فن ساخت بادگیر
اهمیّت مواد تشکیل دهنده کالبد بادگیر، به عنوان عنصری با کارکرد اقلیمی، واضح می نماید. در ساختمان بادگیرهای یزد از خشت یا آجر به همراه کاهگل استفاده گردیده است. زمان عبور گرمایی خشت بسیار مطلوب می باشد؛ چرا که عنصر خاک دارای حجمی غیرفشرده و ملایم می باشد و گل که از ترکیب آب وخاک به دست می آید پس از تبخیر شدن آب ملات، حفره های خالی در آن به وجود می آید که خود سبب عدم رسیدن گرما و سرما به درون مولکول های خاک و چينه و خشت می شود. مصالح ساختی بادگیر معمولا خشت خام، آجر، گل، گچ و چوب شورونه است.
برای خواندن مطالب مربوط به معماری معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: معماری معاصر ایران بعد از انقلاب
چوب شورونه از انواع چوب هایی است که ضریب استحکام بالایی دارند و در برابر حمله موریانه مقاومند. رنگ نمای بادگیرها نیز همان رنگ کاهگلی است که بادگیر با آن پوشش داده شده است و لذا رنگ روشن آن به بازتاب اشعه های خورشید از سطح بادگیر و عدم جذب آنها کمک شایانی می کند؛ ضمنا وجود کاه ها در درون گل، خود به زیری بافت نما می افزاید که همین امر، مانع جذب پرتوهای تابیده شده از خورشید می گردد. خشت و آجر در مناطق گرم و مرطوب به وضوح دیده می شود؛ این امر احتمالا به دلیل استفاده از مصالح بوم آورد بوده است. ملات به کار گرفته شده در بادگیر این مناطق، گچ و ساروج می باشد که
مانع نفوذ رطوبت به داخل جداره های بادگیر می شوند؛ چرا که بخار آب موجود در هوا در این اقلیم به صورت قطرات شبنم بر روی سطحی که دمای آن کمتر از نقطه شبنم هوای محیط زیست است می نشینند.
اگر نفوذپذیری رطوبتی دیوارها و سطح بنا زیاد باشد، این قطرات به واسطه فشار اسمزی یا مکش مصالح در دیوار نفوذ کرده و هم باعث تخریب سطوح بنا شده و هم املاح موجود در مصالح به کار برده شده در دیوارها را با خود به سطح خارجی هدایت می کنند. . ضمنا، رنگ رویه خارجی بادگیر به دلیل استفاده از ملاط گچ و ساروج، سفید (رنگ) می باشد که خود مانع جذب اشعه خورشید و بازتاب بیشتر آن می گردد. س طح صیقلی آن نیز در بازتاب بیشتر پرتوها کمک شایان توجهی خواهد کرد؛ همان طور که ملاحظه می شود، نوع استفاده از مصالح برای ساخت بادگیر، گویای تطبیق آن با اقلیم میباشد که این امر، بهره وری بیشتر آن در راستای کارکرد اقلیمی اش را فراهم می آورد . (بادگیر نماد مهندسی ایران- مهناز محمودی- 1393- ص 70-71 )
رنگ عمده بادگیر های ایران
فن ساخت بادگیر
فن ساخت بادگیر دارای دو شیوه ساخت است که در اینجا به این دو روش و نحوه ساخت آنها اشاره می شود:
کانال سازی: این فضاها در ابعاد مربع مستطیل که بستگی به اتاق چند دری و سرداب دارد به مقطعی به عرض یک متر و به طول دو متر ساخته می شود. معمولا این قسمت دارای دو مجرا است:
۱. مجاری زیرین
۲. مجاری بالایی
سوراخ مجرای زیرین برای رسیدن باد به سرداب و یا حوضخانه و سوراخ مجاری بالایی در اتاق روی سرداب در ارتفاع یک سوم تا یک چهارم و در مواردی در راستای کف تعبیه می شود. امروزه به دهانه کانال بادگیر توری نصب می کنند. کانال میانی از سطح پشت بام تا دهانه بادگیر گفته میشود که به چند صورت قابل اجراست.
الف: کانال چهار دیواری:
در این روش دیواره کانال میانی معمولا با دست انداز سازی در کلاف بادگیر به عرض یک تا یک و نیم خشت تا قناع لازم به صورت مکعب مستطیل ساخته می شود. سپس کلاف کشی چوبی به شکل چپ و راست و اقطار کانال برای زیرسازی تیغه ها به سطح دیوار و کانال انجام می شود. سپس تیغه سازی کانال و پس از آن سرپوش آن به شکل پوشش انجام می شود. بدیهی است که این روش به دلیل استفاده از مصالح کمتر معمول است. ب: در این روش از کلاف کشی چهار تیر چوبی تا ارتفاع انتهایی بادگیر استفاده می شود. ستون های مذکور با داشتن ریشه در اسکلت سفت کاری با قسمت های زیرین مستحکم می شود و به وسیله دستک چوبی در راستای کلاف کشی از اطراف مهار می شود.
برای خواندن مطالب مربوط به معماري معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: معماری معاصر ایران بانی مسعود ، کتاب معماری معاصر
فاصله بین ستون ها به ضخامت ۱٫۵ سانتیمتر به وسیله گچ تا ارتفاع لازم پر می شود. کلاف چپ و راست به صورت اقطار از چوب مقاوم برای اتکا به تیغه های بادگیر به ستون های چوبی متصل می شود.
تیغه های بادگیر به صورت رجهای عبور کننده بین تیغه های چوبی به شکل چپ و راست بنایی می شود. پس از نصب پل بر ستون ها، تیرریزی بر روی دو پل انجام شده و سطح آن از پرواز مفروش می شود. بر روی سطح پروازها حصیر کشیده شده و پس از ریختن یک لایه غوره کل، نصب ناودانی و با اندود کاهگل به سقف و تمامی تیغه ها و دیوارهای کانال بادگیر انجام می شود. معمولا دست انداز سازی در کلاف چینی با چند رج از سطح بالایی انجام میشود. این عمل مانع از پس زدن باد از داخل بادگیر شده و باد را از مسیر خود پس از عبور از تیغه ها به کانال باز می رساند که این خود در کشش باد به قست های زیرین کمک می کند.(اجرای ساختمان با مصالح سنتی- حسین زمرشیدی- 1385- 65-69)
کلاف کشی کانال بادگیر – زمرشیدی -1385-67
جزئیات ساخت تیغه های داخلی بادگیر- زمرشیدی -1385-68و69
فن ساخت بادگیر یک طرفه منطقه اردکان و میبد یزد
ستون بادگیر را با خشت یا آجر با مقطع مستطیل از جایی که مشرف به اتاق بادگیر است می سازند تا به ارتفاع معینی برسد. سپس بر بالای این ستون چهار دیواره، دو چوب به شکل ضربدر می گذارند تا دو سمت هر چوب در دو زاویه مقطع قرار گیرد.
در این حالت دیواره سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را همان طور که پیشتر اشاره شد ۲ تا ۲٫۵ سانتیمتر بالا می آورند یعنی می بندند و فقط در سمت شمال که رو به باد اصفهانی است، با نیمه خشت یا آجر به عرض ۶ سانتیمتر روی تنوره را تا ارتفاع معینی می چیندند. معمولا ارتفاع این تیغه ها ۴۰ سانتیمتر بلندتر از دیواره ها است. این تیغه ها را به اصطلاح پایه می نامند. این تیغه ها نوعی بادشکن محسوب می شود و از لحاظ معماری، مزایایی دارد که در زیر به آنها اشاره می شود:
- به نمای بادگیر جلوه خاص می بخشد.
- که موجب استحکام ساختمان بادگیر می شود.
در اردکان و مناطق تابع، گاه بادی به نام پیچک همراه با گرد و غبار می وزد و در صورتیکه دهانه نداشته باشد خسارات زیادی به ساختمان بادگیر وارد می کند.
بادگیر را در سمت جنوب و مشرف به کوچه می سازند و برای مانع شدن از ورود دزدان از راه دهانه به داخل منزل، پایه ها را بلند می ساختند.
در بادگیر های میبدی و اردکانی عرض بین دو تیغه ای که به اصطلاح دهانه یا چشمه نامیده می شود ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر است. تعداد دهانه های هر بادگیر بستگی به عرض اتاق دارد، بطوریکه برای اتاق های دارای عرض بین ۳ تا ۵ و ۷ متر به ترتیب ۵ و ۷ و ۱۱ دهانه می گذارند.
عمق هر بادگیر ۱ تا ۲٫۵ متر است و برای اغلب بادگیرها به اندازه هر نیم متر، چوبی در میان دیوار بادگیر کار می گذارند. سقف دو پایه را به سورت چپیله می پوشانند، به این ترتیب که دو خشت مایل به سمت بالا را با دست نگه می دارند سپس یک خشت مابین آنها می گذارند. بام بادگیر را به صورت خرپشته درمی آورند تا در کشاندن هوای مطبوع و یا بیرون کردن هوای گرم و یا نامطبوع کمک کند. بعد روی پشت بام بادگیر را به قطر سه سانتیمتر با نیمچه کاه می پوشانند. البته گاهی اوقات فاصله بین دو پایه را با خشت یا نیمچه کاه تخت می کند سپس دو ییا سه رج اجر در لبه های بام آن کار می گذارند به طوریکه از هر طرف آجرها ۳ تا ۵ سانتیمتر بیرون باشد و باران لطمه ای به دیوارهای بادگیر وارد نکند. چیدن آجرها به این ترتیب علاوه بر استحکام بادگیر، به زیبایی ظاهری آن نیز می افزاید. گاهی اوقات کف پشت بام را کاه گل می کنند و سپس یک ردیف اجر روی آن می چینند و فاصله بین آجرها را با گچ و خاک بندکشی می کنند. افرادی که امکان مالی بیشتری دارند روی دیواره دهانه بادگیر را گچبری تزئین می کنند . (شریعت زاده- 1374-224)
بهترین مکان برای احداث بادگیر در یزد ضلع جنوب غربی یا قبله واحد مسکونی است. زیرا در این قسمت در فصل های گرم سال کمتر آفتاب می تابد و خورشید قبل از گرم شدن هوا، آنجا را ترک می کند. ضمن اینکه در صورت احداث بادگیر بر روی آن هوای داخل می تواند مرتب تخلیه شود.(فن شناسی معماری ایران گلابچی-1396 226)
دو شیوه ساخت بادگیر داریم که نمونه اول آن در زیر آمده است. این بادگیر از زمین شروع به ساخت می شود و نیروها متناوبا از بالا به پایین تقسیم می شوند.
. بادگیر شروع از روی زمین – نگارنده
منابع
مقاله بادگیر سیرجانی – خواجویی – 1397 – آرشیو دانشکده معماری دانشگاه شهید رجائی
