در سبک شناسی معماری ایران و سبک اصفهانی آمده است که نام برگرفته از :  شهر محل نمو، رشد و پرورش معماری این دوره

دوران : صفویه (قرن دهم) – قاجاریه ( تا زمان محمد شاه قاجار)

قلمرو حکومت ها ایرانی

سبک شناسی معماری ایران و سبک اصفهانی الهام گرفته معماری: معماری پیشین

اصفهان به دليل موقعيت خاص جغرافيايي ، سابقه ديرين تاريخي دارد و بنابر نظرياتي سابقه و قدمت آن به قبل از دورة اسلامي مي رسد . احتمالاً اين شهر زماني اقامتگاه شاهان هخامنشي بوده است . اين شيوه كمي پيش از روي كار امدن صفويان از زمان قره قويونلوها آغاز شده و در پايان روزگار محمد شاه ، زمان پسرفت ( انحطاط) اين شيوه است، كه در واقع از زمان افشاريان آغاز شد و در قاجار ، دوره نخست آن به پايان می رسد.

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: اصول معماری ایرانی

 دوره دوم

سبک شناسی معماری ایران و سبک اصفهانی در زمان زنديان دنبال شد . ولي پسرفت كامل از زمان محمد شاه آغاز شد. نمونه هايي از سبك هاي خراساني رازي و آذري در اين شهر وجود دارد كه بهترين نمونه آن مسجد جامع اصفهان يا مسجد عتيق است . اين شهر بعد از قتل عام تيمور و خرابي هاي آن از رونق افتاد لكن در ابتداي قرن يازدهم هجري شاه عباس صفوي اين شهر را به پايتختي برگزيد . بايد توجه داشت كه قبل از اصفهان ، شهر قزوين پايتخت پادشاهان صفوي بود و شاه طهماسب اول جانشين شاه اسماعيل ، كاخ بزرگي در قزوين با پوشش كاشي معرق ساخت كه نام عاليقاپو داشت لكن بر اثر زمين لرزه شديد بكلي ويران شد . حكومت صفوي با شاه اسماعيل كه مردي جسور و متهور بود شروع شد . در عهد او بسياري از هنرمندان و صنعتگران به دربار او آمدند و بناهاي بسياري ساخته شد كه اغلب آنها خراب شدند . دو اثر مربوط به دوران حكومت او در اصفهان موجود است كه يكي مسجد علي و ديگري مسجد هارون ولايت است .

در ابتداي حكومت صفوي ، شيوه آذري از دوران تيموري دنبال مي شد . لكن پادشاهان صفوي كه با كشورهاي اروپايي وكشورهايي كه در همسايگي و نزديك ايران بودند مانند هند و تركيه كنوني كه به نام كشور عثماني خوانده م ي شود ، ارتباطي داشتند ، تجمل و زيباپرستي و جلال و شكوه را به ويژه از عثمانيان در بناهاي ايراني به كار بردند ، بدون آنكه تقليدي صرف از هندي ها و عثمانيان داشته باشند . به همين جهت ، بر تزيينات بناها از هر لحاظ افزودند . با ظهور شاه عباس اول ، عصر زرين معماري صفوي آغاز شد و به علت علاقه وافر او به هنر و غرور و بلندپروازيهايي كه داشت و با كمك ثروتي كه فراهم كرده بود ، دوران تازه اي را در معماري ايران آغاز كرد . اين دوره از معماري گرچه درخشانترين عصر معماري نبوده ولي عصر اعتلاي آخرين نمايش معماري اسلامي ايران است . چه بعد از آن ، معماري ايران هرگز شكوفا نشد و حتي به فراموشي سپرده شد . شاه عباس بناهاي بسيار و گوناگوني به ويژه كاروانسراهاي متعدد را در سراسر ايران احداث اصفهان 162 مسجد و 48 مدرسه و » كرد و چون اصفهان پايتخت بود در آنجا آباداني بسيار كرد . يكي از مورخان مي گويد ، در زمان او ميدان بزرگ مركزي اصفه ان كه نام نقش جهان دارد يكي از شاهكارهاي معماري ايران و جهان « 182 كاروانسرا و 273 گرمابه داشت است.

ویژگی های سبک شناسی معماری ایران و سبک اصفهانی

-1 ساده شدن طرحها كه در بيشتر ساختمان ها، فضاها يا چهار پهلو ( مربع) هستند يا مستطيل.

-2 در شيوه آذري با بكارگيري يك هندسه قوي، طرحهاي پيچيده اي ساخته شدند اما در شيوه اصفهاني ، هندسه ساده و شكل ها و خط هاي شكسته بيشتر بكار مي رفت.

-3 در تهرنگ ساختمانها نخير و نهاز ( پيش آمدگي و پس رفتگي ) كمتر شد، ولي از اين شيوه به بعد ساخت گوشه هاي پخ در ساختمان رايج تر شد.

-4 همچنين پيمون بندي و بهره گيري از اندام ها و اندازه هاي يكسان در ساختمان دنبال شد.

-5 سادگي طرح در بناها هم آشكار بود.

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: المان های معماری ایرانی ، تاریخ معماری ایران

بناهای ساخته شده در سبک شناسی معماری ایران و سبک اصفهانی

خصوصيات سبک شناسی معماری ایران و سبک اصفهانی عبارتند از : سادگي پلان ها و طرح ها ؛ كه خيلي ساده مي شوند و اغلب چهارگوش (مستطيل و مربع ) هستند و يا كلاً شكل هندسي شكسته چند ضعلي دارند . ولي آنچه به طور مثال در شيوه آذري فرورفتگي و برجستگي در تعداد زيادي از بناها از جمله مدرسه غياثيه خرجرد مي بينيم ، در اينجا مشاهده نمي كنيم . محدوديت زماني و كمبود متخصص خود محدوديت هايي در اين شيوه داشته است . در آمودها نيز از كاشي هاي خشت بزرگ هفت رنگ به جاي كاشي معرق استفاده مي شده مثلاً در مسجد امام (مسجد شاه سابق) سر در آن با كاشي تراش است كه او كاشيكاري است ولي داخل آن به دليل طولاني شدن كار از كاشي خشت استفاده كرده اند كاري كه مربوط به اين شيوه بوده و به فن معماري ما صدمه زده است .

طرح و نقشه خانه هايي كه از دورة قاجاريه باقي مانده اند ، شامل دو حياط بيروني و اندروني است كه حياط اندروني كوچكتر از حياط بيروني است . براي ورود به اين خانه ها ، ابتدا وارد محوطه اي هشت گوش و يا دايره و به ندرت مربع به نام هشتي مي شويم كه فضايي است كاملاً بسته و مختصر نوري از سقف م ي گيرد . در اين هشتي ، حياط بيروني و اندروني از هم جدا مي شوند و هر كدام در مخصوص دارند . در واقع هشتي بين حياط بيروني و اندروني است مساحت اين هشتي حدود 8 الي 12 متر است . در حياط اندروني ، معمولاً در قسمت شمال و جنوب حياط دو ساختمان كه يكي براي اقامت زمستاني و ديگري براي اقامت تابستاني بود مي ساختند كه بناي شمالي و رو به قبله آن به سه دري يا پنج دري معروف است اين به جهت آن است كه اطاق بزرگ آن با دو در ورودي و 3 و يا 5 پنجره كه در وسط قرارمي گرفته به حياط مرتبط مي شد . در محوطه حياط اندروني و ساختمان هاي آن ، منحصراً افراد خانواده صاحب خانه و محارم آنها زندگي و رفت و آمد مي كردند و افراد بيگانه حق ورود به اين قسمت را نداشتند . حياط اندروني به وسيله در كوچكي به حياط بيروني راه مي يافته .

حياط بيروني شبيه حياط اندروني و از آن بزرگتر است و اطاق بزرگ رو به قبله كه همان اطاق پنج دري باشد ، بزرگتر و مجلل تر و تزيينات داخل اطاق اعم از گچبري و آيينه كاري بسيار زيبا بودند . در وسط دو حياط اندروني و بيروني حوضي هشت گوش و يا بيضي و دايره مي ساختند كه ا طراف آن را باغچه كرده و در آن درخت هميشه سبز شمشاد مي كاشتند تا بچه هاي كوچك دسترسي به حوض كه عميق هم بود نداشته باشند و يا كسي غفلتاً در شبهاي تاريك در حوض نيفتد . البته اكثر تودة مردم چنين شرايطي نداشتند و قادر نبودند كه نظير اين خانه ها را بسازند .

نفوذ معماري غرب در سبک شناسی معماری ایران و سبک اصفهانی

در مورد نفوذ معماري غرب به ايران ، دو دورة كاملاً مشخص را م ي توان نام برد ، دورة اول مربوط به زمان قاجار تا اوايل دورة پهلوي اول است و دورة دوم به طور كلي مربوط به دوران پهلوي است . در دورة اول ، نفوذ مستقيم معماري غرب را داريم كه فقط در ظواهر و تزيينات و جزييات معماري ايران موثر است و از دورة دوم به بعد كل معماري دگرگون مي شود و بناهايي كاملاً با عناوين و عملكردهاي غربي ساخته م يشود . مانند بعضي از ادارات دولتي و دانشگاه ها كه تا آن زمان در معماري ايران نمون هاي نداشت . در معماري اواخر قاجار ، چنانچه گفته شد ، معماري اروپايي ابتدا به صورت تزيينات به كار گرفته شد و سپس در نقشه هاي بنا ، تغييرات اساسي در جهت غربي شدن حاصل گشت ، مانند ايجاد پله در مركز خانه و به وجود آمدن هال يا سرسرا كه در معماري گذشتة سبک شناسی معماری ایران و سبک اصفهانی معمولاً پله در دورن يكي از جرزها و در يكي از گوشه هاي ناپيداي ساختمان قرار داشت و از فضايي به نام هال ، خبري نبود .

بناهاي دولتي بين سالهاي دو جنگ جهاني در ايران به صورت ساختمانهاي كاملاً جديدي در شهر تهران بر پا گشتند . سبك به كار برده شده در اينجا همانند سبك بناهاي دولتي اروپا مخصوصا آلمان نازي و ايتاليا در زمان فاشيسم است . در آن ساختمانها استفاده از تزيينات و طرحهاي ساختماني روم و يونان كلاسيك براي ايجاد نوع مونومانتاليسم و يادبودگرايي بود كه باه روحيه دولتمردان آن زمان آلمان و ايتاليا هماهنگ بود . در ايران بين دو جنگ ، روحيه گذشته گرايي با توجه به فرهنگ پيش از اسلام پا گرفت و رشد كرد و معماري دولتي در جهت ايجاد رابط هاي نمادين با گذشته پيش از اسلام بود_ بنابراين ، معماري اين دورة ايران با نقشه و پلان هاي اروپايي و با استفاده از تكنيك بتن و آهن و نماسازي و تزئيناتي ملهم از گذشته باستان شروع به رشد كرد . مانند ساختمان بانك ملي و وزارتخانه ها و تعدادي دبيرستان (از قبيل البرز و فيروز بهرام ) كه نماسازي آنها گاهي حتي تركيباتي از معماري كلاسيك يونان و رم را نيز به همراه داشت .

در بين اين بناها ، ساختمانهاي دانشگاه تهران كه قسمتي از آن را آ ندره گدار طرح كرده ، از اهميت ويژه اي برخوردار است ، چون در اينجا شايد براي نخستين بار با بناهايي بي پيرايه و كاملاً ساده مواجه هستيم كه با حداكثر عملكرد و حداقل تكلف ساخته شده اند اين بناها در مقايسه با طرحهاي ديگر آندره گدار مانند موزه ايران باستان نقطه عطفي در معماري ايران به شمار مي رود . چون موزة ايران باستان با وجود صلابت و زيبايي خاصي كه دارد ، باز در قيد و بند استفاده از تزيينات معماري باستاني است ، در حال ي كه در بناي دانشگاه تهران آزادي از اين قيد و بند به وضوح به چشم مي خورد .

در سبک شناسی معماری ایران و سبک اصفهانی، نوع ديگري از معماري نيز در شرف تكوين مي باشد و آن معماري خيابان است . خيابان به عنوان محلي براي رفت و آمد و كسب و كار و گردش در سالهاي بين دو جنگ موجوديت بيشتري يافت و معماري خيابان كه شامل نمايي با رديف مغازه ها در كنار پياده روها و در طبقات اول و دوم و سوم خانه ها و ادارات و دفاتر بودند ، شروع به رشد كرد .

در اينجا ، خيابان به عنوان فضايي مرتبط با بناهاي اطراف مطرح مي شود و نماها به عمد در ارتباط با ابعاد خيابان و متحدالشكل ساخته مي شوند ، مانند بسياري از خيابانهاي مركزي تهران از جمله خيابان حافظ ، سعدي ، فردو سي ، امام خمیني و … كه نماي خيابان با رديف طاق ها و طاق نماها و پنجره هاي يك شكل تعريف شده است ، از نكات جالب اين بناها ، گوشه هاي آنها در محل تقاطع دو خيابان است كه به طور كاملاً حساب شد ه اي در جهت ايجاد ميدان طراحي شد هاند . ميدانها نيز از معماري خاصي تبعيت مي كنند كه به جرأت مي توان گفت معماران آنها با خلاقيت بي نظيري به راه حل هاي بسيار زيبايي دست يافته اند . مانند ميدان فردوسي و ميدان حسن آباد تهران . ازمعماران اين دوره پل آبكارو وارطان هوانسيان را ميتوان نام برد .

در سالهاي چهل و پنجاه معماري ما شديداً تحت تأثير معماري غرب قرار گرفت و به سبب سست باوري و عدم اتكا به نفس و كم تجربگي ، محصول آماده شدة بيگانه را با تمام ارزشهاي آن پذيرفتيم كه در عمل بحران هويت و سرگشتگي فرهنگي را برايمان به ارمغان آورد . يادآوري اين نكته لازم است كه مباحث يادشده در اين ق سمت شامل كلياتي در زمين ة معماري قاجار و پهلوي است كه شهر تهران بهترين نمونه براي مطالعه دوره هاي مختلف اين هنر در نظر گرفته شده است . در خاتمه بايد خاطر نشان ساخته در حال حاضر (دورة بعد از انقلاب ) ما در ابتداي راه پالودن هنر معماري جديد خود هستيم و انتظار ي هم نمي توان داشت كه سريعاً جهت مشخص شود و در اين معماري ايراني زاده شود . هنر معماري علاوه بر شناخت عناصر تشكيل دهندة آن ، نيازمند هنرمنداني خلاق و ژر فنگر و نكته بين است كه راه را بر ديگران هموار سازند.سبک شناسی معماری ایران و اصفهان

مطالعه بیشتر : 

شیوه های معماری ایرانی | شیوه پارسی

شیوه های معماری ایرانی | شیوه پارتی

شیوه های معماری ایرانی | شیوه خراسانی

شیوه های معماری ایرانی | شیوه رازی

شیوه های معماری ایرانی | شیوه آذری

منبع : سبک شناسی معماری ایرانی – دکتر محمد کریم پیرنیا، دکتر غلامحسین معماریان – 1397

دانلود فایل رایگان