وقف واحکام فقهی
وجود وقفنامه در مورد زمین های تخصیص یافته به مسجد و ارائه آن به مرکز رسیدگی به امور مساجد الزامیست.
الف). ساختمان :
– طرحی وساخت به سبک غربی که سبب ترویج فرهنگ بیگانه می شود حرام است .
– طرح مسجد باید ساده باشد و از تزینات کاخ گونه پرهیز شود .
– صحن مسجد اگر جزو مسجد باشد ساخت حوض وکاشت درخت درآن جایز نیست ولی اگر جزء مسجد قرار دارد نشده باشد ، بارعایت مصلحت مانعی ندارد .
– ساخت مناره بلند ودیوارهای بلند شبستان مسجد مانعی ندارد منتهی افراد و مکلفین باید رعایت حدود شرعی را بنمایند .
– ساختن کنگره و بالکن برای دیوار مسجد مکروه است .
– مستحب است سرویس های بهداشتی را در بیرون مسجد و در کنار در ورودی آن بسازند .
– پایین بردن سرویس های بهداشتی برای جلوگیری ازسرایت نم و رطوبت مانعی ندارد بشرط تامین تهویه ونور طبیعی کافی .
– در قطعه زمینی که برای مسجد وقف شده ودر قسمتی که درآن نمازخوانده نشده، هر طور که مهندس معمار صلاح بداند ، ساخته سرویس های بهداشتی مانعی ندارد .
– گود برداری مسجد برای ایجاد موترخانه مانعی ندارد .
– مسقف کردن حیاط (صحن) مسجد جهت اقامه نماز که احتیاج به سقف دارد مانعی ندارد.
ب). تزیینات:
– تزیین مسجد با آیات قران و روایات و اسماء جلاله ومعصومین بلامانع است ، ولی بانقوش حیوانی مکروه است ، ولی اسلیمی و هندسی بلامانع است .
– بنابر احتیاط واجب مسجد را به طلا نباید بیارایند وهمچنین نباید از صورت انسان وحیوان در مسجد نقش کنند ، نصب عکس وآینه درسمت محراب خاصه مکروه است و احوط ترک آن .
– اتصال صفوف :اگر امام داخل محراب که گود باشد یا در همسطح با صف اول نمازگذاران ، آنها که امام را می توانند مشاهد کنند نمازجماعتشان صحیح است ، کسانی که هیچیک ازافراد جلوشان یا طرفین را نمی بینند نمازشان صحیح نیست .
– اگر ستون در صف اول فاصل بین دو نمازگزار باشد اما در صف های بعدی که اتصال به صف جلویی برقرلر است مضر نیست .
– برای حفظ اتصال بین دوصف که مانع باشد ، مانع اتصال خواهد بود مگر اینکه به صورت شبکه ای با سوراخ های بزرگ باشد ضرر ندارد .
– محل سجده زن عقب تر ازمحل ایستادن مرد باشد، مگر که بین آنها حایلی مثل پرده باشد.
– رعایت حد اقل فاصله بین زن و مرد کفایت میکند در صورتی که مفسده ای نیست.
– محل نمازگزاران از سطح مکان امام جماعت پایین تر نباشد ، نماز در طبقات متعدد در صورتی که اشراف بصری نداشته باشند اشکال دارد .
– در صورتی که امام و مأمومین مرد باشند ، نباید مانع دید وجود داشته باشد ، ام ا درصورتی که مامومی که دید ندارد زن باشد مانع اگر پرده یا مانند آن باشد اشکال ندارد .
– حایل کوتاهی که مانع دید در جمیع حالات نماز نمی شود ، اگر چه در حالت سجده مانع است اما در حالت نشسته نیست اشکال ندارد .
– احتیاط آن است که بین ردیف های نمازگزاران بیشتر از یک قدم فاصله نباشد .جای ایستادن ماموم جلو تر از امام نباشد . – –
– خالی از قرب نیست شیشه ای که یک طرف آن پ یداس ت ، حایلی که در نماز جماعت ممنوع است ، نباشد ولی احتیاط واجب در اجتناب از آن است .
– سطوح اقامه نماز ( شبستان ، ایوان ، صحن ، رواق ) نباید از امام جماعت پایین ترباشد .
– سطح اشغال مسیرهای رفت و آمد و تجهیزات تاسیساتی و قفسسه های وسایلی همچون جاکتابی ، مهر و …. در طراحی منظور گردد .
ج). کیفیت زمین مسجد :
-
جای که امام ایستاده بالاتر از جای مامومین نباشد ، ماموم می تواند هرچند بالاتر باشد مثل بام ولی نه آنکه متعارف نباشد .
– سجده بر سنگهای مانند مرمر وسنگهای گرانیت اشکال ندارد . -
- د). فن ساختمان ، تاسیسات و مصالح :
-
– ریختن آب وضو در چاه فاضلاب مستراح یا فاضلاب شهری مانعی ندارد ، ولی بهتراست از فاضلاب مستراح جدا باشد .
– در صورتی که کف سنگی یا آجری در مسیری باشد که باکفش نجس از روی آن عبور کنند به قدری که عین نجاست به واسطه راه رفتن زایل شود برای پاک شدن کفش کافی است ، ولی کف سنگی و آجری خیس ونجس ؛ تطهیر کننده نیست . - زمین با 8 شرط کف پا یا ته کفش نجس را پاک می کند :
– زمین پاک باشد .
– عین نجاست به واسطه راه رفتن بر طرف شود .
– زمین از جنس خاک وسنگ یا آجرفرش باشد باحصیر و سبزه پاک نمیشود .عصا و پای مصنوعی و ویلچیر و مانند آن اگر نجس شود پاک شدن بوسیله راه رفتن اشکال دارد .
ه). الزامات
– به طور کلی زمینی که برای ساختن مسجد استفاده می شود باید وقف مسجد شده باشد و سایر اراضی موقوفه را نمی توان برای مسجد سازی استفاده کرد و باید در همان جهتی که برای آن وقف شده است استفاده کرد)
– هر گونه تغییر و تبدیل در مسجد حرام است، تغییر و تبدیل به سبب رعایت مصالحی که قابل چشم پوشی نباشد با اجازه حاکم و ولی فقیه بدون اشکال است.
– واقف از ابتدا می تواند یک قسمت زمین خود را برای غیر مسجد وقف کند اما پس از وقف برای مسجد نمی تواند آن را تغییر دهد . با استناد به این حکم طراحی باید منطبق بر مفاد وقف نامه باشد .
– اگر در هنگام وقف زمین به عنوان مسجد وقف شده باشد و شبستان نیز در آن احداث گردیده در هنگام بازسازی، طبقات زیرین و بالائی حکم مسجد را دارد. بنابراین تبدیل این مکانها به کاربری های دیگر جایز نیست .
سوالات فقهی در باره ساخت و طراحی مساجد :
سؤال ۷- آیامعامله کردن و صنعتگری در مساجد جایز است؟
در منابع دینی، از معامله و خرید و فروش در مساجد نهی شده است. امام صادقا می فرمایند: «جنبوا مساجدكم البيع و الشرا:” مساجد خویش را محل خرید و فروش قرار ندهید.
برخی از فقها، از جمله صاحب جواهر در توضیح این دسته از روایات می فرماید: انجام خرید و فروش و سایر عقود معاوضی، که در آنها نقل و انتقال انجام می گیرد، در مسجد مکروه است. ولی آن دسته از عقود و ایقاعاتی که صرفا جنبه قربی و عبادی دارند مثل برگزاری عقد ازدواج و وقف کردن، نذر کردن و امثال اینها، انجامشان در مسجد بلامانع است.
اما در ارتباط با صنعتگری و هر عمل دیگری که جنبه شغل و حرفه دارد، باید از انجام آن ها در مساجد خودداری شود و به طور کلی، هر عملی که باعث غفلت و جلب توجه انسان به غیر خداوند شود، انجام آن در مسجد صحيح نیست. شیخ صدوق می نویسد: رسول گرامی اسلام تباه در مسجد، به مردی که تیرهای خود را می تراشید برخورد نمودند، وی را از این کار منع کرده، فرمودند مسجد را برای این گونه کارها نساخته اند.
در روایت دیگری از امام صادق (ع) نقل شده که امام علی علی با این گونه افراد برخورد می کردند: «ان أميرالمؤمنين علي رأي قاضة في المسجلي ضربه بالدرة و طرده»؛امام مال آرایشگری را که در مسجد مشغول آرایشگری بود مشاهده نمودند، وی را با تازیانه زدند و از مسجد بیرون کردند.
روشن است که در شرایط کنونی، شاید انجام این کارها در مسجد حتى به ذهن کسی هم خطور نکند، ولی مصادیق دیگری می توان یافت که گاهی مشاهده می شود افراد از انجام آنها در مسجد ابایی ندارند؛ از قبیل بازی شطرنج، منچ، جورچین و مانند آن. همانگونه که بیان شد، بنابر روایات مزبور، انجام هر عملی که باعث غفلت از خداوند متعال شود، در مسجد جایز نیست.
در پایان پاسخ به این سؤال، ذکر استفتائی از مقام معظم رهبری کمک شایانی خواهد کرد :
سؤال: آیا نمایش فیلم های سینمایی که توسط وزارت ارشاد اسلامی ایران توزیع می شود، در مسجد برای شرکت کنندگان در جلسات قرآنی اشکال شرعی دارد یا خیر؟
جواب: «تبدیل مسجد به مکانی برای نمایش فیلم های سینمایی جایز نیست، ولی نمایش فیلم های مذهبی و انقلابی دارای محتوای مفید و آموزنده به مناسبت خاصی و برحسب نیاز و تحت نظارت امام جماعت مسجد اشكال ندارد.
سؤال ۸– آیا تغییر و تبدیل مسجد به کتابخانه، کوچه، خیابان و مانند آن جایز است؟
خرید و فروش مسجد و اسباب و وسایل آن حرام است. هرگونه تغییر و تبدیلی در مسجد نیز حرام است. تنها در موارد خاصی که در ضمن استفتائات به آنها اشاره خواهد شد. تغییر و تبدیل به سبب رعایت مصالحی که قابل چشم پوشی نباشد، به اجازه حاکم و ولی فقیه بدون اشکال است.
صاحب جواهر می نویسد: حكم – حرمت تبدیل مسجد به چیز دیگر – قطعی است و تفاوتی ندارد که بخشی از یک مسجد را تبدیل کنند و تغییر دهند یا همه مسجد را، به اینکه جاده و یا ملک دیگری قرار دهند، به صورتی که آثار مسجد بودن از آنجا بکلی محو گردد، یا از حيث اینکه محل عبادت است نتوان در آنجا عبادت کرد. سپس در مقام تعلیل این مطلب، اضافه می کند: انجام این گونه اعمال تخریب مسجد و تبدیل آن، منافات دارد با عبادت که مسجد مخصوص این کار ساخته شده است.
سؤال ۹ – تخریب مسجد در چه صورت جایز است؟ ( مرمت و بازبرپائی)
از روایات وارده از معصومان استفاده میشود که مسلمانان از ابتدای بنا حتی الامکان باید مسجد را وسیع بسازند تا در آینده مجبور نشوند مسجد را به خاطر توسعه، تخریب کنند. در سنن بیهقی آمده است: «إن رسول الله وانه متر بقوم قد أتشوا مسجد ليبنوه، فقال: أوسعوه تملأوه. قال: فأوسعوه»؛رسول خدا بر جمعی که تازه مشغول بنای مسجدی بودند، عبور کردند، فرمودند: مسجد را وسیع بسازید تا شما را جای دهد. آنان به فرمان پیامبر واله مسجد را وسیع ساختند.
با این وجود، توسعه بنای مسجد پس از ساخته شدن نیز مانعی ندارد و از مصادیق «عمارت مسجد» به شمار می آید. ممکن است سؤال شود: آیا خراب کردن مسجد تازه ساخت و آباد هم جایز است یا خیر؟ در خراب کردن مسجد آباد بین فقها اختلاف است. برخی از فقها در این صورت، قایل به توقف شده اند؛ به دلیل اینکه قرآن کریم می فرماید: «و من أظلم ممن منع مساجد الله أن يذكر فيها اسمة و عين في خرابها» و چه کسی ظالم تر است از آنکه مانع ذکر خدا در مساجد می شود و در جهت خرابی آن تلاش می کند؟ این دسته از فقها با استناد به آیه شریفه، می گویند: ممکن است بر تخریب مسجد تازه ساخت و مستحکم و قابل استفاده عنوان «تخریب» صدق کند.
جواهر تخریب مساجد را به قصد توسعه و تغییر نقشه در صورتی که به صلاح مسجد باشد، جایز شمرده اند.
سؤال ۱۲- آیا می توان از زکات برای ساخت مسجد استفاده کرد؟
یکی از موارد هشتگانه مصرف زکات “سبيل الله” است؛ یعنی کاری که مانند ساختن مسجد منفعت عمومی دینی دارد، یا مثل ساختن پل و اصلاح راه که نفعش به عموم مسلمانان می رسد و آنچه برای اسلام نفع داشته باشد به هر نحو که باشد.
سؤال: در صورت وجود فقرای زکات، تا چه مقدار زکات مال خود را بدون رعایت اصناف مستحقین، می تواند صرف در ساختمان مسجد در محل نماید؟
جواب: «با بودن فقرا، تمام زکات را هم می تواند صرف مسجد کند، ليكن بهتر آن است که مقداری به فقرا بدهد و مقداری صرف مسجد نماید.
سؤال ۱۴– آیا می توان مس را در ساختن مسجد مصرف کرد؟ ( مصالح)
مس را باید دو قسمت کنند: یک قسمت آن سهم سادات است که امر آن با حاکم است و باید آن را به مجتهد جامع الشرائط تسلیم کنند و یا با اذن (اجازه) او به سید فقیر، یا سید یتیم یا سیدی که در سفر درمانده شده بدهند، و نصف دیگر آن سهم امام عالي است که در این زمان غیبت امام عصر – عج باید به مجتهد جامع الشرائط بدهند یا به معرفی که او اجازه می دهد، برسانند.» بنابراین، بدون اجازه مجتهد نمی توان برای مسجد خرج کرد و اگر کسی خرج کند، کفایت از مس نمیکند.
سؤال ۲۶ – آیا می توان به امام جماعت در طبقات گوناگون اقتدا کرد؟ ( محدودیت طبقات مسجد )
اگر جای مأموم بلندتر از امام باشد، در صورتی که بلندی آن به مقدار متعارف باشد اشکال ندارد؛ مثل آنکه امام در صحن مسجد و مأموم در پشت بام به نماز بایستد، ولی اگر مثل ساختمان های چند طبقه این زمان باشد، جماعت اشكال دارد.
سؤال ۲۸ – نماز گزاردن بر اموات در مسجد جایز است یا خیر؟ ( کارکرد مسحد )
به جای آوردن نماز میت در مساجد، بجز مسجدالحرام مکروه می باشد.
سؤال ۳۸ – چه کسانی صلاحیت احداث و بنای مسجد دارند؟ ( ویژگی معماران و بانیان)
تاریخ بنای مسجد با تاریخ نهضت نبی اکرم نیارانه پیوندی عمیق و ناگسستنی دارد؛ زیرا اولین مسجد در صدر اسلام بنا نهاده شد. قرآن کریم شروطی را برای بانیان مسجد ذکر می کند: در آیه هجدهم سوره توبه می فرماید: «انما يعمر مساجد الله من آمن بالله و اليوم الآخر و آقام الصلاة و آتى الزكاة و لم يخش إلا الله تنها آبادگران مساجد کسانی هستند که به خداوند و روز قیامت ایمان دارند و نماز بپای دارند و زکات بدهند و تنها خشیت خداوند را در دل داشته باشند.
از آیه شریفه، شروط ذیل فهمیده می شوند:
- اولین شرط جنبه اعتقادی دارد؛ بانیان مسجد حقیقتا باید انسانهای خداجو و مؤمن به مبدأ و معاد باشند. بی تردید، صفای باطن و اخلاص بانیان در ایجاد فضای معنوی و روحدار شدن ساختمان مسجد اثر می گذارد.
۲. شرط دوم آن است که از بپای دارندگان نماز باشند. نماز به عنوان مظهر بندگی و راز و نیاز با خداوند، مشخصه انسانهایی است که بندگی و عبودیت را از قلب به جوارح سرایت داده اند. پس آنان که با نماز همدم و همراز نیستند، هرچند به گونه ای در رونق ظاهری و یا ساختن مسجد شرکت داشته باشند، از بانیان مساجد محسوب نخواهند شد.
- آبادکنندگان مساجد کسانی هستند که زکات (حقوق مالی واجب خویش را ادا می کنند، نه اینکه ساختن و تعمیر مسجد بهانه ای برای شانه خالی کردن از زیر بار وجوهات و حقوق شرعی باشد. بنابراین، از دیدگاه قرآن کریم، کسانی که حقوق مالی خویش را پرداخت نمی کنند نمی توانند صرفا با ساختن مسجدی هرچند مجلل در ردیف آبادکنندگان مساجد به حساب آیند.
۴. آنان کسانی هستند که تنها «خشیت خدای را در دل دارند.» علامه طباطبائی در تبیین معنای «خشيت» مینویسند: «مقصود، خشیت دینی است که همان عبادت است، نه خشیت و ترس طبیعی و عزیزی؛ چه اینکه این نوع ترس را همه دارند، مگر اولیای مقرب الهی که از هیچکس غیر از خداوند ترسی ندارند و وجه اینکه از عبادت، به خشیت خدا کنایه آورده شده است، این است که از میان علل و اسباب معبودگرفتن، دو چیز از همه معروف تر است: یکی ترس از غضب معبود، و دوم امید به رحمتش. و امید به رحمت هم برگشتش باز به ترس از انقطاع آن است، که آن نیز سخط معبود است. بنابراین، در حقیقت، همان ترس است و مصداقی است برای ترس که آن را مجسم می سازد و میان آن دو ملازمه هست.
روشن است که وضع چنین شرایطی برای سازندگان و تعمیرگران مساجد نوعی تأکید خاص بر اهمیت مسجد و بیان شأن و عظمت والای آن است، وگرنه هر مسلمانی اگرچه از اوصاف و شرایط مزبور برخوردار نباشد، شرعا می تواند در عمارت مسجد شرکت داشته باشد، با این تفاوت که از فضایل و پاداش تعمیرگران حقیقی برخوردار نخواهد شد. به دیگر سخن، شروط مذکور انحصار آور نیستند، بلکه شرط كمال و قبولی هستند و نه شرط صحت و جواز. همچنین روشن است که مقصود از «عمارت» تأسیس تنها نیست و عمارت شامل بنای مسجد، ترمیم و اصلاح آن نیز می شود.
سؤال ۴۱ – آیا مسجد می تواند اعمال و رفتار فاسد انسان را اصلاح کند؟ ( اشاره به مقدمه سازی مساجد برای تعالی و خلوت با هندسه مناسب )
نه مسجد و نه هیچ عامل دیگری نمی تواند اعمال و رفتار انسان را اصلاح کند؛ این عوامل وسیله اند برای اینکه انسان به اشتباهات خود پی ببرد و خود در صدد اصلاح اعمال و رفتار خویش برآید. متأسفانه گاهی اوقات انجام برخی عبادات از جمله «مسجد رفتن» برای افراد به شکل «عادت» در آمده است. تا زمانی که تمامی اعمال انسان به این شکل باشند و بدون تفکر و تأمل در پیرامون عمل، این اعمال هیچ تأثیری در اصلاح انسان نخواهند داشت. انسان باید نه تنها برای هر عمل عبادی اخلاص و انگیزه الهی داشته باشد، بلکه باید انجام این اعمال و عبادات، بخصوص در مسجد و حضور در مکانهای مقدس، عاملی برای تصحيح اعمال و پرهیز از گناه و زشتیها باشد؛ زیرا حضور در مسجد با روح و جسم آلوده به گناه و بدون تصمیم بر توبه و بازگشت از عصیان، نه تنها انسان را محبوب درگاه حق تعالی نخواهد کرد، بلکه موجبات خشم الهی را فراهم خواهد ساخت. از روایات استفاده می شود که اصرار ورزیدن بر گناه و سرکشی و طغیان همراه با حضور در مسجد و درگاه الهی نوعی نفاق، بلکه استهزا و تمسخر نسبت به فرامین الهی است. در این صورت، حضور در مسجد خشم و نفرین الهی را به دنبال دارد.
در روایتی آمده است: پیامبر گرامی می فرمایند: «خداوند متعال به من وحی نمود: ای برادر پیامبران و ای برادر بیم دهندگان به قوم خویش ابلاغ کن در حالی که مظلمه ای از یکی از بندگانم بر گردن آنان است، به هیچ خانه ای از خانه های من داخل نشوند. من چنین شخصی را در حالی که به نماز در مقابل من مشغول است لعن می کنم، مگر اینکه آن مظلمه را به صاحبش برگرداند.
در این روایت، تنها گناه «ظلم بر بندگان» ذکر شده، ولی طبیعی است که همه گناهان از این خصوصیت برخوردارند، بخصوص گناهانی که «حق الناس» محسوب می شوند. از این رو، باید گفت: تا زمانی که خود انسان عزم و اراده بر اصلاح رفتار و اعمال خویش نداشته باشد، این عوامل به تنهایی کارآیی نخواهند داشت.
سؤال ۴۴ – آیا تزیین مساجد و آراستن آنها با طلا جایز است؟ ( تزئینات مسجد)
اساسا نظر شارع مقدس در بنای مسجد بر آن است که مساجد از نظر جلوۂ ظاهری و مادی در سطحی عادی و معمولی و بلکه ساده و بی پیرایش باشند تا در خانه خدا، توجه انسان هرچه بیشتر از دنیا و مظاهر برجسته دنیوی و از جمله طلا و زیور آلات قطع گردد و انسان بتواند با حالت توجه قلبی و تمرکز حواس، به توحید و عبادت حق تعالی روی آورد. دقت در کلمات معصومانه علی در باره آراستن مساجد بیانگر آن است که نوعی پیوستگی و ارتباط میان رواج تباهی
و آثار تباهی در رفتار و کردار جامعه به شمار می آید.
از این رو، در هر حال، بنای مسجد باید یاد آور ذات اقدس حق باشد و حتی الامکان با اسامی او مزین گردد تا در و دیوار بیننده را به یاد خدا آورد و چیزی که موجب حواس پرتی و غفلت شود در کار نباشد. البته لازم است طراحی اسماء و آیات به گونه ای باشد که افراد بتوانند بخوانند. متأسفانه در برخی موارد، مشاهده می شود خطوطی نقش می شوند که یا اصلا خوانده نمی شوند یا با زحمت و دشواری زیاد، که خود موجب غفلت و حواس پرتی میگردد؟
سؤال ۴۷ – مساجد چگونه می توانند همگام با مقتضیات جامعه، حرکت فکری و فرهنگی خود را استمرار بخشند و مردم را به خود جذب کنند؟ ( توجه معماران به نقش های چند جانبه مسجد و ایفای نقش معمارانه خود در رونق مساجد)
در پاسخ به این سؤال، دو مطلب مطرح می شود: اول آنکه هر مسجدی باید برنامه های متناسب با سطح فکری و نیازهای مخاطبان خود داشته باشد. دوم آنکه مسئولان مسجد، اعم از امام جماعت و هیأت امنا باید از ابزارهای تبلیغی مناسب در هر زمان برای اشاعه فرهنگ اسلامی استفاده نمایند. مساجد ما امروزه باید به کلیه امکانات هنری، تبلیغی و فرهنگی مجهز باشند و فضای ورزشی و کتابخانه مجهز داشته باشند. مساجد نباید فقط به ایام محرم و صفر و رمضان اکتفا کنند، بلکه باید در طول سال، برنامه هایی برای مردم داشته باشند. برای مثال، برگزاری مراسم دعای کمیل و ندبه و زیارت عاشورا، جلسات تفسير قرآن از برنامه هایی بودند که در اوایل انقلاب در مساجد گسترش پیدا کردند، ولی امروزه متأسفانه در بسیاری از مساجد، خبری از این برنامه ها نیست. مساجد می توانند با احیای این برنامه ها و استمرار آنها و دیگر برنامه های جذاب از قبیل برگزاری اردوها و مسابقات علمی و فرهنگی و ورزشی، در جهت تعمیق بخشیدن به فرهنگ اسلامی در میان مسلمانان همت گمارند.
این مهم زمانی تحقق می پذیرد که اداره کنندگان مساجد از بینش اجتماعی قوی برخوردار باشند تا بتوانند براساس نیازهای زمان و مكان. برنامه های متناسب فرهنگی را پیاده کنند. در منابع اسلامی و روایات ما نیز بر بصیرت و آگاهی تأکید شده است. امام صادق ع می فرمایند: «العالم بزمانه لا يهجم عليه اللواب»؛ آن کس که زمان خود را درک کند، اوضاع زمان خود را بشناسد و جریاناتی را که در سطح و بطن زمان استمرار دارند درک نماید، امور مشتبه و گیج کننده به او هجوم نمی آورند.
روشن است که آشنایی با اوضاع و جریانات زمان و شناخت عوامل دست اندرکار اجتماع به انسان امکان پیش بینی و مقابله صحیح و منطقی با حوادث و مشکلات فرهنگی و اجتماعی روزگار را می دهد. استاد شهید مرتضی مطهری نی می فرماید: «مفهوم مخالف جمله گران قیمت فوق این است که الجاهل بزمانه يهجم عليه اللوابس؛ آنکه نمی داند در جهانی که زندگی میکند چه می گذرد، چه عواملی دست اندرکار ساختن جامعه به میل خود هستند، چه تخم هایی در زمان حاضر پاشیده می شود که در آینده سر بر خواهند آورد روزگار آبستن چه حوادثی است، هرگز نمی تواند به مقابله با نیروهای مهاجم برخیزد و یا از فرصت های طلایی زودگذر اغتنام جوید. واضح است که توجه اور و بی توجهی قشری که مسئولیت هدایت و رهبری و رعایت و پاسداری جامعه خود را دارند، از نظر آگاهی به اوضاع، اهمیت فوق العاده بیشتری دارد.
بنابراین، استفاده از ابزارها و امکانات هر زمان برای روزآمد کردن مساجد امری لازم و ضروری است. داشتن بصیرت و آگاهی نسبت به زمان در شریعت اسلامی، بر همگان لازم است، ولی در رابطه با مساجد می توان گفت: وجود این ویژگی ها در امام جماعت مساجد، در جهت رشد و ارتقای سطح آگاهی های سیاسی و اجتماعی مردم لازم تر است. از این رو، لازم است دست اندرکاران امور مساجد در انتخاب ائمه جماعات دقت بیشتری به عمل آورند.
سؤال ۵۲ – چرا در روایات بر «افروختن چراغ در مسجد سفارش شده است؟ ( تعبیه مکانی برای امری مردمی )
مسجد محل عبادت و نور الهی است و مؤمن هنگام نیایش و راز و نیاز با خداوند، خانه دلش به نور معرفت الهی روشن می شود. شاید به همین دلیل است که در روایات سفارش شده است: مساجد را تاریک و ظلمانی رها نکنید و خانه خدا را با افروختن چراغ، نورانی نگه دارید. شیخ صدوق از پیامبر گرامی راه نقل می کند که فرمود: «من أسرج في مسجد من مساجد الله سراجا لم تزل الملائكة و حمله العرش يستغفرون له مادام في ذلك المسجد ضوء من السراج»؛ هرکس که چراغی را در یکی از مساجد برافروزد تا آنگاه که نوری از این چراغ در مسجد برافروخته باشد، فرشتگان و حاملان عرش الهی برای افروزنده آن استغفار میکنند.
همانگونه که از روایت استفاده می شود، شاید بتوان مقصود از این حدیث را به مطلق کار نیک و پربرکت معنا کرد؛ یعنی هر تلاش و فعالیت مؤثر و عام المنفعه که در جهت حفظ و حراست از خانه خدا و روشن نگه داشتن نور الهی صورت پذیرد مقبول و مأجور درگاه الهی است. روشن است که امروزه با زدن یک کلید، خانه خدا و مسجد روشن می شود، ولی آیا آثار و ثواب های روشن کردن خانه خدا برای کسی است که این کلید را می زند؟ قطعا چنین نیست و مقصود روایت کسانی هستند که هزینه های جاری در مساجد را به عهده گرفته اند و پرداخت می نمایند. اگرچه آن دسته از افراد هم که به هنگام فرارسیدن شب با حضور در مسجد و زدن یک کلید خانه خدا را روشن میکنند بی اجر نیستند و قطعا ثواب و پاداشی نزد خداوند دارد. ولی آثار و ثواب های بسیاری که در این باره در روایات نقل شده و در ضمن سؤال مستقلی به آنها اشاره خواهیم کرد) فقط شامل این دسته از افراد نمی شود، بلکه مقصود کسانی هستند که بار هزینه های مسجد را به دوش میکشند.
سؤال ۶۵ – آیا می توان از مساجدی که در درب دارند به عنوان گذرگاه استفاده کرد؟ ( مسجد گذرگاه باشد یا نباشد ؟)
انسان نباید از مساجدی که دارای دو درب هستند، برای انجام کارهای روزانه استفاده کند؛ زیرا این کار عظمت و قداست مسجد را تا حد کوچه و خیابان تنزل می دهد. امام صادق ع از پیامبر اکرم نواله نقل میکنند که حضرت فرمودند: “لا تجعلوا المساجد طرقا حتى صلوا فيها ركعتين»مساجد را گذرگاه و محل عبور خود قرار ندهید، مگر اینکه دو رکعت نماز در آنها بجای آورید.
از برخی احادیث دیگر، استفاده می شود که یکی از کارهای ناپسند مردم در آخرالزمان، گذرگاه قرار دادن مساجد است؛مساجد را راه عبور خود قرار می دهند.
بنابراین، انسان باید از گذرگاه قرار دادن مساجد خودداری کند، مگر اینکه هرگاه از مسجد عبور کرد دو رکعت نماز در آن بجای آورد که در این صورت، رفع کراهت می شود.
سؤال ۷۶ – انجام تمرینهای ورزشی و نمایش فیلم در مسجد جایز است یا خیر؟ ( فعالیت های فوق برنامه )
مسجد مكان ورزش نیست. همچنین جایز نیست مسجد را به مکان نمایش فیلمهای سینمایی تبدیل کنند، ولی نمایش فیلم در وقت نیاز، با هماهنگی امام جماعت مسجد مانعی ندارد.
سؤال ۷۸ – نوشتن آیات قرآن بر در و دیوار مسجد جایز است یا خیر؟ ( خطاطی و کتیبه نگاری)
علی بن جعفر برادر امام کاظم میگوید: «سألته (موسی بن جعفر علي) عن المسجد كتب في القبلة القرآن أو الشيء من ذكر الله، قال: لابأس»؛ از برادرم (امام کاظم علی) سؤال کردم: آیا جایز است در سمت قبله مسجد، قرآن یا چیزی از ذکر خداوند نوشته شود؟ امام علی فرمودند: اشکالی ندارد.
بنابراین، نوشتن آیات قرآن و یا الفاظی که بیانگر ذکر خداوند متعال هستند بر در و دیوار مسجد، مانعی ندارد. البته نویسندگان این آثار باید توجه داشته باشند که نوع نوشتن به صورتی باشد که علاوه بر زیبایی، افراد بتوانند آن را بخوانند. متأسفانه در بیشتر موارد، هدف فقط آراستن مسجد است؛ زیرا بیشتر آیات و روایات مکتوب بر در و دیوار مساجد به عربی هستند و برای بیشتر اهل مسجد قابل استفاده نیستند. از این رو، اگر متولیان امور مساجد از ترجمه
آیات و روایات استفاده کنند. به نظر می رسد پسندیده تر باشد.
یکی دیگر از اموری که متولیان امور مسجد در این مورد با توجه کنند این است که در انتخاب جملات و عباراتی که می خواهند بنویسند، دقت بیشتری کنند و از افراد آگاه همچون ائمه جماعات کمک بگیرند. برای مثال، اطراف در ورودی مسجد، قسمتی از آداب و دعاهای هنگام ورود نوشته شود و یا اینکه . مثلا با پای راست داخل شوید و صلوات بفرستید و بگویید: «اللهم اغفرلیذ نوبی»؛ خدایا گناهان مرا ببخش. یا بر بالای در ورودی مسجد جملات مناسبی از قبیل: «الهي ضيفك ببابك يا محسن قد أتاك المسی؛ نوشته شود. اطراف در شبستان از طرف فضای داخلی و درون مسجد، دعای خروج از مسجد به همراه کیفیت خروج (با پای چپ) نوشته شود. در جهت قبله، نماز غفیله و دعای فرج نوشته شود. در وضوخانه، بعضی از دعاهای وارد شده به هنگام وضو گرفتن نوشته شود.
البته باید توجه داشت که در نوشتن اذکار و ادعیه بر در و دیوار مسجد، سادگی مسجد باید حفظ شود، و به صورتی نباشد که شلوغی نوشته ها افراد را از نگاه کردن به آنها خسته کند، چه رسد به خواندن آنها!
باید توجه داشت که هدف از کتابت آیات و روایات و اسماء خداوند، رهایی از غفلت و هوای نفس و توجه به سوی یگانه معبود عالم آفرینش خدای متعال است.
سؤال ۹۰ – آیا دین اسلام در ارتباط با بنای ظاهری مسجد، دستور خاصی دارد؟
آنچه از منابع اسلامی و روایات استفاده می شود رهنمودهایی کلی درباره بنای مسجد است. روشن است که این رهنمودها در جهت تحقق بخشیدن به همان اهدافی هستند که مسجد برای آنها بنا شده است. در ذیل، به برخی از این رهنمودها اشاره میکنیم:
۱. رعایت سادگی در بنای مسجد: از سخنان اهل بيت علي و سيرة عملی آنان استفاده می شود که مسجد با وجود برخورداری از شکوه و جلال معنوی، باید از نظر ظاهری ساده و از پیرایش های مادی به دور باشد. پیامبر اکرم نایانه مسجد خود را بسیار ساده بنا کرد، به گونه ای که در آغاز، سقف هم نداشت. وقتی گرمای آفتاب به مسلمانان فشار آورد، از پیامبر خواستند تا سایه بانی برای آن ساخته شود. با این حال، هنگام آمدن باران از سقف، آب به داخل می ریخت. مسلمانان از حضرت خواستند تا سقف مسجد گل مالی شود، حضرت مخالفت نمود و فرمود: سقف مسجد باید همچون خیمه حضرت موسی باشد. برخی فقها با استناد به این قبیل روایات، بی سقف بودن مسجد را مستحب دانسته اند و برخی ساختن سقف را مكروه. شهید ثانی می نویسد: باز بودن بخشی از سقف مسجد کافی است؛ زیرا در بیشتر مناطق برای دفع سرما و گرما به سقف نیاز است.
البته معنای حفظ سادگی خودداری از به کار بستن «هنر» و «هنرنمایی» هنرمندان نیست، مراعات هنر و سادگی، هم امکان پذیر است و هم خود نوعی هنر است و این رسالت بر دوش هنرمندان مسلمان است. تیتوس بروکهارت می گوید: هنر دینی یک رمز و نماد است و به این اعتبار، وسایل ساده و ابتدایی آن را بس است.
۲. استحکام: محکم سازی در خلقت و آفرینش شیوۂ خداوند است؛ في صنع الله الذي أتقن كل شیعه آفرینش خداوندی است که همه چیز را متقن آفریده است. پیامبر در همه زمینه ها، مسلمانان را به محکم کاری سفارش مینمود. در سنن ابی داود، آمده است که پیامبر خدا فرمان داد تا مساجد را خوب بسازیم. رعایت استحکام در مسجدسازی جایگاه ویژه ای دارد؛ چراکه مسجد بنایی نمادین است و باید از نسلی به نسل های آینده به ارث برسد.
- تناسب مساحت با جمعیت: مراعات این اصل در بنای مسجد، یک ضرورت است؛ چرا که جمعیت روز به روز افزایش می یابد و امروزه در ساخت مکان های عمومی تناسب حفظ می شود. رعایت این تناسب در مسجد مهم تر است، تا همگان بتوانند فیض حضور در مسجد را داشته باشند. روزی پیامبر بر گروهی که مشغول ساخت مسجدی بودند، عبور می کرد، فرمود: مسجد را وسیع و جادار بسازید و آن را از جمعیت پر کنید. آنان به فرمان پیامبر مسجد را وسیع ساختند.
۴. مناره: «مناره» در لغت، به معنای جایگاه نور است. نام دیگرش «مأذنه» یعنی محل اذان گفتن است. آنچه از روایات استفاده می شود این است که مساجد زمان پیامبر و فاقد مناره بودند. از روایات استفاده می شود که اصل مناره ساختن مورد نکوهش قرار نگرفته و تنها از بلند ساختن آن نهی شده است. در روایتی آمده است که امام علی علی فرمودند: مناره را باید همسطح با پشت بام ساخت.
۵. کنگره: مقصود از «کنگره» اشكال مربعی شکل یا مثلثی است که با فاصله های معین در انتهای دیوار و یا پشت بام مسجد ساخته میشود. در روایات رسیده؛ از ساختن چنین اشکالی در مساجد نهی شده است. پیامبر گرامی فرمودند: مساجد را صاف و بدون کنگره بسازید. در روایت دیگری که از امام باقر علي نقل شده، آمده است: هنگامی که قائم آل محمد واله قیام کند، کنگره های مساجد را ویران می کند. (
.
سؤال ۹۵ – مسجد را در چه مکانی می توان ساخت؟
از نظر موقعیت جغرافیایی، بهتر است در کجا ساخته شود؟ به طور کلی، زمینی را که برای ساختن مسجد استفاده می شود باید وقف مسجد شده باشد و سایر اراضی موقوفه را نمی توان برای مسجدسازی استفاده کرد و باید در همان جهتی که برای آن وقف شده اند استفاده نمود. امام حسن عسکری عال می فرماید: «الوقوف على حسب ما يقها أهلها إن شاء الله»(۱) موقوفات بر اساسی که واقف معین کرده اداره و مصرف می شوند. از این رو، از زمین هایی که برای اغراض دیگری وقف شده اند نمی توان برای ساخت مسجد استفاده کرد.
در ارتباط با ساخت مسجد، مکان دیگری که در روایات از مسجدسازی در آن نهی شده قبرستان ها هستند. سماعة بن مهران می گوید: «شئل أباعبدالله لا عن زيارة القبور و بناء المساجد فيها؟ فقال: أما زيارة القبور فلابأس بها ولاتبني عندها مساجد»؛ (۱) از امام صادق بالا در باره زیارت قبور و ساختن مسجد در قبرستان سؤال شد، امام عالی فرمودند: زیارت قبور مانعی ندارد، ولی نباید در قبرستان مسجد ساخته شود.
در روایت دیگری عبید بن زراره می گوید: شنیدم که امام صادق با می فرمود: «الأرض كلها مسجد إلا بثر غائط أو مقبرة ، (۲) در تمامی زمین بجز محل چاه دستشویی و قبرستان می توان مسجد بنا نمود.
البته باید توجه داشت کراهت بنای مسجد بر قبرستان در شرایطی است که مانع دیگری نباشد، ولی اگر مانعی مثل وقف۔ یعنی اینکه زمین برای قبرستان وقف شده باشد، بنای مسجد بر آن حرام است. همین طور است اگر بنای مسجد در قبرستان مستلزم نبش قبر و هتک حرمت مؤمنان مدفون در آنجا باشد.
سؤال: هرگاه شخصی در قبرستان مسلمین، که وقف است، مسجدی روی قبور اموات بناکند، آیا جایز است یا خیر؟ و اگر چنین مسجدی بنا شد، آیا نماز در آن صحیح است؟
جواب: «ساختن مسجد در قبرستان، که زمین آن وقف قبرستان است، جایز نیست و نبش قبور مسلمین حرام است
اما در ارتباط با موقعیت جغرافیایی مسجد، به نکاتی کلی اشاره میکنیم:
۱. در اماکن پرجمعیت و آباد و در مرکزیت شهرها و محلات، نبش تقاطع ها و در دسترس افراد ساخته شود.
۲. بنای مسجد متناسب با وضع اقتصادی و فرهنگی مردم و ساختمان های اطراف باشد، به گونه ای که در اسرع وقت تکمیل گردد.
٣. مساجد در فواصل معین و دور از هم ساخته شوند. متأسفانه مشاهده می شود به خاطر لجاجتهای افراد و برخی از خصومت های شخصی، مساجد متعددی نزدیک هم ساخته می شوند و هیچ کدام کارآیی لازم را ندارند.
۴. در زمین گسترده ساخته شود و در طرح و اجرای فضاهای جنبی، از قبیل کتابخانه، منزل خادم و امام جماعت، پارکینگ و مانند آن دقت لازم بشود.
۵. حتی الامکان، فضای سبز مناسب در محوطه اطراف مسجد دایر گردد.
۶. در مسیرهای شیبدار، اگر مسجد در قسمت های پایین باشد بهتر است؛ زیرا اگر مسجد در بلندی باشد ساکنان پایین سراشیبی چه بسا انگیزه لازم برای رفتن به مدرسه نداشته باشند و یا در اثر گذشت زمان، این انگیزه در افراد ضعیف شود. ولی اگر مسجد در نیمه پایینی سراشیبی باشد ساکنان بالای سراشیبی انگیزه رفتن برای مسجد دارند،
سؤال ۱۰۰ – در ساخت مکان های بهداشتی مسجد، چه نکاتی باید رعایت شوند؟
در تعریف بنای مسجد، یکی از مستحبات آن است که مکان های بهداشتی را در کنار مسجد بسازند. از رسول گرامی روایت شده است که فرمودند: «مکان های تطهیر را در کنار مساجد قرار دهید.
و صاحب جواهر پس از ذکر این روایت می فرماید: مؤید این حکم آن است که این کار به مصلحت کسانی است که به مسجد رفت و آمد می کنند و باعث می شود نمازگزاران از ناحیه بوی محل تطهير دچار اذیت نشوند. علاوه بر آن، این کار باعث می شود تا مسجد در معرض نجس شدن قرار نگیرد و با احترام و منزه بودن مسجد نیز سازگار است.
شهید اول می فرماید: «والميضا على بابها»؛ مستحب است که مکان های بهداشتی مسجد را در کنار در آن بسازند. شهید ثانین در توضیح این عبارت می فرماید: این استحباب مربوط به فرضی است که بنای دستشویی مقدم بر تحقق عنوان مسجد باشد (یعنی اگر زمینی عنوان مسجد ندارد می توان سرویس بهداشتی در آن ساخت)، ولی اگر تحقق عنوان «مسجد» شده باشد. ساختن هرگونه مکان بهداشتی در فضای مسجد حرام است و همچنین ساختن وضوخانه چنانچه چه ضرری برای مسجد داشته باشد، جایز نیست)
سؤال ۱۰۱ – نقاشی کردن مساجد چه حکمی دارد؟
شواهد تاریخی نشان می دهند مساجد صدر اسلام ساده و بی پیرایش بوده و هیچ گونه نقشی در آنها نبوده است، ولی بعدها در برخی از مساجد تصاویری نقش شده اند. از این رو، عمرو بن جمیع می گوید: از امام باقر ع در مورد مساجدی که دارای نقاشی و تصویر هستند، سؤال نمودم، امام فرمود: أكره ذلك»؛ (۱) این کار را خوش نمیدارم. به همین دلیل، امام خمینین فتوا می دهند که «بنابر احتیاط واجب، نباید صورت چیزهایی که مثل انسان و حیوان را، که روح دارد، در مسجد نقش کنند. و نقاشی چیزهایی که روح ندارد، مثل گل و بوته مکروه است.
مطالعه بیشتر پیرامون مساجد :
منبع : 110 سوال پیرامون مساجد – سازمان رسیدگی به امور مساجد
منبع : ضوابط و مقررات طراحی مساجد – سازمان امور عمرانی مساجد
