سانتيگراد.

3. ناحيه آب وهواي نيمه خشك با تابستان هاي گرم (نواحي كويري در شمال شرقي و شرق) شامل شهرستان هاي آران وبيدگل، كاشان، نايين، اردستان، قسمتي از شهرستان برخواروميمه با ميانگين بارندگي سالانه بين 75 الي 110 ميليمتر و ميانگين درجه حرارت ساليانه بين 16 الي 20 درجه سانتيگراد.

زاينده رود:

از رودخانه هاي مهم استان اصفهان زاينده رود مي باشد كه داراي حوضه آبریز آبادي است و شهر اصفهان را به دو بخش شمالي و جنوبي تقسيم ميكند؛ اگر بگوييم اصفهان زائيده زاينده رود است سخن به گزاف نگفته ايم.

وسعت حوضه آبگير زاينده رود حدود 27570 (7/1 درصد كل وسعت ايران) كيلومترمربع برآورد شده است. حوضه آبريز زاينده رود از َ2°50 تا َ20 °53 طول شرقي و َ15°31 تا َ45°33 عرض شمالي گسترش دارد. مرتفع ترين نقطه آبگير زاينده رود در كوه كرپوش به ارتفاع 4300 متر و پايين ترين نقطه آن باتلاق گاوخوني است كه 1450 متر از سطح عمومي درياها ارتفاع دارد. جهت آن تقريباً غربي- شرقي و آب اوليه و اصلي آن از مجموع دو آب كوهرنگ و زاينده رود تشكيل شده است.

تالاب گاوخونی:

باتلاق گاوخونی در جنوب شرقی اصفهان قرار گرفته و به معنی چاه بزرگ است. وسعت تالاب گاوخونی در حدود 476 کيلومترمربع است که در فاصله 167 کيلومتری جنوب شرقی اصفهان قرار دارد. حداکثر عمق آن 80 تا 150 سانتیمتر است و در ارتفاع 1470 متری از سطح دريا قرار گرفته است.

اقلیم شهر اصفهان:

شهر اصفهان بر اساس طبقه بندی اقليمی دومارتن دارای اقليم فراخشک سرد است.

دمای هوا:

بر اساس بررسیهای بلندمدت آماری (2015-1951) میانگین سالانه دمای ایستگاه اصفهان 4/16درجه سانتیگراد (درجه سلسیوس) است. میانگین دما در سردترین ماه سال ژانویه 3 درجه سانتیگراد و در گرمترین ماه سال یعنی ژولای 5/29 درجه سانتیگراد است.

میانگین سالانه بیشینه دمای هوا، 5/23 درجه سانتیگراد و میانگین سالانه کمینه آن 2/9 درجه سانتیگراد است. اختلاف دمای گرم ترین و سردترین ماه سال 5/26 درجه سانتیگراد میباشد. در طول این دوره آماری 64 ساله، بالاترین دمای ثبت شده 43 درجه سانتیگراد که در ماه ژولای 2001 اتفاق افتاده است. پایین ترین دمای ثبت شده هم 4/19 درجه سانتیگراد زیر صفر بوده که در ژانویه 1996 رخ داده است.

رطوبت و بارش:

میانگین ماهانه رطوبت نسبی هوا طبق آمار بلندمدت (2015-1951) در ایستگاه اصفهان 7/38 درصد است. میانگین حداقل رطوبت نسبی تقریباَ 23 درصد و میانگین حداکثر آن 6/57 درصد می باشد. طبیعی است که در ماه های بارانی و سرد سال میزان نم نسبی کم و بیش بالا و برعکس در ماه های گرم و خشک میزان آن، بسیار کم است.

مجموع میانگین بارش سالانه ایستگاه اصفهان 127 میلیمتر است. شایان توجه است که بالاترین میزان بارش سالانه این ایستگاه 8/338 میلیمتر است که در سال 1954 رخ داده و پایینترین میزان بارش سالانه آن 3/40 میلیمتر است که در سال 1960 روی داده است. پرباران ترین ماه این ایستگاه ماه مارس میباشد.

بر طبق منحنی آمبروترمیک، طول دوره خشکی ایستگاه اصفهان از اواسط ماه مارس (اواخر اسفند) تا اوایل ماه نوامبر (اوایل آبان) است. یعنی تقریباً بین 6 تا 7 ماه از سال میزان دما بیشتر از مقدار بارش بوده که تحت عنوان دوره خشکی مطرح میشود.

باد:

میانگین سالانه سرعت بادهای غالب در اصفهان تقریباً 5/2 متربرثانیه است. در ایستگاه اصفهان جهت وزش بادهای غالب در طول سال؛ غربی است. همچنین جهت وزش بادهای غالب در تمامی فصول سال به غیر از تابستان؛ غربی است. در فصل تابستان جهت وزش باد غالب، شرقی میباشد.

در ایستگاه اصفهان به طور متوسط 23 روز از سال همراه با گردوخاک است که 9 روز در فصل بهار، 7 روز در فصل تابستان، 4 روز در پاییز و 3 روز هم در فصل زمستان اتفاق میافتد.

بررسی توده هاي هوای تاثير گذار بر استان اصفهان:

نحوه استقرار استان اصفهان در گستره جغرافيايي کشور ايران به گونه اي است که تقريباً در تمام فصل هاي سال تحت تاثير انواعي از توده هاي هوا که به فلات ايران وارد ميشوند، قرار ميگيرد.

توده هاي هوا و سيستم هاي هواشناسي که بر اقليم استان اصفهان تاثير ميگذارند به دو دسته جريانات زمستانه و تابستانه تقسيم ميشوند که جريانات زمستانه خود به دو بخش پرفشارها و کم فشارهاي زمستانه منشعب ميگردند.

توده هاي هوا و سيستم هاي پرفشار زمستانه:

جريانات جوي پرفشار زمستانه که بر جغرافياي کشور و استان اصفهان تاثير ميگذارند به چند دسته تقسيم ميشوند:

1) توده هاي هواي مرکز پرفشار سيبري

مرکز پرفشار سيبري که ابتدا بر روي سرزمين هاي پوشيده از برف و يخ سيبري شکل مي گيرد با شروع ماه هاي سرد سال مبادرت به صدور توده هاي هواي سرد به طرف عرض هاي پايين تر و کشور ايران مينمايد. توده هاي برآمده از مرکز پرفشار سيبري با ويژگي هاي يک توده هواي سرد و سنگين در فصلهاي سرد سال از جنوب روسيه به طرف پايين کشيده شده و از نواحي شمال شرقي ايران از استان خراسان وارد ايران ميشوند و بخش هاي وسيعي از کشور و منطقه اصفهان را تحت تاثير خود قرار ميدهند.

2) توده هاي هواي قطبي

توده هاي هواي کلاهک قطبي از روي شمالي ترين بخش هاي قطب شمال برخاسته و در ماه هاي سرد سال در طي مسير خود از روي اروپا وارد کشور شده و در آذربايجان و منطقه خلخال برودت هاي نادري را پديد مي آورند. ريزش هاي جوي حاصل از تهاجم و فعاليت اين جريان جوي از مرکز پرفشار قطب، عمدتاً به صورت برف خشک همراه با وزش بادهاي سرد و سوز سرما ميباشد.

3) توده هاي هواي آزور

توده هاي هواي پرفشار آزور بر روي جزاير آزور شکل گرفته و در مسير حرکت خود پس از ورود به کشور و عبور از درياي خزر و کسب رطوبت از آن و صعود بر دامنه هاي شمالي البرز در امتداد دره فيروز کوه مبادرت به ريزش مينمايد.

در برخي از مواقع که فعاليت توده هاي هواي سيستم هاي هواشناسي برآمده از مرکز پرفشار آزور از گسترش قابل توجهي برخوردار باشد بر استان اصفهان نيز موثر واقع شده و بارندگي هايي را در اين استان به وجود مي آورد.

4) توده هاي هواي کانادايي

در فصل هاي سرد سال گاهي سيستم هاي پرفشار کانادايي در مسير حرکت خود از کانادا به اروپا و شرق، زبانه اي بر روي جنوب روسيه ايجاد مينمايند که از طريق شمال درياي خزر با توده هاي هواي برآمده از مرکز پرفشار سيبري برخورد نموده و ترکيب ميشوند که در اين حالت شرايط بسيار مناسبي براي بارندگي در بسياري از مناطق کشور فراهم مي آيد که استان اصفهان را نيز در برميگيرد و منشاء ريزش هاي جوي مفيدي ميگردد.

توده هاي هوا و سيستم هاي کم فشار زمستانه:

سيستم هاي کم فشار زمستانه که بر جغرافياي کشور و استان اصفهان تاثير ميگذارند به چند دسته تقسيم ميشوند:

1) سيستم هاي کم فشار مديترانه اي

درياي مديترانه علاوه برآنکه محل عبور سيستم هاي کم فشار است خود نيز داراي يک موقعيت سيکلون ساز است که در فصل هاي سرد سال، کم فشارهاي متعددي از آنجا به سوي شرق به حرکت درمي آيند. کم فشارهاي مديترانه اي در مسير حرکت خود بر روي قبرس زبانه اي کم فشار ايجاد کرده و اين زبانه کم فشار از روي کشور ترکيه وارد کشور ايران ميشود و نواحي غرب و شمال غرب را تحت تاثير قرار ميدهد.

2) سيستم هاي کم فشار سوداني

منطقه سودان در قاره آفريقا به علت مجاورت با منطقه حاره، به طور نسبي داراي موقعيت کم فشار است. در فصل هاي سرد سال با نفوذ زبانه پرفشار به نواحي شمالي سودان و ريزش هواي سرد در آن منطقه، کم فشار مستقر در سودان تقويت شده و از درياي سرخ رطوبت جذب مي نمايد. در واقع اين سيستم در ابتدا فعال نمي باشد و فاقد جبهه است اما به تدريج که بر روي درياي سرخ کشيده ميشود با توده هاي هواي آن منطقه برخورد کرده و فعال ميشود.

جريانات جوي تابستانه موثر بر استان:

در فصل هاي گرم سال استان اصفهان به طور عمده تحت نفوذ سه جريان هواي گرم قرار ميگيرد که عبارتند از:

1) کم فشار حرارتي کوير مرکزي

در ماه هاي گرم سال يک مرکز کم فشار حرارتي بر روي کوير مرکزي ايران تشکيل ميشود که اصطلاحاً Thermal Low ناميده ميشود. در حقيقت کوير مرکزي ايران در فصل گرم مولد توده های هواي گرم وخشک مناطق جنب حاره اي است که جريانات خلاف چرخش عقربه هاي ساعت آن ميتواند مناطق وسيعي را تحت سيطره خود قرار دهد.

2) کم فشارهاي حرارتي صحراهاي عربستان و آفريقا

صحراهاي عربستان و آفريقا نيز در فصل هاي گرم سال به عنوان مراکز کم فشار حرارتي فعال گرديده و توده هاي هواي گرم وخشکي را به ساير مناطق ارسال ميدارند که از درجه ناپايداري زيادي برخوردارند و در مسير حرکت خود نواحي جنوبي، مرکزي و استان اصفهان را در برميگيرند.

3) جريان کم فشار هند

با اين جريان هوا اصطلاحاً “مونسون” ميگويند که معمولاً جنوب شرق کشور را تحت نفوذ خود قرار ميدهد و دوره فعاليت آن در حدود سه ماه تابستان است که بادهاي موسمي تابستانه اقيانوس هند را پديد مي آورد که از طرف جنوب غربي اقيانوس هند مي وزد و به کرانه هاي مکران ميرسد و بر سواحل آن تاثير ميگذارد.

دما در اصفهان شناسی

براساس بررسی های بلندمدت آماری ( 2015 – 1951 ) میانگین سالانه دمای ایستگاه اصفهان 4 / 16درجه سانتیگراد (درجه سلسیوس) است. میانگین دما در سردترین ماه سال ژانویه 3 درجه سانتیگراد و در گرمترین ماه سال یعنی ژولای 5 / 29 درجه سانتیگراد است.

میانگین سالانه بیشینه دمای هوا، 5 / 23 درجه سانتیگراد و میانگین سالانه کمینه آن 2 / 9 درجه سانتیگراد است. اختلاف دمای گرمترین و سردترین ماه سال 5 / 26 درجه سانتیگراد میباشد. در طول این دوره آماری 64 ساله، بالاترین دمای ثبت شده 43 درجه سانتیگراد که در ماه ژولای 2001 اتفاق افتاده است. پایینترین دمای ثبت شده هم 4 / 19 درجه سانتیگراد زیر صفر بوده که در ژانویه 1996 رخ داده است.

تعداد روزهای یخبندان ایستگاه اصفهان بطور متوسط 72 روز در سال است که بیشترین آن در فصل زمستان، به میزان 45 روز و 27 روز هم در پاییز اتفاق میافتد. احتمال بروز یخبندان در فصل بهار هم در شهر اصفهان وجود دارد. بیشترین تعداد روزهای یخبندان سالانه، 97 روز بود که در سال 1959 اتفاق افتاد و کمترین آن 39 روز بود که در سال 1994 ثبت شده است. زودرس ترین تاریخ شروع یخبندان اوایل آبان و تاریخ اتمام آن اواسط فروردین میباشد. در این ایستگاه ماه ژانویه و دسامبر نسبت به سایر ماههای سال تعداد روزهای یخبندان بیشتری دارد.

در ایستگاه اصفهان بیشترین ساعات آفتابی ماهانه با میانگین 350 ساعت به ماه ژولای و کمترین ساعات آفتابی ماهانه با میانگین 199 ساعت به ماه دسامبر تعلق دارد. میانگین مجموع سالانه ساعات آفتابی این ایستگاه 3274 ساعت است.

پهنه بندی میانگین دمای مهر ماه، استان اصفهان

اختلاف میانگین دمای مهر ماه با بلند مدت، در استان اصفهان

باد در اصفهان شناسی

میانگین سالانه سرعت بادهای غالب در اصفهان تقریباً 5 / 2 متربرثانیه است. در ایستگاه اصفهان جهت وزش بادهای غالب در طول سال؛ غربی است. همچنین جهت وزش بادهای غالب در تمامی فصول سال به غیر از تابستان؛ غربی است. در فصل تابستان جهت وزش باد غالب، شرقی میباشد.

کاهش دید افقی ممكن است به علت وقوع برخی از پدیدههای جوی نظیر مه، گردوخاک، رگبار شدید و نظایر آنها باشد. دید افقی و کاهش آن به کمتر از 2 کیلومتر، در امور فرودگاهی و پرواز هواپیماها بسیار حائز اهمیت است. در ایستگاه اصفهان به طور متوسط 16 روز در طول سال دید افقی مساوی یا کمتر از 2 کیلومتر است که بیشتر در ماههای دسامبر و ژانویه اتفاق می افتد.

رطوبت در اصفهان شناسی

میانگین ماهانه رطوبت نسبی هوا در اصفهان شناسی طبق آمار بلندمدت ) 2015 – 1951 ( در ایستگاه اصفهان 7 / 38 درصد است. میانگین حداقل رطوبت نسبی تقریباَ 23 درصد و میانگین حداکثر آن 6 / 57 درصد میباشد. طبیعی است که در ماههای بارانی و سرد سال میزان نم نسبی کم و بیش بالا و برعكس در ماه های گرم و خشك میزان آن، بسیار کم است.

بارندگی

مجموع میانگین بارش سالانه ایستگاه اصفهان 127 میلیمتر است. شایان توجه است که بالاترین میزان بارش سالانه این ایستگاه 8 / 338 میلیمتر است که در سال 1954 رخ داده و پایینترین میزان بارش سالانه آن 3 / 40 میلیمتر است که در سال 1960 روی داده است. پربارانترین ماه این ایستگاه ماه مارس میباشد.

بر طبق منحنی آمبروترمیك، طول دوره خشكی ایستگاه اصفهان از اواسط ماه مارس )اواخر اسفند( تا اوایل ماه نوامبر )اوایل آبان( است. یعنی تقریباً بین 6 تا 7 ماه از سال میزان دما بیشتر از مقدار بارش بوده که تحت عنوان دوره خشكی مطرح میشود.

12 تعداد روزهای بارانی در اصفهان شناسی 44 روز در سال است که 18 روز آن در زمستان، 12 روز در بهار، 2 روز در تابستان روز آن هم در پاییز رخ میدهد. در اصفهان به طور متوسط تقریباً 7 روز از سال هوا برفی است که بیشترین فراوانی وقوع را در ماه ژانویه دارا میباشد. طوفان رعدوبرق از پدیدههای خسارتزای هواشناسی است و وقوع آن علاوه بر آنكه منجر به خسارت و زیان و متوقف کردن بعضی از فعالیتهای اجتماعی اقتصادی میشود، معمولاً سبب ایجاد ترس و وحشت هم میگردد. در این شهر تعداد روزهای همراه با رعدوبرق 5 روز در سال است که بیشتر در فصل بهار اتفاق می افتد.

پوشش گیاهی در اصفهان شناسی

بيش از ٣٠ درصد مساحت استان را در اصفهان شناسی، بيابان ها تشکيل می دهند که در شهرستان های خور، نائين، نطنز، اردستان، / بيش از ٣٠ درصد مساحت استان را بيابان ها تشکيل می دهند ( ٣ آران و بيدگل، کاشان و اصفهان پراکنده شده اند. شهرستان نائين بيشترين و شهرستان نطنز کمترين مساحت بيابانی را به خود اختصاص داده اند. فقط بخشی از مساحت اين بيابان ها را تپه های ماسه ای تشکيل می دهند که با اشکال زيبای خود بينندگان زيادی را به سوی خود می کشانند؛ برای مثال می توان تپه های ماسه ای اطراف ورزنه و جرقويه را نام برد. همچنين، مساحت محدودی از بيابان ها (در گود ترين محل) به کوير تبديل شده اند که سطوحی کاملاً صاف و پوشيده از نمک و رس را به وجود آورده اند؛ مانند: کوير مرنجاب و گاوخونی.

وجه تسمیه اصفهان شناسی

نقشه اصفهان شناسی

تقسیمات استانی و جمعیت :