ارگ تاریخی بم
پیشینه تاریخی ارگـ شهر بم
دانش ما از پیشینه ارگ تاریخی بم به منابع و متون جغرافی نویسان دوران اسلامی محدود است و می توان اطلاعات قابل استخراج آثار معماری و لایه های باستانی بر جا مانده را بر این مجموعه افزود، این منابع اطلاعات ارزشمندی، دست کم از سده های آغازین دوران اسلامی تاکنون را در بردارند ولی زمان برپا شدن نخستین دوره ساختمانی ارگ بم چندان روشن نیست، تاریخ نویسان دوران اسلامی بنیان گزاری ارگ بم را با ابهام داستانهای اساطیری در آمیخته اند، که خود گویای عمقی ناپیدا از کهنگی این بنای تاریخی است. در این جا شایسته است که از متن کارنامه اردشیر بابکان و قصه شگفت انگیز پیدایش اژدها که از کرمی در سیب به وجود آمده نیز یاد شود. این داستان جزو باورهای عمومی به شمار آمده و حتی برخی از شهروندان بمی نشانی خانه کرم را در بخشی از حاکم نشین به یاد سپرده و بخش هایی از داستان را در انطباق با معماری ارگ توضيح می دهند. این داستان را می توان حد واسطی در میان افسانه های اساطیری و واقعه های تاریخی در عرصه های ارگ در نظر گرفت که هر یک در جای خود حامل پیامی از گذشته برای آیندگان هستند. شهر بم به داشتن مردمی هنرمند و بافته های ابریشمی و تولیدات نساجی مشهور بوده و دستار بمی در دیگر سرزمین اسلامی.
برای خواندن مطالب مربوط به معماری معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: معماری معاصر ایران بعد از انقلاب
ارگـ و شهر بـم در قرون اولیه دوران اسلامی
در کتاب های تاریخی دوران اسلامی تلفظ واژه «بم» را با فتخه روی باء و تشدید میم نوشته اند. و برخی بر این باور هستند که این نام بر گرفته از صدای مهیب انفجار کرم باشد. گزارش های جغرافی نویسان قرون اولیه اسلامی از آن رو شایسته توجه است که پیامهایی تاریخی از حضور بسیاری از عناصر شهری و عرصه های معماری و برخی ویژگی های ارگـ و شهر بـم، دیوار شهر بست، مسجد جامع های سه گانه، بازار و چهار دروازه شهر و نام آنها می توان دریافت نمود و این خود موجب اطمینان خاطر بیشتری از هویت آثار و تخمین قدمت بناهای موجود می گردد.
بلاذری مورخ قرن سوم هجری، فتح بـم را در آغاز دوران اسلامی توسط مجاشع بن مسعود سلمی گزارش کرده است، این واقعه تا حدودی همزمان با گریختن يزدگرد (شاه ساسانی) به خراسان بود که بنابر روایت تاریخ طبری در سال سی ام هجری (۶۵۰ م.) اتفاق اتفاده است، شایان ذکر است که پیش از وی ابوموسی اشعری، ربیع بن زیاد را به فتح حوالی شیرجان سيرجان) فرستاده بود، وی بم را فتح کرد، ولی اهل آن دیار پیمان شکنی کرده و شوریده بودند.
شهر بم در قرون اولیه دوران اسلامی یکی از پنج شهر مهم استان كرمـان شمرده شده است. مقدسی شهر بم را در نیمه قرن چهارم هجری ق.) یکی از خورهها و ناحيتهای سرزمین کرمان یاد کرده و زیر عنوان «فهرست شهرها» آورده است. این سرزمین پنج خوره و ناحيت است. نخستین آنها از سوی فارس بردسیر (یا گواشیر)، سپس نرماشیر سپس سیرجان، سپس بم، سپس جیرفت می باشد . در این زمان اهميت و شهرت بم تا آن جا بود که در دیگر شهرهای کرمان یکی از عناصر عمده شهر همچون دروازه یا خیابان را به نام بم می خواندند. از جمله در شرح دروازدهای چهارگانه دژ قصبه مهم نرماشیر آمده است؛ بر دروازه بم سه دژ هست که خواهران نامیده می شود». نام یکی از هشت کوچه اصلی قصبه مرکزی کرمان نیز با نام بم نام گذاری شده بود، بیشتر باغها در سمت بم است” شهر جيرفت که به خوشترین قصبه کرمان و مرکز میوه باغچه ها و گردشگاهها و گرمابه های پاکیزه و دیگر محصولات گوناگون مشهور بوده، یکی از چهار دروازه در آن، بم نام داشت و جامع آن در نزدیکی دروازه بم بوده است
گزارش نیمه دوم قرن چهارم هجری حاکی از آن است که بم شهری است با هوایی تندرست، و اندرشهرستان وی حصاری است محکم و از جيرفت مهترست واندر وی سه مزگت جامع است، یکی خوارج را و یکی مسلمانانرا، و یکی اندر حصار و از وی کرباس عامه (شاید، عمامه و دستار بمی و خرما خیزد. در بم خارجیان سرصدا و جامعی جداگانه دارند که صندوق دارایی ایشان در آنجاست.
بم: قصبه ای مهم بزرگ و خوبست، مردم هنرمند، ماهر، بازرگانان آگاهند. پارچه هایش زبانزد جهانیان و خود در سرزمین های اسلامی نامبردار و فخر آور است. ولی توده مردم جولاهه اند، آبش شیرینی ندارد و هوایش خوب نیست. دژی بر آن است که چهار دروازه دارد؛ نرماسير، کوسكان، اسبيكان، کورجین، در میان قصبه دژی هست که یک جامع و چند بازار در آن است و دیگر بازارها در بیرون است. در کنار شهر نهری روانست که از محله بزازان، شهر را میشکافد و به در وارد شده از آن جا به باغها می رود. ساختمان ها با گل چسبان خوب است، از بازارهایش یکی بازار پل گرگان است. بیشتر از کاریز می آشامند. از بهترین گرمابه های بنام آن گرمابه کوچه بيذ است. کوه کود در یک فرسنگی است، آسیاهایشان بر آبی نزدیک آنست، دیهی بزرگ نزدیک آنست که بیشتر پارچه ها را در آن می بافند.
مقدسی وضع فاصله راه های میان شهری بم را به دیگر شهرهای مهم آن زمان چنین بر شمرده است «از سیرجان گرفته تا شامات یک مرحله، سپس تا بهار یک مرحله، سپس تا خناب یک مرحله، سپس تا غبيرا یک مرحله، سپس تا كوغن یک فرسنگ سپس تا رایین یک مرحله سپس تا سروستان یک مرحله سپس تا دارجین یک مرحله، سپس تایم یک مرحله است».
بم از اقلیم سوم است طولش از جزایر خالدات صب و عرض از خط استوا لح ک. گویند که کرم هفتواد در آنجا بتركيد بدان سبب آن را بم خواندند. قلعه حصین دارد و هوايش از جیرفت خوشتر است و بگرمی مایل است.
برای خواندن مطالب مربوط به معماري معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: معماری معاصر ایران بانی مسعود ، کتاب معماری معاصر
ارگ تاریخی بم
ساختمان ارگ تاریخی بم در شکل توسعه یافته اش از دو بخش مردم نشين و حاکم نشین تشکیل شده و دسترسی به این مجموعه تنها از دروازه جنوبی مردم نشین است، هر چند که دروازه دومی که در حصار شمالی مردم نشین جاسازی شده به مردم نشین راه پیدا میکند و در میان باروهای دیگر بخش های حاکم نشین دروازه ای آنها را به هم می پیوندد.
باروی شمالی ارگ بم به اندک فاصله ای از رودخانه پشت رود است که برج و باروی دیوار شهر بست در کناره آن برپا شده است. از این رو شایسته است که فضای میان دو باروی جبهه شمالی ارگ را جزو عرصه های نظامی و پیوسته به ارگ به شمار آورد.
دروازه اسپیکان در حوزه غربی باروی شمالی شهر بست و در نزدیکی گوشه شمالغربی ارگ است و دروازه اسپيكان و برج و باروی حوزه شرقی این دروازه را حد غربی عرصه پیوسته به ارگ بم در نظر گرفت. نکته شایان توجه این است که در بخش جنوب غربی دروازه اسپیکان و در فضای درونی متصل به باروی غربی دروازه، در سال ۱۳۷۲ (ده سال پیش) بنای دو طبقه پخشاب ارگ بم از زیر غبار أعصار و قرون بیرون شد و با ردگیری راستای خندق غربی ارگ تا جای شترگلوی خندق غربی، نظام آبرسانی به درون ارگ بم شناسایی شد.
حاکم نشین
بخش حاکم نشین بر فراز قله صخره و در شمال ارگـ جا دارد و متشكل از بناهایی است، همچون؛ برج اصلی (که آن را برج دیده بانی می پندارند و شاید هم جایی برای پرتو افشانی بوده است)، ساختمان سه طبقه چهار فصل، خانه حاکم (و زیر زمین های آن که به نام زندان مشهور شده است)، چاه آب، حمام، خانه رئیس سربازخانه (ساختمان معروف به آسیاب بادی) سربازخانه، دروازه مسدود شده (ساسانی)، برج و بارو و دروازه دوم این مجموعه را شامل می شود. گفتنی است که جز بنای آسیاب بادی، دیگر بخش های حاکم نشین بر باروهایی سنگی با بلندی نزدیک به هفت متر استوار شده است که در زیر روکش کاهگلی پنهان مانده است، چنین به نظر می رسد که در لایه های مانده در محدوده باروی سنگی به ویژه در سطوح زیرین آن کهنه ترین بخش حاکم نشین باشد. در بخش شرقی حاکم نشین دروازه مسدود شده ای است که آن را کد کرم (خانه کرم) خوانده اند و وجود این پدیده را سندی بر جا مانده از داستان هفتواد تلقی نموده اند.
محله های مردم نشین
بخش مردم نشین یا عامه نشین با حصاری بلند در راستای شرقی غربی از بخش حاکم نشین جدا شده و دسترسی این دو بخش به یکدیگر از راه دروازه حصار دوم است که از شمال بنای میرآخور به سربازخانه حاکم نشین می رسد. بخش مردم نشين را به دوره ای از گسترش ارگـ نسبت داده اند، با این حال این دو بخش در میان باروی حصینی با ۴۸ برج بزرگ و کوچک جای دارد که یکپارچه به نظر می رسد و تنها دروازه هر دو بخش حاکم نشین و مردم نشین در میان باروی جنوبی مردم نشین جاسازی شده است.
دروازه اصلی تنها راه دسترسی به فضای ارگ است و در حوزه غربی باروی جنوبی ارگ و در میان چهار برج سوم تا ششم از گوشه جنوب غربی جاسازی شده است و دسترسی به آن با گذشتن از روی پلی که بر روی خندق جنوبی برپا شده میسر است. در پشت دروازه ورودی هشتی ورودی در میان چهار برج استوانه ای متمایل به شکل مخروطی ناقص) جاسازی شده است به طوری که در برج جنوبی از راستای باروی جنوبی بیرون مانده و دو برج شمالی فضای هشتی، در راستای باروی جنوبی و در دو طرف آستانه ورودی ارگ برپا است و با گذشتن از پهنای هفت متری باروی جنوبی، به راسته بازار اصلی ارگ می رسد بازار در راستای شمالی جنوبی تا محل میدان تکیه امتداد دارد. ادامه راه با گذشتن از کتار باروی شرقی اصطبل دروازه حصار دوم می رسد، پس از گذر از دروازه دوم با ورودی اصطبل (که برای رفت و آمد چار پایان راه شیب داری جاسازی شده است)، میتوان به دروازه سوم و ورودی حاکم نشین نزدیک شد که از میان حیاط سربازخانه راه دارد. تا به هنگام شناسایی دقیق عرصه های فضای مردم نشین، میتوان بخش های شناسایی شده آن را چنین در نظر گرفت؛ محله کناری ها که در گوشه شمال غربی مردم نشین و مشرف به حاکم نشین و در سمت غربی آن است. این محله با بارویی قطور از دیگر بخش های مردم نشين جدا بوده و راه دسترسی به آن از گذرگاه با یکی از کنار برج آسیاب بادی است. در شمال این محوطه و در گوشه شمال غربی مردم نشین، محله کناری ها با حصار شرقی غربی در راستای برج آسیاب بادی از دیگر بخش های مردم نشين جدا شده است، ساخت و سازها و معماری اماکن این محله بسیار فقیرانه و کوچک به نظر می رسد. با این حال طراحی جزییات معماری در آن اندیشمندانه و با ارزش است که خود جای تحقیق دارد. در جنوب این محله و در نزدیکی فضای غربی برج گوشه أجنوب غربی ساختمان اصطبل، بنایی دو طبقه است که برخی از آن به عنوان کاروانسرا باد می کنند و برخی به لحاظ این که در آن یادداشت هایی به خط عربی دیده شده، این بنا را مدرسه می پندارند. محله یهودی ها در میان ارگ و با فاصله ای نه چندان زیاد در جنوب باروی حاکم نشین جا دارد، محله روغنگرها در جنوب محله یهودی ها و مشرف به میدان تکیه است میدان تکیه مشرف به بنای چهارسوقی بازار است، میرزاخانه مجموعه مدرسه میرزا نعیم و خانه های سکونتی همراه با اصطبل اختصاصی، میدان بار فروشی در مشرق بخش میانی مردم نشین جا دارد، و فضای بخش جنوبی آن شامل: دروازه ورودی، بنای سردروازه، راسته بازار، مسجد جامع، بنای زورخانه (مقبره)، ساباط و خانه جهودا، میدان تکیه، مسجد پیامبر، حمام، مدرسه (خانقاه)، اصطبل، بنای میرآخور و محله های مسکونی است.
در سال ۱۲۵۷ تا ۱۲۵۹ آخرین تعمیرات ارگ بم پیش از متروک شدن آن صورت گرفت. بخش هایی از ارگ بم که بر اثر درگیری ارتش با آقاخان محلاتی آسیب دیده بود، مقارن با حکومت عباسقلی خان جوانشیر تعمیر گردید و چاه ارگ نیز لایروبی شد.
ارگ بـم در دوران حکومت پهلوی اول
ابتدا ژاندارمری در آن مستقر شد و به هر صورت که بود مورد بهره برداری و حفاظت قرار داشت و کمتر دچار آسیب های انسانی بود، پس از تبعید رضا شاه در سال ۱۳۲۰ از (۱۹۴۱ م. تا سال ۱۳۵۰ (۱۹۷۱ م.) محوطه ارگ کاملا متروک ماند و در همین سال ها بیشترین ویرانی در آن صورت پذیرفت و برای بهره برداری از خاک آوار آن به عنوان کود کشتزارها و باغ ها، برخی از خانه ها مورد تخریب قرار گرفت، حتی بلدية أشهرداری وقت) به فروش خاک و آوار بناهای ارگ بم اقدام می نمود و بابت هر بار از خاک خانه ها مبلغی دریافت می کرد.
پیشینه مرمت های جدید در ارگ بـم
نخستین تعمیر ارگـ در سال ۱۳۳۷ (۱۹۵۳ م) به وسیله اداره كل باستان شناسی با کمک آموزش و پرورش کرمان در ساختمان چهار فصل و برج اصلی دیده بانی صورت پذیرفت ارگ بم در سال ۱۳۴۵ با شماره ۵۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال ۱۳۵۰ (۱۹۷۴م.) تحت حمایت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران قرار گرفت. تعمیرات ارگ از سال ۱۳۵۱ آغاز شد و همه ساله اعتباری برای مرمت آن اختصاص داده شد که با توجه به وسعت ارگ، تنها حفاظت و تعمیر بخش کوچکی از آن را کفایت می کرد
از سال ۱۳۷۲ (۱۹۸۳ م.) ارگـ بـم در شمار پروژه های بزرگ سازمان میراث فرهنگی کشور قرار گرفت و امکان اجرای برنامه های پژوهشی و همچنین تدارک طرح های مرمتی ساماندهی و معرفی ارگ فراهم آمد.
آسیب های زلزله در ارگ بـم
زمان وقوع زمین لرزه پیش از آغاز مراجعه به ارگ بم و بازدید از آن بود و به همین لحاظ دو نفر نگهبان ارگ در اطاق ویژه خود بودند و هنوز کار روزانه شروع نشده بود که با متلاشی شدن بنای سمر دروازه ایشان بی دفاع در زیر آوار ماندند. ناگفته نماند که مدیریت جدید ارگ بم نیز در پایگاه باستان شناسی ارگ (خانه سیستانی ها دچار آسیب ناشی از زمین لرزه گردید که پس از مراجعه به بیمارستان در شرف بهبودی است
علاوه بر این آسیب های وارد آمده در محوطه تاریخی ارگ بم را بر حسب موقعیت مکانی و بلندی از سطح طبیعی زمین و یکدست بودن نسبی ساختار توده های متشکله آنها، می توان به شش گروه بسته بندی کرد؟ – چهل و هشت برج و باروی میان برج ها و دروازه ورودی اصلی مردم نشین – برج و باروی پیرامونی و مجموعه بناهای مرتفع حاکم نشین که بر فراز پشته سنگی استوار بوده اند. – بناهای خدماتی حاکم نشین و محله های مسکونی و اماکن درونی مردم نشین – بناهای همجوار با باروی شهر پست و بیرون از برج و باروی ارگ – بازار، بناها و اماکن تاریخی شهر بم – قنات ها، تأسيسات آبرسانی، باغ ها و نخلستان ها۔ – چهل و هشت برج و باروی میان برج ها و دروازه ورودی اصلی مردم نشین بنای سر دروازه ورودی و کلیه برج های پیرامونی مردم نشين دچار آسیب شده و دست کم سطوح فوقانی و جان پناه فراز برج ها و بارو و هر آن چه برجسته تر از سطوح یکنواخت یارو برپا بوده فرو ریخته است، بخش های آسیب دیده اغلب از توده های افزوده بر بناء الحاقات و پوسته های تعمیراتی است که دست کم طی پنج قرن اخير شكل گرفته است، همچنین ساخت و سازهایی را شامل می شود که در چهل و پنج سال اخیر بر توده های پنهان مانده در سطوح زیرین بنا استوار بوده اند، پوسته های مرمتی و چهره خواناسازی شده بنا در ده سال گذشته از این قاعده مستثنی نبوده و جز برخی از طاق آهنگ واحدهای ساختمانی حوزه شرقی ورودی اصلی که آسیب دیده ولی فرو نریخته بودند، همه ویران گردیده اند. بر نمای بیرونی اغلب برجها و برخی از باروها پوسته ای به ضخامت یک متر از خشت و ملاط گل ساخته شده است. این پوسته احتمالا از ساخت و سازهای عمومی ارگ بم در دوره سلطان اویس گورکانی تیموری است که بنا به خواست امیر ابابکر و اجبار و بیگار مردم بم برپا شده است.
منبع : سیمای تاریخی ارگ بم – محمد مهریار – مجله اثر – شماره 36و37 – ص 39-43
