شربت خانه، همان طور که از عنوانش پیداست، محل نوشیدن شربت بوده است. شهرهایی مثل سمرقند و اصفهان از مراکز مهم شکل گیری شربت خانه ها بودند. آنها بخشی از نیازهای جامعه را برطرف می کردند و مردم در این مکان ها به تبادل نظرهای فرهنگی و اجتماعی می پرداختند. مردم از هر صنف و گروه هر روز پس از دست کشیدن از کار روزانه در شربت خانه ها جمع می شدند و ساعت ها به گفتگو باهم می پرداختند. برای اول بار شاهنامه خوانی در شربت خانه ها رواج یافت. شاهنامه خوانی مکتبی برای انتقال فرهنگ و ادب ایرانیان، و آموزش آداب و رسوم زندگی گذشتگان به توده ی مردم بود.

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: اصول معماری ایرانی

سیر تاریخی شربت و شربتخانه

در گذشته در اغلب شهرهای ایران شربت خانه های عمومی بوده که مردم جهت رفع خستگی به آنجا می رفتند و شربت های گوارا و دلچسبی می نوشیدند. شربت از شیره انگور، شکر و انگبین تهیه می شده و عالی ترین نوع آن در اصفهان بوده است. در فصل تابستان که هوا رو به گرمی می رفت، شربت خانه ها به فضای باغ ها نقل مکان می کردند. در باغ ها کارکنان شربت خانه ها با صدایی خوش  نظر مردم را به خود جلب می کردند و سفارشات  آنها را به گوش شربت دارها می رسانیدند.

با بررسی متون تاریخی و سفرنامه های جهانگردان دوره تیموری همچون کلاویخو ؛ دوره صفوی همچون «دلاواله»و «سانسون»، «کمپفر»، «شاردن»«تـاورنیه» و «اولئاریوس» و دوره قاجار همچون هانری رنه د آلمانی انواع اطلاعاتی در مورد  شربت، اسباب و فواید نوشیدن آن و حتی نحوه تدارک آن به دست می آوریم.

یکی از مهم ترین عوامل ایجاد شربت خانه ها را می توان علاقه ایرانیان به شاهنامه فردوسی دانست؛ چرا که با ترویج شاهنامه خوانی توسط شاه اسماعیل، شنیدن داستان ها و اشعار شاهنامه تفریح عمومی مردمان ایران شد. در تمام شهرها و روستاهای ایران مردم در اوقات فراغت خود گرد هم می آمدند و داستان های شاهنامه را می شنیدند یا اگر یکی از آنها صدایی خوش داشت، اشعار شاهنامه را می خواند. شرح داستان های شاهنامه توسط نقالان شربت خانه ها انجام می گرفت. بازار بعضی از نقالان به قدری داغ بود که در فصل تابستان در مید ان های عمومی شهر سرگذشت های شاهنامه را نقل می کردند و در زمستان به علت سردی هوا ناگزیر به شربت خانه ها منتقل می شدند. همین نقالان شاهنامه از عوامل وحدت ملی ایران شدند.

روی سکویی گرد نقالان معمولا نیمه گرد یا چهارگوش، که از الوار چوبی یا آجر، و یک چارک تا نیم متر بالاتر از کف شربت خانه یا قهوه خانه ساخته شده بود می رفتند و نقل می گفتند. به هنگامی که نقال نقل می گفت  ًمردم در پیرامون یا در سه طرف سکو، که آن را اصطلاحا تخت می خواندند، می نشستند و به داستان هایش گوش می دادند.

یافته های به دست آمده با بررسی متون تاریخی از سفرنامه ی جهانگردان یاد شده

معماری شربت خانه ها:

محفل شربت خانه ها در ایران از سابقه طولانی برخوردار است.

عموما شربت خانه ها در مکانی احداث می شدند که جمعیت زیادی در  این بنا ها عموما آن رفت و آمد داشتند. برای نمونه می توان به شربت خانه هایی در راسته بازارها (بازار قیصریه اصفهان)، باغ ها (باغ امیر طبس)، خانقاه ها (خانقاه سید واقف نطنز)، آرامگاه ها (آرامگاه شیخ صفی الدین در اردبیل)، تکایا (تکیه ملاباشی تبریز)، حسینیه ها (حسینیه امینی های قزوین) و آب انبارها (آب انبارجهرم) اشاره کرد.

با بررسی شربت خانه های موجود می توان آنها را از نظر عملکردی به دو دسته حکومتی و مردمی دسته بندی کرد.

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: المان های معماری ایرانی ، تاریخ معماری ایران

شربت خانه، داروخانه ی دارالشفاء حرم امام رضا علیه السلام

شاید بتوان گفت اولین بار در آستان حرم قدس رضوی شربت خانه نقش داروخانه را ایفا نموده است. به گونه ای که در آغاز دوره ی صفوی داروهایی جهت مداوای بیماران زائر و مجاور حرم توسط شربتخانه که یکی از بیوتات متربه ی آستان بوده تهیه می شد در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﮕﻬﺪاري وﺗﻬﯿﮥ اﻧﻮاع ﭼﺎﺷﻨﯽ ﻫﺎ، ﺣﻠﻮﯾﺎت و ﻣﺮﺑﯿﺎت، اﻓﺸﺮه ﻫﺎ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺧﻮراﮐﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻄﺒﺦ و آﺷﭙﺰﺧﺎﻧﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﯽ ﺷﺪ داروﻫﺎي ﮔﯿﺎﻫﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎران ﺗﻬﯿﻪ و نگهداری میکرده که در واقع داروخانه ی دار الشفا بوده است.

به نظر می ﺭﺳﺪ، ﺍﮔﺮﭼﻪ ﺩﺍﺭﻭ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﭘﺰﺷﻚ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﺷﺪه ﻭﻟﻲ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﺷﺮﺑﺘﺪﺍﺭ ﺗﻬﻴﻪ ﻭ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ شده ﺍﺳﺖ .ﺩﺭ ﻭﺍﻗﻊ، ﺩﺭ ﺁﻥ دوره، ﺣﻜﻴﻢ ﻭ ﺷﺮﺑﺘﺪﺍﺭ، ﻳﻚ ﺗﻴﻢ پزشکی را تشکیل میداده اند. اما با توجه به اسناد موجود هر چه به اواخر دوره ی صفوی نزدیک می شویم دارالشفا مستقل تر و از شربت خانه جدا میشود. به گونه ای که در اواخر دوره ی صفوی دار الشفا نقشی مستقل داشته و از شربت خانه کاملا جدا شده است.

نمونه موردی: شربت خانه ی حکومتی سردر قیصریه لار

سر در قیصریه بازار اصفهان واقع در شمال میدان نقش جهان در سال 1029 و به دستور شاه عباس اول بنا شده است. فضاهای داخلی طبقه اول سر در قیصریه زمانی مشتمل بر تالارهای متعدد و زیبایی موسوم به شربت خانه بوده است که در ایام خاصی، از آن برای پذیرایی میهمانان پادشاه قبل از اینکه به حضور شاه برسند استفاده می شده و سایر مواقع نیز به عنوان محلی عمومی و یا مخصوص اعیان و اشراف و برای گذراندن اوقات فراغت بوده است.از ورودی های مجموعه در گذشته می توان به ورودی بازار و نیز ورودی های کفاش ها، بازار قنادها، دالان سرای شله اتاق های دایره و مستطیل شکل طرفین اتاق میانی که از طریق حجره های بالایی بازار قیصریه به کاروانسرا و ضرابخانه شاهی متصل می شده اشاره کرد؛ که هم اکنون تنها ورودی بازار کفاش ها و سرای شله باقی مانده است.

سردر قیصریه

نکته حایز اهمیت آن است که شربت خانه شاهی در عین دارا بودن ورودی های متعدد، با توجه به کاربری حکومتی اش، فاقد ورودی شاخص دعوت کننده ای متناسب با شکوه و عظمت آن بوده است این شربت خانه از لحاظ پلان و تقسیمات فضایی حایز اهمیت است و در عین قرینگی، ناقرینه است فضای شربت خانه اتاق سه دری میانی است که از طریق آن عظمت و شکوه میدان نقش جهان و بازار قیصریه قابل رؤیت است. این اتاق دارای تزیینات زیبایی است که از مهم ترین آنها تنگ بری های قسمت های ازاره به بالا را باید ذکر کردکه علاوه بر بعد تزییناتی، محلی برای قراردادن ظروف و اسباب شربت خانه بوده است. سایر عناصر تزیینی عبارت است از: پنجره های مشبک چوبی، مقرنس های گچی و کشته بری با نقوش گیاهی و اسلیمی در عرقچین سقف.

پلان شربتخانه ی قیصریه

در سمت چپ اتاق میانی اتاقی است که به جهت پلان دایره ای شکل آن به اتاق استوانه ای موسوم است و به لحاظ معماری و عناصر تزیینی قابل توجه است. این اتاق تنها اتاق مجموعه است که دارای بخاری دیواری است و این احتمال می رود که خلوت و فضایی خصوصی برای اقامت موقت چند ساعتی بوده باشد. از تزیینات این اتاق نیز می توان از تنگ بری ها، تزیینات روی دوال با طرح زیبای مداخل، بخاری دیواری، پنجره های مشبک چوبی و رسمی بندی سقف نام برد. از دیگر اتاق های مجموعه شربت خانه می توان به اتاق مستطیل شکل در جانب راست اتاق میانی اشاره کرد که نسبت به دو اتاق میانی و استوانه ای ساده تر و دارای تزییناتی چون تاقچه بندی ها، پنجره مشبک چوبی و رسمی بندی سقف است. سایر اتاق ها ساده و بی تزیین هستند و از کاربری آن اطلاعات صحیحی در دست نیست. شربت خانه علاوه بر اتاق های متعدد، دارای چهار ایوان مشرف بر فضای جلوخان بازار جهت بهره گیری از فضای باز نیز است.

تنگ بری ها و پنجره ی مشبک چوبی اتاق میانی شربت خانه،عکس از آزرو حسینی ۱۳۹۱

منابع و مآخذ:

-حسینی آرزو، 1392، شربت و شربت خانه در گذر زمان، مجله ی باغ نظر

-شهیدی حمیده، 1388، ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ ﺩﺭ ﺩﺍﺭﺍﻟﺸﻔﺎی ﺁﺳﺘﺎﻥ ﻗﺪﺱ ﺭﺿﻮی ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮی (ﺑﺮﺭﺳﻲ ﻫﻔﺖ ﺭﻭﺯ ﺍﺯ ﺍﺳﻨﺎﺩ ﺭﻭﺯﻧﺎﻣﭽﺔ ﺩﺍﺭﺍﻟﺸﻔﺎ)

-طلایی زهرا، 1397، سياست مذهبي صفويان و پيامد آن بر توسعه ی موقوفات حرم امام رضا(ع) ، فصلنامه پژوهش های تاریخی (علمی- پژوهشی) معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان

-فاضل هاشمی سید محمدرضا، 1389، ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن و داراﻟﺸﻔﺎء در ﺣﺮم ﻣﻄﻬﺮ رﺿﻮي در آﺋﯿﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ