در این مقاله با نگاهی به روند مرمت و احیای بنای تاریخی بانک شاهی (بانک تجارت فعلی) واقع در میدان امام خمینی (توپخانه) تهران، به بررسی پیشینهی این ساختمان، شیوههای مرمتی بهکاررفته و همچنین رویکردهای طراحی آن پرداختهایم. با رسانهی هنر و معماری هورنو همراه باشید تا نگاهی عمیقتر به این اثر ارزشمند بیندازیم.
مقدمه
معماری سرزمین ایران، در طول تاریخ، بهویژه در دورههایی که نظامهای حاکم پذیرای نفوذ یا حضور دولتهای خارجی بودهاند، با پدیدهی التقاط در ساختارهای معماری مواجه شده است. این تأثیرپذیری را میتوان از عصر هخامنشیان تا دوران معاصر که ارتباطات جهانی و دسترسی به اطلاعات گسترش یافته، ردیابی کرد. پرسش اصلی اینجاست که آیا معماری ایرانی در این مواجهههای تاریخی با سایر سبکهای جهانی، توانسته هویت خود را حفظ کند و نقش فعالی ایفا نماید، یا اینکه در برابر عناصر وارداتی تسلیم شده و اصالت خود را از دست داده است؟
بنای تاریخی بانک تجارت در ضلع شرقی میدان توپخانه، نمودی از این مواجهه است؛ جایی که در دوران پهلوی اول، نوعی ترکیب و تلفیق با معماری اروپایی در آن دیده میشود.
این مجموعه، با توجه به موقعیت قرارگیری آن در بافت مرکزی شهر تهران، از جایگاهی ویژه در تاریخ معماری بانکها در ایران برخوردار است. اهمیت این بنا نهتنها بهدلیل نقش آن در روند تحول طراحی بانک در کشور، بلکه از منظر معماری التقاطیاش نیز شایان توجه است؛ معماریای که ترکیبی از سبکهای بومی و اروپایی را به نمایش میگذارد.
خوشبختانه با تلاش و توجه ویژهی مسئولان بانک تجارت، مطالعات گستردهای برای مرمت و احیای کامل این ساختمان تاریخی صورت گرفته است؛ اقدامی که در نوع خود کمنظیر بوده و در بسیاری از بخشها نیز با موفقیت به اجرا درآمده است.
در این نوشتار، تلاش خواهد شد تا روند تطبیق کاربری جدید این بنا با حفظ هویت تاریخیاش، در قالب تیترهای مشخص مورد بررسی قرار گیرد.
الف: تاریخچه بانک و ساختمان بانک شاهی
ساختمان جدید بانک شاهنشاهی ایران در تاریخ ۱۹ دیماه ۱۳۰۸ در محل فعلی خود به بهرهبرداری رسید. بر اساس روایت استاد حسین لرزاده، که طراحی و اجرای سردر ورودی و تزیینات گچبری آن (کاسهسازیها) را بر عهده داشتهاند، طراحی و ساخت این بنا توسط معماری انگلیسی به نام «مستر کل» انجام شده است.
بررسی اسناد و مدارک موجود نشان میدهد که مجموعه در طول زمان دستخوش پنج مرحله الحاقی بوده است. همچنین، فضای پیرامونی مجموعه نیز در گذر زمان تغییرات متعددی را تجربه کرده است؛ از جمله میتوان به جداسازی بدنهی جنوبی بنا، تخریب دیوار نردهای محوطه و نیز ساختوسازهای جدید در دو دورهی زمانی متفاوت و تخریب متعاقب آنها اشاره کرد. این تحولات با استناد به تصاویر تاریخی و مستندات معماری قابل پیگیری و تحلیل هستند.
ب: معماری مجموعه
ساختمان اصلی بانک با الهام از الگوی معماری «بازيليكا»های روم باستان طراحی شده است؛ ساختاری که متشکل از یک فضای میانی طویل و دو فضای جانبی در طرفین است. فضای میانی بلندتر از دو بخش جانبی بوده و با ردیفی از ستونها از آنها تفکیک میشود.
با توجه به اینکه بانک به عنوان نهادی با کارکرد مدرن در معماری ایران سابقهای طولانی نداشته، معماری این بنا را میتوان از نخستین نمونههای ورود زبان نئوکلاسیک اروپایی به فضای معماری ایران دانست.
ساختمان بانک شاهی نهتنها نخستین بنای مدرن با کاربری بانکی در ایران محسوب میشود، بلکه نقش الگویی مهمی در طراحی بانکهای بعدی ایفا کرده است. از جمله ویژگیهایی که بعدها در سایر ساختمانهای بانکی نیز تکرار شده، میتوان به فرم شاخص و باشکوه ورودی، سردر بلند و مجلل، راهروی طویل و سالن اصلی مرتفع اشاره کرد.
همین ویژگیها باعث شدهاند که این بنا جایگاه ویژهای در تاریخ معماری معاصر ایران داشته باشد و بررسی آن برای شناخت روند تکامل معماری بانکها در کشور، ارزشمند و ضروری باشد.
همچنین تلفیق عناصر معماری رومی با ویژگیهای کاملاً ایرانی در طراحی این بنا، جلوهای منحصربهفرد از معماری التقاطی پیشرو را رقم زده است. سردر شاخص ساختمان با ستونهای بلند، طاق تیزهدار میان آنها، تزیینات گچبری (کاسهسازی)، بدنهی آجری و عناصر بادگیرمانند در بام، بهخوبی نشاندهندهی پیوندی هنرمندانه میان سبکهای شرقی و غربی در زبان معماری این اثر است.
ج: فنشناسی و ساختار سازهای بنا
ساختار سازهای این مجموعه از ترکیب خلاقانهای از فناوریهای سنتی ایرانی و نوآوریهای وارداتی اروپایی بهره میبرد. در طبقه زیرزمین، از پیهای بتنی، تویزههای آجری و سقف دال بتنی استفاده شده است؛ روشی که بهنظر میرسد یکی از نخستین موارد بهرهگیری وسیع از بتن در معماری ایران بهشمار میآید.
در طبقه همکف، بنا با دیوارهای باربر آجری و سقفهای طاقی آجری شکل گرفته، در حالی که طبقه دوم بر ستونهای آجری استوار است و سقف آن با خرپاهای چوبی پوشیده شده که از نظر طراحی با خرپاهای سنتی ایرانی تفاوت دارد و بهنوعی برگرفته از سیستمهای اروپایی است.
در بخشهای الحاقی، سیستم سازهای شامل دیوارهای آجری، سقفهای بتنی با تیرآهنهای دوبل فلزی و در برخی قسمتها سقف طاق ضربی است. بهطور کلی، این مجموعه را میتوان نمونهای برجسته از ترکیب و تلفیق دانش ساختوساز ایرانی با دستاوردهای معماری و مهندسی غربی در دوره پهلوی اول دانست.
د: تزیینات
با توجه به کاربری اداری این ساختمان، در نگاه نخست انتظار میرود که تزئینات معماری در آن کمرنگ یا محدود باشد. با این حال، با اندکی دقت میتوان دریافت که این بنا علیرغم سادگی فرمی و تأثیرپذیری از سبکهای اروپایی، در بخش تزئینات بهطور چشمگیری به معماری ایرانی گرایش دارد.
این ساختمان طیفی گسترده از عناصر تزیینی رایج در معماری سنتی ایران را در خود جای داده است؛ از جمله کاشیکاریهای هفترنگ و معرق، گچبریهای ظریف، تزیینات سنگی و سیمانی، و همچنین جزئیات هنرمندانه در آثار چوبی و فلزی.
این تلفیق میان سادگی فرمال غربی و غنای تزیینی شرقی، هویتی منحصربهفرد به بنا بخشیده و آن را به نمونهای ارزشمند از معماری التقاطی با رویکردی فرهنگی و زیباییشناسانه تبدیل کرده است.
اگر تزئینات معماری را به دو دستهی اصلی «ساختاری» و «غیرساختاری» تقسیم کنیم، میتوان در این بنا نمونههایی از هر دو نوع را بهوضوح مشاهده کرد. عناصری مانند کاسهسازی منارهها و مقرنسهای ایوان ورودی، بهعنوان تزئیناتی ساختاری شناخته میشوند که هم در فرم و هم در عملکرد معماری نقش دارند. در مقابل، سایر تزئیناتی که بهصورت لایههایی بر روی اجزای معماری قرار گرفتهاند، در زمرهی تزئینات غیرساختاری جای میگیرند.
آجرکاریهای دقیق و ظریف بنا، با تنوع طرح چشمگیر و سهم قابل توجه در شکلگیری نمای ساختمان، از برجستهترین جلوههای تزئینی آن محسوب میشوند. همچنین، تزئینات بهکاررفته در بخش سردر، با توجه به نقش استاد حسین لرزاده در طراحی و اجرای آن، از ارزشی هنری و تاریخی بالا برخوردار است.
بر همین اساس، مجموعه تزئینات این بنا را میتوان در امتداد سیر تحول و تکامل تزئینات معماری ایرانی در طی قرون گذشته دانست؛ میراثی ارزشمند که صیانت و انتقال آن به نسلهای آینده اهمیت بسیاری دارد.
طرح مرمت و احیای بانک شاهی (تجارت)
بررسیهای جامع وضعیت موجود این بنا توسط شرکت مهندسین مشاور «عمارت خورشید» انجام شده است. این مطالعات علاوه بر تحلیلهای معماری، به مستندسازی کامل ساختمان نیز انجامیده و بر پایه آن، آسیبشناسی دقیقی در سه حوزهی اصلی معماری، سازه و تأسیسات صورت گرفته است. در ادامه، طرح مرمت و احیای مجموعه بر اساس یافتههای این مطالعات تدوین شده است.
ایدههای اصلی طراحی مرمت و احیاء به شرح زیر تعیین شدهاند:
- حفظ و پایبندی کامل به ساختار اصیل و تاریخی بنا در تمامی مراحل طراحی و اجرا
- بازشناسی و احیای بخشهای تخریبشده یا از بینرفته و حذف الحاقات فاقد ارزش تاریخی
- نمایش مجزای بخشهای مرمتشده با استفاده از روشهایی متمایز اما هماهنگ با کالبد اصلی
- یکپارچهسازی عرصه داخلی و فضای پیرامونی ساختمان از طریق تعریف کاربریهای عمومی مانند موزه، گالری و کافه بهمنظور افزایش تعامل اجتماعی و کاهش نگاه امنیتی به مجموعه
- تقویت سازهای بنا برای مقابله با نشستهای ناشی از عبور خط مترو و ارتقاء ایمنی در برابر زلزله
- نوسازی سیستمهای تأسیساتی با بهرهگیری از روشهای نامحسوس و غیرتهاجمی در تمامی سطوح
- ساماندهی مجدد کارکردی فضاها با تکیه بر ظرفیتهای متنوع فضایی موجود بهمنظور بهینهسازی عملکرد مجموعه
طرح مرمت سازهای مجموعه
با توجه به تنوع سیستمهای سازهای بهکاررفته در این بنا و ضرورت پایبندی به اصول مرمت، از جمله محدودسازی مداخلات، رعایت ضوابط آییننامهای و انطباق با کنوانسیونهای بینالمللی، طراحی طرح مرمت سازهای مجموعه از اهمیت ویژهای برخوردار بوده است. از سوی دیگر، دستیابی به سطح قابلقبولی از استحکامبخشی نیز بهعنوان هدف اصلی مورد توجه قرار گرفت.
پس از انجام محاسبات و تحلیلهای فنی لازم، مجموعهای از اقدامات تقویتی و مرمتی در سازه اجرا شد. این اقدامات شامل موارد زیر است:
- تزریق ملات درون دیوارها بهمنظور افزایش انسجام و مقاومت مصالح
- پایلگذاری در نواحی انتهایی دیوارها (سردیوارها) جهت انتقال بار به لایههای مقاومتر خاک
- کلافکشی افقی و قائم، مشبندی و یکپارچهسازی سقفهای قابی با استفاده از ملات مناسب
- سبکسازی سقفهای قابی و تبدیل آنها به سازههای کامپوزیتی در بخش میانی بنا
- اصلاح خرپاهای چوبی با بهکارگیری اتصالات آلومینیومی مقاوم
- کلافکشی در بخش فوقانی دیوارها و ایجاد اتصال سازهای میان خرپاها و کلافها برای افزایش پایداری کلی
این مجموعه اقدامات با هدف ایجاد سازگاری بین روشهای نوین مقاومسازی و رویکردهای مرمتی انجام شد تا ضمن حفظ اصالت معماری بنا، ایمنی و دوام سازه در بلندمدت تضمین شود.
تأسیسات مجموعه
تأسیسات مکانیکی بنا از جمله مهمترین عوامل مؤثر در ارتقاء کیفیت بهرهبرداری و رضایتمندی کاربران از فضا به شمار میرود. در وضعیت موجود، سیستم سرمایش و گرمایش مجموعه بر پایه حرارت مرکزی و فنکویل در فضاهای اصلی طراحی شده بود. با این حال، فرسودگی تجهیزات و طراحی ناکارآمد این سیستم باعث شد که عملکرد مناسبی نداشته باشد. افزون بر این، پایانههای سیستم، بهدلیل جانمایی و شکل نامناسب، تأثیرات منفی بصری و معماری نامطلوبی بر فضای داخلی و منظر کلی مجموعه ایجاد کرده بودند.
در طراحی تاسیسات مجموعه نیز سعی شده با در نظر گرفتن آخرین استانداردها و جابجایی موتورخانه مجموعه که در زیرزمین ساختمان تاریخی قرار داشته به محوطه بانک و ساخت موتورخانهی مرکزی در زیرزمین؛ احتیاجات بنا به نحوی تصحیح شود. کانالهای تاسیساتی در کل محوطه و دورتادور بنای اصلی ساخته شدهاند که علاوه بر نقش کانال ارتباطی تاسیساتی، عمل زهکشی زیرزمین در دورتادور بنا را نیز بر عهده دارند.
نوآوریها و مزایای پروژه
مهمترین ویژگیهای پروژه مرمت و احیای بانک شاهی (تجارت) واقع در میدان توپخانه تهران را میتوان به اختصار در موارد زیر خلاصه کرد:
- بازسازی و تکمیل فضاهای از دست رفته با رویکردی مدرن و مینیمالیستی
- تطبیق و انطباق عملکردهای متنوع با ساختار کالبدی بنا، به گونهای که تمامی فضاهای موجود به بهترین شکل مورد استفاده قرار گیرند
- بهکارگیری تکنیکهای پیشرفته مرمتی سازهای شامل حفاریهای زاویهدار، نیلینگ، تزریق گروت، استیچینگ، دیافراگمهای بتنی و دیگر روشهای نوین
- نصب سیستمهای تأسیساتی بهروز و مدرن در کالبد تاریخی بنا با حداقل دخالت و تأثیر ظاهری بر ساختار اصیل، از جمله استفاده از لاینرهای افقی در سالن اصلی و اسپیلت یونیتهای سقفی در اتاقهای جانبی
- بهرهگیری از تجهیزات تأسیساتی اکسپوز و مدرن در بخش خزانه بانک (که اکنون به موزه و گالری تبدیل شده است)، با توجه به ویژگیهای خاص گاوصندوق بتنی این قسمت
- افزودن فضاهای جدید شامل موزه و آمفیتئاتر به مجموعه جهت افزایش کاربری و رونق فرهنگی
نتیجهگیری
بررسی دقیق پروژه مرمت ساختمان بانک تجارت نشان میدهد که هرگونه اقدام در زمینه تطبیق کاربری یا مرمت، مستلزم شناخت جامع و برداشت درست از اجزای مختلف مجموعه است. تنها با این رویکرد است که میتوان با حداقل آسیب به ارزشهای تاریخی بنا، بهترین نتایج را در فرآیند احیای آن به دست آورد. امیدواریم با بازگشایی کامل این مجموعه، شاهد بازگشت پرشور کاربران به فضا باشیم و این فرصت فراهم شود تا هر چه بیشتر به اهمیت و ارزش سرمایههای ملی خود پی ببریم.
