اقلیم گرم و مرطوب، منطقه اقلیمی در امتداد یک نوار ساحلی باریک و نسبتاً طولانی است که بیش از دو هزار كيلو متر طول آن می باشد و از مصب اروند رود در جنوب غربی استان خوزستان شروع شده و به خلیج گواتر در جنوب شرقی استان سیستان وبلوچستان ختم می شود. از لحاظ اقلیمی ،این سواحل جزو نواحی گرم و مرطوب محسوب می شود .تابستان ها نسبتاً طولانی و زمستان ها فقط در دو ماه دی و بهمن هوا تا حدی سرد است .این کناره به سبب آنکه در مجاورت دریا می باشد،رطوبت هوا بسیار زیاد است ولی به علت كمي بارندگی، فاقد پوشش نباتی می باشد و به جز نخلستان ها وکشتزارهای محدود اهالی ،منطقه به طور کلی لم یزرع و بی آب و علف است .

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: سبک های معماری ایرانی

اهداف اقلیم گرم و مرطوب

اهداف طراحی اقلیمی در اقلیم گرم و مرطوب موارد زیر می‌باشد:

• کاهش دمای هوای داخلی
• محافظت از ساختمان در برابر تابش نور خورشید با ایجاد حداکثر سایه اندازی
• استفاده از جریان هوا برای ایجاد تهویه طبیعی

جهت قرارگیری ساختمان‌ ها در اقلیم گرم و مرطوب

با توجه به زاویه تابش خورشید و سایر عوامل اقلیمی در این ناحیه بهترین جهت برای قرارگیری ساختمان از ۵ درجه جنوب غربی و تا ۱۵ درجه جنوب شرقی می‌باشد که زاویه مطلوب ۵ درجه جنوب شرقی است.

قرارگیری ساختمان روی شیب در اقلیم گرم و مرطوب

همان گونه که اشاره شد بیشینه کردن جریان هوا و ایجاد سایه از عمده اهداف طراحی اقلیمی در این منطقه می‌باشد. بنابراین مطلوب ترین موقعیت ساختمان در شیب در این اقلیم برای در معرض باد بودن در بالای شیب و در شیب شرقی برای کاهش مواجه شدن با تابش خورشید در بعدازظهر است.

آب و هوای اقلیم گرم و مرطوب

خصوصیات آب و هوایی این کرانه به قرار زیر است:

1- میزان ریزش باران سالیانه بسیار اندک ،اغلب بارندگی در فصول پاییز و خصوصاً زمستان

2- رطوبت هوا بسیار زیاد در تمام فصول سال

3- هوا بسیار گرم و مرطوب در تابستان و معتدل در زمستان

4- اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز

5- شوربودن آب هاي زيرزميني در اكثر مناطق

6- پوشش بسيار كم گياهي

7- تابش تقريباً عمودي آفتاب در فصول بهاروتابستان

8- ميزان تبخير آب در منطقه بسيار زياد

9-بادهاي صحرايي عربستان (نامناسب)،بادهاي ساحلي (مناسب)

10-اختلاف کم درجه حرارت بین شب و روز

ميزان تبخير آب در اقلیم گرم و مرطوب بسيار زياد

به دليل مجاورت با دريا و تابش تقريباًعمودي آفتاب در فصول بهار و تابستان ، ميزان تبخير آب در منطقه بسيار زياد و رطوبت هوا نيز زياد است. هر چه از ساحل دور شويم و همچنين در ارتفاعات ، از ميزان رطوبت هوا كاسته مي شود.

تابش تقريباً عمودي آفتاب اقلیم گرم و مرطوب در فصول بهار و تابستان

جهت استفاده از انرژي خورشيدي در طراحي ، معمار بايد موقعيت خورشيد در آسمان ( زاويه و جهت تابش ) و جهت قرارگيري وجوه مختلف ساختمان نسبت به آن را بداند . در فصل تابستان كه خورشيد تقريبا عمودي مي تابد،بام ساختمان بيش از ساير سطوح انرژي كسب مي كند .در فصل زمستان نيز چون خورشيد مايل مي تابد،ديوار جنوبي ساختمان بيش از ساير سطوح انرژي كسب مي كند.

ديوارهاي شزقي و غربي در تابستان تقريباً دو برابر زمستان انرژي خورشيدي جذب مي كنند و اين به دليل آن است كه ‌ آفتاب مسيرطولاني تري مي پيمايد و مدت بيشتري به ديوارهاي شرقي و غربي مي تابد.در تابستان قسمتهايي از ساختمان كه بيشتر در مقابل تابش آفتاب قرار دارند(پشت بام و ديوارهاي شرقي وغربي )بايد در مقابل انرژي حرارتي خورشيد محافظت شوند.در زمستان كه امكان كسب بيشترين انرژي از طريق ديوار جنوبي و پشت بام مي باشد،بايد به وسيله پنجره و ديگر وسايل حداكثر استفاده از انرژي خورشيدي صورت گيرد.مطلبي كه به خصوص در مورد ساختمان هاي يك طبقه بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه در اين ساختمان ها سطح بام تقربياً برابر كليه سطوح جانبي است .بنابراين حفاظت اين قسمت از ساختمان ها در مقابل تابش آفتاب در تابستان ،خصوصاً در مناطق گرم ،امري ضروري است.

در نزديكي سواحل درياها و درياچه هاي بزرگ يك باد محلي وجود دارد كه دوره تناوب آن بيست و چهار ساعته است .در طي روز كه آفتاب مي تابد،سطح زمين سريعتر از دريا گرم مي شود و در نتيجه هواي مجاور زمين صعود كرده وجاي آن را نسيم خنكي از سطح دريا پر مي كند.در شب هنگام سطح زمين گرماي روز را سريعتراز دست مي دهد و آب دريا گرمتراز زمين مي باشد،لذا هواي گرم از سطح دريا صعود مي كند و جريان مخالف روز از روي زمين به سمت دريا جريان پيدا مي كند.اين باد ملايم تا چند كيلومتري ساحل محسوس مي باشد و چون جهت آن مشخص است،مي توان از آن جهت تهويه ساختمان و محوطه اطراف آن استفاده نمود.

بدين ترتيب بايد كل شهر ،ساختمان ها ،بازشوها و بادگيرها به سمت باد مطلوب و خنك و پشت به باد گرم و پرگرد وغبار بنا شوند. با اين روش ،باد مطلوب به داخل شهر و ساختمان ها ي آن كشيده مي شود و از خشكي و گرماي هوا مي كاهد. همچنين ورود بيش ازحد گرما و گردوغبار سد مي شود.

در مناطق گرم و مرطوب اولا به علت اشباع بودن هوا از بخار آب عمل تبخیر به آسانی انجام نمی‌شود و ثانیاً اضافه کردن رطوبت در هوا مطلوب نمی باشد. بنابراین بادگیرهای این مناطق به صورت جابجایی هوا و عمل همرفت باعث خنک شدن هوا می‌گردند

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: سبک شناسی معماری ایرانی ، ویژگی های معماری ایرانی

بافت اقليم گرم ومرطوب

مجموعا ميتوان سه نوع بافت متراكم نيمه متراكم و باز را در اين بنادر مشاهده كرد . بوشهر و سيراف بافتي كاملا متراكم دارد كنگ نيز داراي بافتي متراكم است ولي با توجه به عدم محدوديت گسترش شهر قديم به صورت خطي و كمي باز تر از دو بندر بوشهر وسيراف رشد كرده است.

فرم بنا در اقلیم گرم و مرطوب

خصوصیات کلی فرم بنا در این مناطق به قرار زیر است :

1) ساختمان ها به صورت حیاط مرکزی و نیمه درون گرا

2) حداکثر استفاده از سایه و کوران هوا

3) ارتفاع اتاق ها زیاد و پنجره ها بلند و کشیده

4) ایوان ها وسیع و مرتفع

5) عدم وجود زیر زمین در مناطق نزدیک به ساحل

6) وجود شبستان و شوادان در مناطق دور از ساحل

7) طاق های غالباً مسطح

8) الهام گرفتن از قوس های عربی و هندی

9) استفاده از مصالحی که دارای جرم حرارتی کم با رنگ روشن هستند

ساختمان ها به صورت حیاط مرکزی و نیمه درون گرا

در این کرانه اکثر ساختمان ها نیمه درون گرا هستند و اطاق ها در اطراف یک حیاط مرکزی قرار دارند . فرق عمده ی این ساختمان های حیاط مرکزی با ابنیه ی مشابه در مناطق فلات مرکزی ایران در این است که با وجود آن که این ساختمان ها درون گرا می باشند ، ولی ارتباط آن ها با فضای خارج کاملا بسته نیست و پنجره های بلند و مرتفع و ایوان های وسیع رو به فضای کوچه و یا میدان در طبقات دوم و خصوصا سوم ساختمان دارند .

حداکثر استفاده از سایه و کوران هوا 

استفاده از تهویه ی دو طرفه ی هوا در داخل اتاق و کاستن از شدت گرما ، با باز کردن پنجره های رو به حیاط از یک طرف و پنجره های رو به کوچه از طرف دیگر ، همچنین هنگام عصر و غروب که از شدت آفتاب کاسته می شود ، اهالی در ایوان های خارجی رو به دریا می نشینند و از جریان بادی که بین دریا و ساحل وجود دارد لذت می برند .

ارتفاع اتاق ها زیاد و پنجره ها بلند و کشیده 

ارتفاع اتاق ها نیز در این منطقه از سایر مناطق اقلیمی ایران بیشتر است و ارتفاع آن گاه تا چهار متر یا بیشتر می رسد . دلیل این امر بدان جهت است که گرمای هوا در فضای داخل صعود کرده و در نتیجه دمای هوا در ارتفاع پایین تر اتاق کاهش می یابد و با وجود پنجره های زیر سقف در دو طرف اتاق ، هوای گرم تهویه می شود.

ایوان ها وسیع و مرتفع

ایوان در این منطقه از سایر نواحی بزرگتر است و فضای بسیار مهمی در ساختمان محسوب می شود . در فصول گرم که مدت آن حدود نیمی از سال است ، اغلب فعالیت های روز مره در داخل ایوان انجام می شود ، زیرا در ایوان هم تهویه به خوبی صورت می گیرد و هم در زیر سایه قرار دارد . غالبا در دور تا دور حیاط مرکزی و همچنین در یک و یا دو سمت خارج بنا ایوان های وسیع و مرتفع وجود دارد.

عدم وجود زیر زمین در مناطق نزدیک به ساحل

در بندر بوشهر به دلیل مجاورت با دریا و بالا بودن سطح آب های زیرزمینی و رطوبت بسیار زیاد ، زیر زمین احداث نمی شود و همچنین طبقه ی همکف نیز بیشتر جنبه ی خدماتی دارد و آشپزخانه ، انبار آذوقه و احیانا انبار کالا در این طبقه می با شند و طبقات اول و دوم بیشتر جنبه ی مسکونی دارند . مزیت دیگر طبقات فوقانی ، این است که کوران هوا در این طبقات بهتر انجام می شود و از لحاظ محرمیت ، پنجره های فوقانی از دید عابران در کوچه ها محفوظ است .

طاق های غالباً مسطح

در این سواحل ، احداث طاق های قوسی رایج نیست و اکثر قریب به اتفاق ساختمان ها دارای بام های مسطح می باشند . در فصول گرم در شب هنگام ، به دلیل خنکی نسبی هوا، اهالی بر روی بام می خوابیدند و جان پناه اطراف بام اغلب مشبک می باشد تا ساکنان بر روی بام از دید اطراف محفوظ باشند و در عین حال از کوران هوا بر روی بام استفاده کنند .

الهام گرفتن از قوس های عربی و هندی 

به لحاظ تبادل تجاری بین بنادر این سواحل با کشور های عربی و هندوستان ، تزیینات ساختمان و فرم قوس ها و بازشوهای ساختمان ، شباهت بسیار زیادی با ساختمان های شبه جزیره ی عربستان و هندوستان دارد . به عنوان مثال ساختمان های قدیمی بوشهر و بندر لنگه شبیه ساختمان های شهر صنعا در یمن و بادگیرهای بندر لنگه ، قشم و بندر عباس کاملا شبیه بادگیرهای سواحل جنوبی خلیج فارس و مساجد چابهار شبیه مساجد هند و پاکستان است.

استفاده از مصالحی که دارای جرم حرارتی کم با رنگ روشن هستند

در مناطق گرم و مرطوب ، استفاده از مصالحی که دارای جرم حرارتی کمی هستند و حرارت را در خود ذخیره نمی کنند بهتر است . زیرا از لحاظ اقلیمی ، مشکل اساسی گرمای بیش از حد است و ذخیره نمودن حرارت روز برای شب صحیح نمی باشد . به همین دلیل چوب بهترین نوع مصالح در این مناطق است ، زیرا چوب حرارت را به کندی انتقال می دهد و حرارت کسب شده در طی روز ، بر روی سطح چوب باقی می ماند و با وزش نسیم نسبتا خنک در شب ، چوب حرارت خود را از دست می دهد .

ولی در این سواحل مشاهده می شود که از چوب فقط برای بام و در و پنجره استفاده می شود و بدنه ی ساختمان با مصالح بنایی که دارای جرم حرارتی بسیار زیاد است ، اجرا می شود و ضخامت دیوارها غالبا زیاد می باشد . این مطلب به این خاطر است که در این سواحل پوشش گیاهی بسیار اندک و چوب درختان برای کارهای ساختمانی کم می باشد . لذا بالاجبار اهالی مجبور به استفاده از مصالح بنائی که به وفور وجود دارد ، می باشند . در کنار هورها و مرداب های کنار رودخانه ها و دریاها و در مناطقی که نی وجود دارد ، اغلب خانه ها با حصیر ساخته می شود و افراد تنگ دست در این سرپناه ها زندگی می کنند . در بندر بوشهر اکثر خانه های سنتی با سنگ های رسوبی دریا احداث شده اند و سنگ های رسوبی و مرجانی دریا مصالح عمده دیوارهای ابنیه ی سنتی را تشکیل می دهد .

شناشیل

این فضا که مختص مناطق جنوبی ایران بخصوص بوشهر است، نوعی بالکن به سمت بیرون خانه و روی معبر عمومی است. که با چوب ساخته شده و پیرامون آن با نرده های مشبک پوشیده می شود.تا هوا به راحتی در آن جریان یابد. در برخی از موارد سقف ندارند. نمونه هایی از این فضا در برخی از خانه های شیراز نیز دیده شده است.

مقالات پیشنهادی

اقلیم  کوهستانی وسرد|طراحی اقلیمی

اقلیم گرم وخشک|طراحی اقلیمی

اقليم معتدل و مرطوب|طراحی اقلیمی