خانه فاطمی نائین
مکان : اصفهان– نائین
کاربری : مسکونی
قدمت : قاجاریه
سبک : اصفهانی
تاریخچه خانه فاطمی ها
بنای تاریخی خانه فاطمی در محله نوآباد و جنب بازار تاریخی شهر نائین واقع گردیده است این بنا به عنوان یکی از مهمترین مساکن سنتی شهرستان نائین محسوب گشته و در حال حاضر در مالکیت اداره میراث فرهنگی،صنایع دستی وگردشگری شهرستان نائین در حال مرمت می باشد .
این بنای تاریخی متعلق به خاندان فاطمی ها در نائین بوده و ساخت آن مربوط به دوره قاجار و کمی قبل از آن می باشد. این بنا از بخشهای مختلفی که هرکدام کاربرد مخصوصی داشته ساخته شده است که می توان به بخش های اندرونی ،بیرونی ، محل نگهداری احشام واسطبل یاد نموده که هرکدام از آنها از فضاهای متعدد معماری دیگر از جمله اتاق های متعدد ، دالان ها، بهارخواب ها ، مطبخ ، حمام ، اتاق مخصوص پذیرایی ، اتاق مخصوص استراحت میهمانان ، محل نگهداری غلات و حبوبات ، سرداب ها و … تشکیل شده است.
شرح معماری خانه فاطمی ها
این خانه از نمونه های خوب و مفصل به جامانده از خانه های اصیل قاجاری در حاشیه کویر است . وقتی از خانه مفصل ایرانی یاد می شود، تصویر خانه ای با حیاط های متعدد به ذهن می آید. بر اساس الگوی خانه ایرانی، حياط کانون طرح است: کانون توزيع فعالیت ها، کانون دسترس فضاها، کانون انتظام هندسی، کانون عرصه بندی و دسته بندی اجزا، کانون تنفس فضاها، کانون نورگیری، کانون چشم انداز و…. خانه فاطمی نیز دو حیاط (کانون) اصلی و دو حیاط فرعی دارد.
از ترکیب فضاها و خصوصا تالار اصلی خانه (محل پذیرایی از میهمانان)، که در فصل مشترک دو حیاط اصلی نشسته و به هر دو رو کرده است، به نظر می رسد که این دو کانون نه مرکز بخش های اندرونی و بیرونی، بلکه کانون تشخص دو بخش اصلی خانه بوده است: خانه ای که به دو خانواده وابسته (در دل یک خانواده گسترده) تعلق داشته است. محور طولی طرح در جهت شمال شرقی به جنوب غربی است؛ و اگر به تسامح جهت شمال شرقی را «شمال» بخوانیم، حیاط اصلی حیاط شمالی است که با فرض مذکور، به خانواده پدر تعلق داشته است. ترکیب حجم های پر و خالی در این حیاط یاد آور ترکیب مسجد سید اصفهان است که از ابتکارات دوره قاجاریان است؛ و بر همین اساس می توان خانه را به آن دوره منسوب کرد. سراسر جبهه جنوب غربی و میانه جبهه های جنوب شرقی و شمال غربي حیاط شمالی معادل دو طبقه ارتفاع دارد. طبقه بالا در جبهه شمال شرقی قدری عقب نشسته و در جلو آن، مهتابی ای پدید آمده است. بدین ترتیب، جبهه جنوب غربی و، به تبع آن، محور شمال شرقی – جنوب غربی تشخص بیشتری بافته است .
تالار در جبهه جنوب غربی و در صدر حیاط و در فصل مشترک دو حباط قرار گرفته است. کفش کن های طرفین تالار در حیاط را به هم مرتبط می سازند. این نما نیز، مطابق معمول خانه های اصیل، در سيطرة مستطيل هاست: همه اجزا، حتى قوس های متعدد، در قاب مستطیل قرار دارند؛ و مهم ترین عنصر این نما، که بیشتر سطح آن را فرا گرفته، ارسی مستطیل شکل بزرگی است با ترکیب زیبایی از چوب و شیشه، که دهانه های کوچک تر کفش کن ها آن را مجلل تر جلوه می دهد و زمینه ای برای هم نشینی متناسب آن با نمای اتاق های طرفین فراهم می آورد. اتاقهای طرفین در پایین سه دریایی تغییر یافته اند و در طبقه بالا فضاهایی ارسی دار.
فضای بسته در جناح جنوب شرقی حیاط متکثر و چندلایه است. ورودی اصلی خانه، که از ورودی های معمول خانه ها مفصل تر و مجلل تر است، در همین جناح قرار دارد. این ورودی با جلوخان و سه دری کم تزیین و عمیق آغاز می شود و با هشتی ای زیبا و دهلیزی شکسته به حیاط اصلی منتهی می گردد. محل اتصال این دهلیز به حیاط نیز قدری نامعمول می نماید؛ زیرا، بر خلاف معمول خانه ها، کاملا در کنج حیاط واقع نشده است. جلوخان از یک جانب به حیاطی دیگر در گوشه شرقی زمین راه می برد که ظاهرا اصطبل بوده است. اما در جبهه جنوب شرقی حیاط، ایوانی عمیق و مرتفع با ارتفاع معادل دو طبقه در میانه نشسته و رخبام حیاط را شکسته است. فضاهای طرفین آن در طبقه پایین مجموعه ای است از ایوانچه ها و کفش کن ها و دو سه دری. در طبقه بالا، در طرفین ایوان، دو اتاق ارسی دار بوده که تنها یکی از آنها باقی است. ایوان با این دو اتاق از میانه حجم و نمای این جبهه بیرون زده و به آن جلوه ای خاص بخشیده است . هر یک از ایوانچه های طرفین ایران در پس خود دو کفش کن و در جوار خود یک کفش کن دارد. این تعدد کفش کن ها و وجود كفش کن های دوقلو، که در جبهه شمال غربی نیز دیده می شود، از خصوصیات نامتعارف این خانه است.
تقسیمات جبهه شمال غربی کاملا مشابه با جبهه جنوب شرقی است، اما این جبهه تک لایه و کم عمق تر است. پاسخ ایوان بلند جبهه جنوب شرقی در میانه جبهه ش مال غربی احتمالا اتاقی با ارسی ای بزرگ و بلند بوده که امروزه تغییر یافته و صورتی نامتناسب پیدا کرده است. سه دری های طرفین این اتاق نیز صورت اصیل خود را ز دست داده اند و بر خلاف ترکیب معمول سه دری ها، نه سه پنجره هم اندازه، بلکه یک در و پنجره کوتاه تر در طرفین دارند. دهلیزی در کنج غربی حیاط به ورودی فرعی بنا راه می برد، که آن نیز سردری عمیق دارد و از جانبی دیگر به بخش جنوبی خانه مرتبط می شود
جبهه شمال شرقی حیاط شمالی اتاقی شاه نشین دار با چهار پنجره در وسط دارد که سه دری هایی در طرفین آن قرار گرفته اند. ترکیب پنجره های سه دری کنج شمالی حیاط نیز احتمالا تغییر یافته است. در جلو این اتاق ها، ایوان و ایوانچه هایی نشسته است که نمای این جبهه را سبک و مجوف جلوه می دهد. فضاهای خدماتی، که نیازی به ارتباط مستقیم با حیاط ندارند، به حواشی و کنج ها رانده شده اند. از جمله آنها حمام بالنسبه مفضل خانه، با بینه و گرمخانه و خزینه، واقع در کنج شرقی طرح است.
طبقه بالای جبهه شمال شرقی قدری عقب نشسته و این عقب نشینی در میانه قدری بیشتر شده و بام یا مهتابی زنده و لطیفی پدید آورده است که در صدر خود، ایوان یا شاه نشینی دارد. تخریب یکی از اتاق های فوقانی در این جبهه تقارن طرح مهتابی را مخدوش کرده است. در جبهه های دیگر نیز، که فضای بلند میانی(ایوان یا تالار) بخشی از بام را اشغال کرده است، اتاق های مجاور این فضاها، علاوه بر آنکه حجم را متناسب و متنوع ساخته اند، بام را تقسیم و به مهتابی هایی زنده و پرتحرک و بخشی مهم از خانه بدل کرده اند. دیوارهای طاق نمادار این مهتابی ها را از دید اغیار محفوظ می دارد و آنها را محصورتر و دلنشین تر می نماید. از جمله آنها مهتابی کنج جنوبی حیاط است که با ابعاد متناسب خود چون حیاطی در ارتفاع و مشرف بر حیاط اصلی جلوه می کند. اهمیت فضای باز در این خانه به مهتابی های زنده آن ختم نمی ش ود: حیاط خانه نیز، با حوض طويل و جوی مانند و باغچه هایی که بیشتر سطح حیاط را فراگرفته است، به باغی کوچک و مصفا می ماند.
از معیارهای قضاوت درباره استادی مهندس طراح کیفیت انتقال هندسه بخش های متفاوت بنا در نقاط گذار یا فصل مشترک ها است. در این خانه می بینیم که انتظام هندسی متفاوت دو حیاط در فصل مشترک آن ها، یعنی در تالار جبهه جنوب غربی حیاط شمالی و کفش کن های طرفین آن، به زیبایی و کمال حل شده است؛ هر چند که ارتباط مستقیم دو حیاط از طریق کفش کن های طرفین تالار نامعمول می نماید. در حیاط دوم، حیاط جنوبی، نیز فضاهای نیم باز حضوری بارز دارند: جبهه جنوب شرقی جز ایران و ایوانچه فضایی ندارد و جبهه های شمال شرقی و جنوب غربی نیز هر دو ایوانچه دارند. مقرنس های پرکار ایوانچه های جبهه شمال ش رقی به آنها جلوه ای خاص بخشیده است. جناح شمال غربی حیاط مفصل تر و متشکل است از اتاق هایی پستودار و کفش کن ها یا دهلیزهایی طویل. یکی از این دهلیزها به ورودی اختصاصی این بخش از خانه در گوشه غربی زمین مرتبط می شود. این ورودی نیز دستگاهی کامل است، با سردر و هشتی و دهليز. کوچکی این بخش از خانه از کمال آن نکاسته است: علاوه بر هندسه تقسیمات و نماها و ورودی و… حیاط سازی آن در نهایت استواری و تناسب است. این بخش از خانه نیز دو طبقه دارد، و طبقه بالای آن در جبهه شمال غربی عقب نشسته و مهتابی ای وسیع و دلنشین و محفوظ و مشرف بر حیاط در جلو آن پدید آمده است که اتاق ها و ایرانی در پس خود دارد.
منبع متن : گنجنامه معماری – دفتر شانزدهم – 278
