خانه آیت‌الله شهید صدوقی یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی شهر یزد است که در شش دهه اخیر، پس از سکونت این عالم مجاهد، به مرکز مهمی برای رویدادهای مذهبی، اجتماعی و سیاسی تبدیل شده است. این مکان، علاوه بر کارکرد مسکونی، نقشی پررنگ در تحولات معاصر ایفا کرده و به یکی از کانون‌های اثرگذار در تاریخ اجتماعی یزد بدل شده است.

اوج حیات اجتماعی پیش و پس از انقلاب

این خانه در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و دهه نخست پس از آن، به واسطه حضور شهید صدوقی، به مرکزی فعال برای گردهمایی‌های مذهبی و سیاسی تبدیل شد. برگزاری جلسات مهم، دیدار با اقشار مختلف مردم و برپایی آیین‌های مذهبی از جمله ویژگی‌های بارز حیات اجتماعی این بنا در آن دوره است. با شهادت آیت‌الله صدوقی، اهمیت تاریخی و هویتی این خانه دوچندان شد و به نمادی از ایستادگی، مبارزه و دیانت در تاریخ معاصر ایران بدل گردید.

هدف پروژه احیا؛ حفظ اصالت و تداوم زندگی اجتماعی بنا

با گذشت زمان، ضرورت حفاظت هم‌زمان از ارزش‌های ملموس (کالبدی) و ناملموس (فرهنگی و اجتماعی) این خانه بیش از پیش احساس شد. هدف اصلی پروژه مرمت و احیا، تبدیل این خانه به «میراثی زنده» بود؛ یعنی فضایی که بتواند علاوه بر حفظ خاطره تاریخی، پاسخگوی نیازهای فرهنگی و اجتماعی امروز نیز باشد.
از این رو، در برنامه‌ریزی برای احیا، علاوه بر استمرار رویدادهای مذهبی همچون روضه‌خوانی و آیین‌های دینی، ظرفیت‌های جدیدی در قالب «خانه فرهنگ صدوقی» تعریف شد؛ شامل برگزاری نشست‌های فرهنگی، نمایشگاه‌های هنری، دوره‌های آموزشی و شب‌های فرهنگی با عنوان «شب یزد» که روحی تازه به این مجموعه می‌بخشد.

کشف هویت تاریخی بنا؛ شاهکار قاجاری در قلب یزد

مطالعات تاریخی، لایه‌برداری سطوح و بررسی تزئینات پنهان نشان داد که این بنا از نمونه‌های فاخر خانه‌های قاجاری یزد است. بر اساس کتیبه گچی موجود در ایوان جنوبی، تاریخ ساخت بنا به سال ۱۲۵۹ قمری بازمی‌گردد. این کشف، ضرورت رویکرد علمی در مرمت را دوچندان کرد تا اصالت بنا در کنار کاربری جدید آن حفظ شود.

رویکرد مرمت؛ ترکیب تاریخ و معاصرت

برای احیای بنا، سه رویکرد اصلی دنبال شد:

• حفظ خاطره تاریخی معاصر در بخش‌هایی که بیشترین ارتباط با شهید صدوقی داشتند.
• بازنمایی ساختار تاریخی در قسمت‌های دارای ارزش‌های قاجاری با احیای تزئینات اصیل بر اساس اصول بین‌المللی مرمت.
• سازماندهی کالبدی در سایر بخش‌ها برای کاربری‌های فرهنگی و مذهبی جدید، مانند نصب پوشش‌های متحرک جهت برگزاری رویدادها.

مرمت تزئینات؛ احیای ظرافت‌های هنر ایرانی

تنوع تزئینات بنا از آینه‌کاری، گچبری‌های نفیس، نقاشی‌های دیواری و پشت‌شیشه تا نقوش مهری، فرآیند مرمت را پیچیده و حساس کرده بود. اصل بنیادین در این فرایند، حفظ اصالت در حین مداخله بود.
در جداره‌های حیاط، بخش‌هایی که بقایای تزئینات بر جای مانده بود، با روش موزون‌سازی و «تمایز رنگی» احیا شد تا قسمت‌های مرمت‌شده از بخش‌های اصیل قابل تشخیص باشد. اما در بخش‌هایی که تزئینات به‌کلی از بین رفته بود، بازسازی بر اساس الگوهای هم‌دوره و نقوش موجود انجام گرفت.

بازسازی عناصر چوبی؛ مهارت درودگری سنتی

تمامی درب‌های چوبی خانه با توجه به شواهد موجود بر چهارچوب‌ها و نقوش اسلیمی بازسازی شد. اجرای گره‌های هشت و دوازده در درهای سه‌دری و قواره‌بری‌های پیچیده در اتاق پنج‌دری، به مهارت بالای استادکاران سنتی نیاز داشت.
در اتاق میانی، پنجره الحاقی دوره پهلوی حذف و ارسی اصیل با الگوهای قاجاری طراحی شد. این ارسی با نقوش هندسی، گیاهی و پرندگان، الهام گرفته از تزئینات داخلی بناست و نقش سرو به‌عنوان نماد شهادت، یادآور هویت معاصر خانه است.

خانه صدوقی امروز؛ پیوند گذشته و حال

امروز خانه تاریخی آیت‌الله صدوقی تنها یک اثر معماری نیست، بلکه مکانی زنده برای رویدادهای فرهنگی و اجتماعی است؛ فضایی که خاطرات مبارزات یک روحانی بزرگ را با هنر اصیل ایرانی درهم می‌آمیزد و الگویی برای احیای بناهای تاریخی با نگاه معاصر ارائه می‌دهد.