مسجد جامع اردستان
مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی است و در مرکز محله محال اردستان و در شمال استان اصفهان واقع شده و از کهن ترین مساجد ایران است که نخستین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام می باشد و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام که در دوره سلجوقی بنا گردیده است. هر چند قبل از این این مسجد به شکل عربی بوده اما در سال ۵۵۳ه.ق به شکل چهار ایوانی درآمده است و معمار بنا استاد محمود اصفهانی است.
برای خواندن مطالب مربوط به معماری معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: شاهکارهای معماری معاصر ایران
مسجد جامع اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان، شیوه رازی، بنا شده واکنون مسجدی چهارایوانی است. این مسجد ورودی های متعددی دارد. ورودی اصلی که دالان طویلی است‚ در گوشه جنوب غربی مسجد قراردارد که ازیک سو به محله فهره‚ واز سوی دیگر به دشت محال راه دارد. نمای این ورودی از یک قوس ‚ دو طاق نمای محرابی شکل ‚دولچکی ‚دونیم ستون آجری ‚دو قاب تزیینی ودو سکوی آجری تشکیل شده است.
در قسمت شمالی مسجد دو ورودی قرارگرفته ‚ یکی به مدرسه علمیه متصل است و دیگری به فاصله اندکی‚ گذر شمالی را به داخل مسجد مرتبط می کند. این ورودی های متعدد عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجدند.
مسجد جامع اردستان که از چهار صفه تشکیل شده است، در مجموعه ای قرار دارد که علاوه بر مسجد شامل مدرسه حاج حسین نورالدین،حمام پایین مسجد جامع، حسینیه، آب انبار، کاروانسرا و بازارچه نیز می باشد. مسجد جامع اردستان دارای چهار ایوان، شش ورودی و شبستان بزرگی در زیر گنبد است، در سمت شرقی مسجد، حسینیه ای است متصل به مسجد، که در ایام عزاداری و به ویژه عاشورا مورد استفاده قرار می گیرد، در سمت غربی این مسجد نیز مدرسه ای مشتمل بر حجره هایی در دو طبقه قرار گرفته است. مناره مسجد نیز در گوشه شمال غربی مسجد قرار دارد.
صفه های این مسجد شامل موارد ذیل است:
صفه صاحب الزمان :
که شامل ایوان وگنبد خانه می باشد و از قدیمی ترین قسمتهای مسجد می باشد. وضع طاق بندی وآجر کاری زیر گنبد از شاهکارهای هنری وفوق العاده مهم دوران سلجوقی ومتعلق به اواخر قرن پنجم ه. ق می باشد. در گنبد خانه مسجد کتیبه های زیبا به خط ثلث در طاق های قوسی واطراف شبستان به چشم می خورد که در نگاه اول استنباط می گردد که فرد خیری به نام محمود اصفهانی معروف به غازی در سال ۵۵۱ ه. ق آن را تعمیر نموده است.
ایوان شمالی :
که به صفحه صفا معروف است در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی از معماران زبردست قرن دهم هجری تکمیل گردیده است.
ایوان شرقی :
که به صفه امام حسین ویا صفه امیر جمله معروف می باشد که در قرن یازدهم ه. ق به اهتمام میر محمد سعید ملقب به امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان احداث شده است.
ایوان غربی :
که به صفه امام حسن مجتبی و یا حکیم الملک معروف است در این صفه کتیبه ای به خط نستعلیق وجود دارد که قسمتهائی از آن خراب شده‚ در سقف این ایوان نقاشی ها و آیات قرآنی به طرز زیبائی نقش بسته و در بالای آن مناره ای قرار دارد و میتوان از ساکنین محترم آن اهالی آقای طالبی را نام برد که نقش اساسی در تعمیرات و حفظ این منبع ارزشمند ایرانی دارند.
برای خواندن مطالب مربوط به معماري معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: شاهکارهای معماری معاصر ایران ، بناهای شاخص معماری معاصر ایران
در رابطه با تاریخچه این بنا باید گفت، در قرن ۲ و ۳ هـ . ق، بنای نخستین مسجد جامع اردستان به دست عمر بن عبدالعزیزآل ابودلف به انجام رسید. این مسجد قبلاً آتشکده یا معبد بوده است. هلاکوی مغول در قرن ۷ هـ . ق به قتل و غارت ساکنان شهر پرداخت و آن را به صورت نیمه ویران درآورد.
تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می توان به سه دوره تقسیم کرد
• دوره نخست- قرن سوم ه. ق ‚مسجد به صورت گنبدی ساخته شد
• دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه. ق از صورت گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد
• دوره سوم – در قرن ششم ه. ق در عهد سلجو قیان مسجد ویران و به صورت چهار ایوانی بنا شده است.
نخستین بررسی انجام شده درباره مسجد اردستان توسط آندره گدار انجام شد. طبق نظر وی، این بنا از بناهای عصر سلجوقی (از زمان ملکشاه) است و در اصل در محل بنای قدیمی تری که ویران شده، ساخته شده است. وی ضمن ترسیم نقشه بنا، آثار باقی مانده از بنای قدیمی تر را در چند ستون، جرز و سرطاق های رواق ورودی شناسایی نمود و آنها را متعلق به قرن چهارم هجری دانست. همچنین وی این بنا را، از نوع مساجد ایرانی که به صورت کوشک گنبدی یا چهار طاقی معرفی می کند که بعدها در همان دوران سلجوقی به صورت چهار ایوانه در آمده است.
بررسی مهم دیگر توسط مرحوم زنده یاد دکتر باقر آیت الله زاده شیرازی در حین انجام تعمیرات این مسجد انجام شد که مشخص گردید که مسجد اولیه دارای یک صحن مرکزی به وسعت صحن فعلی و چهار شبستان ستون دار، در چهار سمت آن بوده است.
باید گفت بنا دارای دو تاریخ احداث است؛ یکی ۵۵۳ هجری قمری که در انتهای کتیبه بزرگ شبستان گنبدی آمده و دیگری ۵۵۵ هجری قمری که در ایوان جنوبی شبستان ثبت شده است و به ظاهر چنین می نماید که شبستان و ایوان همزمان ساخته شده اند، حال آن که چنین نیست. واقعیّت این است که حدود سال ۵۵۳ هجری قمری، هنگامی که مسجد اوّلیّه را به صورت مسجدی چهار ایوانه درآوردند و شبستان گنبدی را تبدیل به نمازخانه مسجد کردند، این شبستان را با کاشی هایی نظیر کاشی های بناهای جدید پوشاندند.
مسجد جامع اردستان در اصل شش ورودی داشته که از طریق دالان هایی به صحن مرکزی مربوط می شده، اما ظاهراً دو ورودی مسدود شده است. ورودی اصلی در گوشه جنوب باختری مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نمای آن دارای قوس پنج او هفت، دو طاقنمای محرابی شکل، دو لچکی، دو نیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سکوی آجری است. صحن مسجد به ابعاد ۸۴/۲۰×۱۰/۲۵ متر با ایوان ها و غرفه های دو طبقه در برگرفته شده است. ایوان جنوبی صحن با طاق گهواره ای و تزیینات بسیار زیبای گچ بری و آجرکاری و کتیبه نفیس و تاریخی مربوط به دوره سلجوقی مهمترین ایوان مسجد است. متأسفانه قسمت عمده تزیینات ایوان فروریخته، با این حال، کتیبه تاریخی آن تقریباً سالم باقی مانده است. این کتیبه به خط نسخ در متن تزیینی گچبری شده است. بر طبق مفاد این کتیبه، ساختمان ایوان جنوبی و رواق باختری متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال ۵۵۵هـ . ق توسط ابوطاهر بن غالی ساخته شده است.
این ایوان، از طریق درگاه های جانبی، به شبستان های مجاور گنبدخانه و به وسیله مدخلی با قوس جناغی، به داخل گنبدخانه راه پیدا می کند. برجانب باختری مدخل گنبدخانه، سنگ نوشته ای مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبنی بر تخفیف مالیات شیعیان اردستان، مورخ ۱۰۲۴هـ . ق نصب، شده است.
در شبستان های مجاور گنبدخانه، هرکدام دو محراب کوچکتر به قرینه همدیگر با تزیینات مشابه قرار داشته که محراب های شبستان سمت چپ سالم تر برجای مانده اند. بر روی لایه های گچی ازاره شبستان های مسجد، به خصوص در شبستان های جنوبی، مجموعه ای از یادگاری ها و یادداشت ها متعلق به دوره های مختلف تاریخی به جای مانده که قدیمی ترین آنها مورخ ۷۹۲هـ . ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به کتیبه های موجود، ایوان شمالی مربوط به اوایل دوره صفوی است و ایوان خاوری( معروف به صفه امیر جمله) نیز از ساخته های دوره صفوی است. به نظر می رسد که بنای اصلی مناره متعلق به دوره سلجوقی یا بعد از آن باشد.
موقعیت جغرافیائی مسجد به گونه ای است که از جنوب به آب انبار‚ از مغرب به معبر باغ، از شمال به معبر باغ و از غرب به حمام عمومی و کاروانسرا محدود میگردد.
این مسجد در دوره اخیر به صورت علمی مورد مطالعه و تعمیر قرار گرفته و در سال۱۳۱۱ به شماره ۱۸۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
