خانه پیرنیا نائین

مکان : نائین ، خیابان آیت الله نایینی، روبروی مسجد جامع

قدمت : صفویه

سبک : اصفهانی

کاربری : مسکونی

تشریح معماری بنا

 بنا بر مسموعات، این خانه باقی مانده دوازده خانه به هم چسبیده است که به یکی از اعیان نایین به نام «قاضی نورالهادی» تعلق داشته و بعدها، در دوره قاجاریان، به تملک خاندان پیرنیا، از خاندان های رجال خیز نایین، در آمده است. بخش اصلی خانه در سال ۱۳۴۸ش به تملک دولت در آمد و در سال ۱۳۷۳ش، موزه مردم شناسی کویر شد.

به هر حال، امروز از آن دوازده خانه تنها یک خانه اصلی و دو خانه مرتبط با آن باقی مانده است. از این میان نیز، فقط خانه اصلی (خانه شرقی) مرمت شده و صورتی مفید یافته و در خانه دیگر نیمه مخروب و معطل رها شده است. در اینجا نیز، مانند دیگر خانه های قدیم، آنچه موجب تمیز این سه خانه یا سه بخش از یک خانه می شود حیاط آنها است.

حیاط اصلی گودال باغچه ای در میان دارد که علاوه بر زیبایی و فواید آب و هوایی، حیاطی مطبق پدید می آورد و طبقه زیرین یا سرداب را از فضای باز برخوردار می سازد. ستون فقرات مجموعه دهلیزی فراخ و بسیار زیبا با طاقهای متوالی مزین به رسمی بندی است که از یک سر، به هشتی بزرگ و از سر دیگر، به خانه اصلی راه می برد. محور طولی دهلیز و حیاط اصلی و محور طولی دو حیاط دیگر عمود بر یکدیگرند. هر سه خانه قطعا در طول زمان تغییر و تحول یافته اند، چنان که امروزه خانه اصلی خانه شرقی) بیشتر رنگ وبوی صفوی دارد و در خانه دیگر، خصوصا با نظر به پنجره بندی اتاق ها، ترکیب قاجاری. ارتباط درونی خانه ها نیز، به ویژه راه ارتباط خانه اصلی و خانه شمالی، بنا به ضرورت مسدود شده است.

در خانه شمالی، جبهه جنوب شرقی حیاط فاقد اتاق است و دیواری است با طاق نماهایی ساده. اتاق هایی کمابیش هم اندازه، با کفش کن هایی در میان و طرفین آنها، در سه جناح دیگر استقرار یافته اند. برخی قسمت ها، از جمله پنجره اتاق جنوب غربی، به شدت تغییر یافته است که از سکونت در این خانه در دوران جدید حکایت می کند و این سئوال را برای بیننده پیش می آورد که چگونه مردمی که تا چندی پیش بناهایی چنین نفیس می ساخته اند، دستخوش چان برد. این در ذوق شده اند که از ساختن پنجره ای زیبا نیز در مانده اند. یکی از کفش های جناح شمال غربی به طویله و دیگری به ورودی راه می برد.

خانه غربی نیز ترکیبی قاجاری و کمابیش مشابه خانه شمالی دارد و متأسفانه بخش هایی از آن نیز در دوران جدید دستخوش تصرف شده است. جناح جنوب شرقی حیاط این خانه مرکب از چند ایوانچه است؛ جناح شمال شرقی آن متشکل است از اتاقی با پنجره تغییر یافته همراه با دو کفش کن در طرفین و جناح شمال غربی آن متشکل از یک ایوانچه و چند اتاق است، که به شدت دستخوش تصرف شده و صورت اصيل آن معلوم نیست. جناح جنوب غربی، در سایه سار حياط، ایوانچه ای زیبا در میانه دارد که در پس آن، سه دریای واقع است.

اما چنان که گفتیم، خانه اصلی (خانه شرقی) از این هر دو هم قدیم تر و بزرگتر و اصیل تر است و هم با برخورداری از مرمتی نیکو و کارکردی شایسته احیا شده و در اختیار عموم قرار گرفته است. ترکیب زیبای خانه و هم چنین تزیینات مختلف آن، از رسمی بندی و یزدی بندی گرفته تا گچبری های شیر و شکر و نقاشی و خطاطی روی گچ و سیم گل و شباک های چوبی، آن را به یکی از نفیس ترین خانه های تاریخی استان اصفهان بدل ساخته است. در اینجا نیز، جبهه جنوب شرقی حیاط فاقد اتاق است و تنها دیواری ساده با شباک های آجری دارد که حیاط را از باغ بزرگ مجاور، که حیاط دوم خانه محسوب می گردد، جدا می سازد. جناح شمال غربی از چند سه دری و کفش کن تشکیل می شود. یکی از کفش کن ها با فضای واسطه ای به دهلیز زیبای ذکر شده مرتبط می گردد. بر فراز فضاهای مجاور این کفش کن، در گوشه غربی این جبهه، بالاخانه ای قرار دارد که از طریق فضایی نیم باز مشرف بر حیاط است. این اتاق چه از لحاظ ترکیب و تناسبات فضا و چه از حیث تزیینات و منظر، از دلنشین ترین فضاهای این خانه است. این همه زیبایی اندک بی تقارنی این جبهه را پنهان می دارد.

سه دری میانه جناح جنوب غربی، که به «اتاق کرسی» معروف است، ایوانی فراخ و سایه گیر در جوار خود دارد. این ایوان از طرف دیگر به اتاق سیلو راه می برد. در جانب جنوب شرقی سه دری میانی، سه دری دیگری است که در جلو خود ایوانچه ای دارد. حضور ایران و ایوانچه در طرفین سه دری میانی، آن را برجسته و شاخص ساخته است. سه دری میانه جناح شمال شرقی حیاط نیز چنین وضعی دارد، اما ترکیب فضاهای طرفین آن قدری متفاوت است. اشکال خوش تناسب نما و در و پنجره ها، که در قاب هایی متناسب دسته بندی و ترکیب شده اند، گواهی بر تعلق صورت موجود خانه به دوره صفویان است. ترکیب سیم گل، چوب، آجر، و گچ لطافت نما را به غایت رسانده و اجزای متعدد و متنوع نما را، که هر یک خود متناسب و زیبا است، در ترکیبی کلی به وحدت رسانده است.

نماهای حیاط زیرین (گودال باغچه)، بر خلاف نمای حیاط فوقانی، تمام آجری است که به نواری مشبک در لبه فوقانی خود، یعنی طارمی مشبک حیاط، ختم می شود. بیشتر سطح گودال باغچه را باغچه ای بزرگ فراگرفته است که حوضی کوچک و زیبا در شمال غرب خود دارد. گودال باغچه در جناح شمال شرقی خود ایوانهایی کوچک و بزرگ دارد که استراحتگاه تابستانی دل نشینی است و امروزه چای خانه موزه شده است. دیگر جبهه های این گودال باغچه دیوارهایی مسدود و طاق نمادار است.