نام : برج قربان
مکان : همدان
قدمت : تیموری
بنا از نوع مقابر برجی با نقشه دوازده ضلعی بیرونی و داخلی با گنبد دو پوسته هرمی دوازده وجهی بیرونی و گنبد نیم دایره ای داخلی و به ارتفاع ۱۶ متر است. مقبره، به طور کلی از سه طبقه سرداب، بدنه و گنبد تشکیل شده است. ورودی بنا در ضلع شرقی و در داخل یکی از اضلاع دوازده گانه آن قرار گرفته است. ساختمان برج تا چندی پیش، در داخل بافت کهن و فرسوده با معابر تنگ و پیچ در پیچ بخش شرقی شهر جای داشت و حتی قسمتی از آن در داخل منازل مسکونی مجاور برج قرار گرفته بود که از این حیث صدمات فراوانی به بنا وارد شده بود خوشبختانه با اقدامات سازمان میراث فرهنگی استان در راستای فضاسازی بهینه در اطراف برج و آزادسازی آن از حیطه ساختمان های مسکونی مجاور، تمامی این ساختمان ها به تملک قانونی میراث فرهنگی در آمده و سپس تخریب شده است . هم اکنون بتا به کلی از هر سو آزاد بوده و با مرمت های انجام گرفته در آن، از وضعیت مطلوبی برخوردار است .
مصالح بنا تماما از آجر با ملات ساروج ساخته شده است. در برخی از قسمت های داخل و همچنین گنبد بیرونی از آجرهای جدید با مصالح گچ و خاک استفاده شده که این مصالح مربوط به مرمت های جدید می باشد. ازاره اطراف بنا تا ارتفاع ۵۰ سانتی متری از سطح زمین های اطراف با سنگ های تراش دار جدید ساخته شده است.
تحلیل معماری
الف) نقشه ساختمان برج با نقشه دوازده ضلعی، به قطر داخلی ۴/ ۹۰ متر و قطر بیرونی ۶ / ۲۰ متر ساخته شده است. ضخامت دیوارها تقریبا ۱ / ۳۰ متر است. ورودی و درگاه بنا به عرض ۸۰ و عمق ۵۰ سانتی متر و ارتفاع ۲ متر در ضلع شرقی واقع شده است. اضلاع دوازده گانه بیرونی بتا، هریک به عرض ۲ متر است که در داخل هریک از آنها نغول هایی مستطیل شکل با طاق نمایی بلند با قوس جناغی به ارتفاع ۶ متر قرار گرفته است. نقشة داخل بنا نیز دوازده ضلعی بوده که در هر ضلع آن، طاق نمایی تعبیه شده است .
ب) نماها
ب -۱) نما و تزیینات بیرونی نمای بیرونی بنا از دو قسمت بدنه و گنبد بیرونی تشکیل شده است (تصویر ۶ طرح های ۱ و ۲). بدنه بیرونی بتا به صورت دوازده ضلعی ساخته شده و سرتاسر ازاره بیرونی بنا تا ارتفاع ۵۰ سانتیمتری، با سنگ های تراش دار مکعبی شکل ساخته شده است. به عبارت دیگر، بدنه آجری بنا بر روی همین پی سنگی قرار گرفته است تصویر ۷). هریک از اضلاع دوازده گانه برج به عرض ۲ متر است که در سطوح داخلی هریک از اضلاع مذکور، طاق نماهایی به ابعاد، عرض ۱ / ۲۵، عمق ۱۵ سانتیمتر و ارتفاع ۶ متر وجود دارد که طاق نماهای مذکور هریک، در داخل نغول ها یا قاب های مستطیلی قرار گرفته است. ورودی بنا در جهت شرق و در داخل یکی از اضلاع دوازده گانه بنا تعبیه شده است. ابعاد درگاه ورودی، به عرض ۸۰ سانتیمتر، عمق ۵۰ سانتیمتر و ارتفاع ۲ متر است. به فاصله ۱ / ۲۰ متر بالاتر از مدخل بنا، دریچه ای به ابعاد، عرض ۴۰، ارتفاع ۵۰ و عمق ۹۰ سانتیمتر وجود دارد که به صورت مشبک آجری ساخته شده است. به جز دریچه مذکور، سه دریچه دیگر با همین ابعاد و به صورت قرینه در چهار سمت بنا تعبیه گردیده که این دریچه ها یا نورگیرها بخشی از روشنایی و نور داخل برج مقبره را تأمین می کند. بدنه دوازده ضلعی بتا تا ارتفاع هشت متری امتداد می یابد و سپس به وسیله قسمت انتقالی به ارتفاع ۵۰ سانتیمتر که بدون هیچ گونه تزیین خاصی است، گنبد هرمی بنا بر روی بدنه ایجاد شده است. ارتفاع گنبد ۸ متر است که آن نیز تماما آجری و ساده ساخته شده است. به طور کلی، به جز موارد ذکر شده، هیچ گونه تزیینی در نمای بیرونی مشاهده نمی شود و ساختمان بتا بسیار ساده و بدون کتیبه،
گچبری و دیگر تزیینات و با آجر کاری ساده ساخته شده است. گنبد بیرونی به صورت رک و چند وجهی (۱۲| ضلعی) و گنبد داخلی نیز به صورت نیم کروی یا نیم دایره ای است. فاصله بین دو پوسته گنبد، تقریبا ۶ متر است.
ب -۲) نما و تزیینات داخلی بدنه داخلی بنا نیز به مانند نمای بیرونی آن دوازده ضلعی است که در هر ضلع آن طاق نمایی قرار گرفته است تصویر ۸). طاق نماهای مذکور در ارتفاع ۶۰ سانتیمتری از کف مقبره قرار گرفته است. ابعاد این طاق نماها به عرض ۹۰ سانتیمتر، عمق ۲۰ سانتیمتر و ارتفاع تقریبی ۳/ ۸۰ متر است که با قوس جناغی پوشش یافته است. این طاق نماها در قسمت فوقانی به وسیله ۲۴ طاق نمای کوچک به پوسته داخل گنبد پیوند خورده که با کاربست این فن، گنبد نیم کروی داخلی بر روی بدنه دوازده ضلعی ایجاد شده است تصویر ۹: طرح های ۳ و ۴) طاق نماهای داخل بنا نیز به مانند طاق نماهای بیرون، تماما با آجر کاری ساده و بدون هیچ گونه تزیین خاصی ساخته شده است. در داخل چهار طاق نما از مجموع دوازده طاق نمای بیرونی و داخلی، چهار دریچه یا نورگیر مشبک آجری تعبیه شده که این نورگیرها از داخل با قاب های چوبی ساده ای پوشش یافته است. «جکسن» در سفرنامه خود، به این قاب های چوبی که گویا در آن زمان بر اثر آتش سوزی آسیب دیده بوده، اشاره کرده است. کف مقبره با آجر پوشیده شده که مربوط به مرمت های سال های اخیر است. سنگ قبری نیز در سطح کف بنا به ابعاد ۵۰ × ۱ / ۲۵ سانتیمتر وجود دارد که بر روی طاق سرداب قرار گرفته است. همان طور که پیش تر نیز اشاره شد بر روی این سنگ مزار، نوشته هایی به صورت برجسته در شش سطر و با تاریخ ۱۰۰۹ق. مشاهده می شود که گویا (مطابق با نوشته های سنگ مزار) این سنگ قبر متعلق به فردی به نام «محمد» بوده است. تاریخ ذکر شده، بر روی سنگ قبر مؤيد دوره صفویه است و ارتباطی با زمان ساخت برج که مربوط به ادوار پیش از صفوی است، ندارد. درباره «محمد» نامی که در سنگ مزار مزبور به آن اشاره شده، می توان احتمال داد که او یکی از علما، روحانیون یا از کارگزاران عالی رتبه دوره صفویه در همدان بوده که پس از مرگ در این برج مدفون شده است. ارتفاع داخل برج از كف آن تا زیر سقف گنبد نیم کرهای داخلی ۷ / ۸۰ متر است. در طبقه زیرین برج، سرداب قرار گرفته که مدخل آن در سمت شمال غربی بیرون بنا است. مدخل سرداب در سال ۱۳۲۹ خورشیدی و ضمن انجام تعمیرات و مرمت های بنا، یافته شد. سقف سرداب به صورت طاق ضربی آجری ساخته شده است و هیچ گونه تزیینی در آن جا مشاهده نمی شود.
