طرح جنجالی عبور خط ۲ متروی اصفهان از حریم یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران، یعنی مسجد جامع عتیق اصفهان، این روزها به موضوعی داغ در میان کارشناسان، مدیران شهری و دوستداران میراث فرهنگی تبدیل شده است. اکنون همه نگاه‌ها به جلسه‌ای حساس دوخته شده که قرار است در وزارت میراث فرهنگی برگزار شود؛ نشستی با حضور نمایندگان یونسکو و متخصصان فنی برای بررسی نهایی این پروژه پرچالش.
چرا موضوع عبور مترو حساس است؟
مسجد جامع اصفهان که در سال ۲۰۱۲ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، به‌عنوان یکی از جامع‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی در جهان شناخته می‌شود. این مسجد نه‌تنها یک بنای مذهبی است، بلکه گنجینه‌ای از هنر، معماری و تاریخ ایران در طول بیش از ۱۲۰۰ سال به‌شمار می‌آید.
بر اساس طرح فعلی، خط ۲ مترو اصفهان از زیرگذر میدان امام علی (ع) و خیابان علامه مجلسی عبور خواهد کرد؛ مسیری که در عمق ۲۵ متری زمین اجرا می‌شود. در نگاه اول شاید این فاصله زیاد به نظر برسد، اما واقعیت این است که در برخی نقاط، فاصله تونل مترو تا بدنه مسجد تنها ۱۲ متر خواهد بود؛ به‌ویژه در بخش مدرسه تاریخی مظفریه.
نگرانی‌های یونسکو و میراث فرهنگی
پس از هشدار رسمی یونسکو، وزارت میراث فرهنگی ایران موظف شد تشکیل شورایی تخصصی را در دستور کار قرار دهد. این شورا با حضور کارشناسان دانشگاه علم و صنعت، مسئولان شرکت مترو و نمایندگان یونسکو تشکیل می‌شود تا براساس داده‌های فنی مشخص کند آیا ارتعاشات ناشی از عبور مترو می‌تواند به بنا آسیب برساند یا خیر.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان، اگر مدل‌سازی‌های علمی نتوانند ایمنی مسجد را تضمین کنند، وزارت میراث فرهنگی مجوز عبور مترو از این مسیر را صادر نخواهد کرد.
آسیب‌پذیری‌های ساختاری مسجد جامع اصفهان
کارشناسان مرمت و باستان‌شناسی تأکید می‌کنند که مسجد جامع اصفهان با وجود مرمت‌های متعدد در طول تاریخ، همچنان از نظر ساختاری حساس است. برخی مصالح اولیه این بنا مانند خشت‌های قرون اولیه اسلامی، کیفیت لازم را ندارند و در برابر ارتعاشات ممکن است دچار آسیب شوند.
عقیل عقیلی، عضو شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس)، هشدار می‌دهد:
«جزئی‌ترین مصالح، از جمله خشت‌ها و آجرهایی که قدمت برخی از آن‌ها به بیش از هزار سال می‌رسد، باید در ضعیف‌ترین حالت ممکن مبنای محاسبات فنی قرار گیرند تا ایمنی مسجد تضمین شود.»
این نگرانی‌ها تنها جنبه تئوریک ندارند؛ برخی بخش‌های بنا مانند گنبد تاج‌الملک و ایوان‌های قدیمی قبلاً نشانه‌هایی از آسیب ناشی از رطوبت و نشست خاک را داشته‌اند.
آیا مسیر جایگزین وجود دارد؟
مسیر فعلی کوتاه‌ترین و اقتصادی‌ترین گزینه برای خط ۲ مترو محسوب می‌شود، اما سه مسیر جایگزین دیگر نیز پیشنهاد شده است. با این حال، هیچ‌کدام به اندازه مسیر فعلی از نظر اقتصادی و اجرایی به‌صرفه نیستند. با این وجود، میراث فرهنگی تأکید کرده اگر خطر تأیید شود، مسیر باید تغییر کند؛ حتی اگر این تغییر هزینه‌بر باشد.
به گفته امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان:
«اگر شورای فنی وزارتخانه به این نتیجه برسد که این مسیر به مسجد آسیب وارد می‌کند، بدون تردید باید تغییر کند. حفاظت از میراث جهانی اولویت دارد.»
پیامدهای بین‌المللی تصمیم ایران
موضوع عبور مترو از حریم مسجد جامع اصفهان صرفاً یک مسئله داخلی نیست؛ چرا که این مسجد در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و هرگونه آسیب به آن می‌تواند پیامدهای بین‌المللی داشته باشد. در بدترین سناریو، حتی امکان خروج این اثر از فهرست میراث جهانی وجود دارد؛ اتفاقی که می‌تواند وجهه ایران در حوزه حفاظت از میراث فرهنگی را خدشه‌دار کند.
توسعه در برابر تاریخ؛ راه‌حل چیست؟
کارشناسان معتقدند راه‌حل، نه توقف کامل توسعه شهری است و نه بی‌توجهی به میراث فرهنگی. در واقع، لازم است تصمیم‌گیری بر اساس مدل‌سازی دقیق، آزمایش‌های علمی و مشورت با متخصصان بین‌المللی صورت گیرد. به‌ویژه آنکه پروژه‌های مشابه در دنیا نشان داده‌اند که با رعایت اصول مهندسی می‌توان تعادل بین توسعه و حفاظت را برقرار کرد.
جمع‌بندی
عبور خط ۲ مترو اصفهان از نزدیکی مسجد جامع عتیق، یکی از حساس‌ترین پروژه‌های شهری ایران است که می‌تواند سرنوشت میراث جهانی را تحت تأثیر قرار دهد. اکنون همه منتظر برگزاری شورای فنی وزارتخانه و اعلام نظر یونسکو هستند تا مشخص شود توسعه شهری در اصفهان چگونه با حفاظت از تاریخ پیوند خواهد خورد.
