بنای قدیمی و بسیار ارزشمند خانه سرهنگ ایرج در محله پامنار یکی از ارزشمند ترین ساختمانهای موجود منطقه است . در این محل و در نقشه موسیو کرشیش مربوط به سال ۱۲۷۵ هجری قمری نام میرزا آقاخان حک شده و در این محدوده مجموعه ای از خانه های میرزا آقاخان ساخته شده و در دوران بعد در همین محل ورودی نقشه عبدالغفار نام خانه میرزا زکی خان خویی نوشته شده است.

برای خواندن مطالب مربوط به معماری معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: معماری معاصر ایران بعد از انقلاب

با توجه به ارزش معماری فراوان خانه سرهنگ ایرج و نگاه به این نکته که ابنيه مهمی همانند خانه موجود در هنگام نقشه برداری گروه مهندس عبدالغفار لحاظ می شده می توان گفت این بنا در آن زمان ساخته نشده بوده لیکن باتوجه به بررسی های تاریخی انجام شده در منطقه حداقل قدمت پیش بینی شده برای بنا ۹۰ سال است و به احتمال فراوان تاریخ ساخت بنا در طی سال های ۱۲۸۵ تا در سال ۱۳۷۰ هجری شمسی این بنا و مجموعه متعلقه آن به مالکیت آقای مشتاقی در آمده و در سال ۱۳۸۲ توسط آقای شمس خریداری گردیده است .

با توجه به بررسی های به عمل آمده تاکنون نشانی از تاریخ بر روی بنا یافت نشده لیکن باتوجه به نوع معماری و سبک آن تعلق بنا به دوره قاجار حتمی و قطعی است.

بعد از تخلیه ملک توسط مالک اصلی و طی ده سال گذشته این مجموعه شاهد ساخت برنامه های تصویری مانند فیلم و سریال بوده که از جمله آخرین این برنامه ها فیلم سینمایی مهمان مامان» بوده که به شکلی استفاده مناسبی از این مکان می باشد.

توصیف بنا خانه سرهنگ ایرج

خانه سرهنگ ایرج که در اصل بصورت یک مجموعه کامل از معماری قاجاری می توان آنرا مورد بررسی قرار داد از چند بخش اصلی تشکیل شده است. فضاهایی همچون بخش ورودی ، حیاط اصلی ، عمارت اصلی ، بخش خدمه ، حیاط دوم و عمارت موجود در حیاط دوم که در مجموع با ترکیب این عناصر مجموعه فعلی شکل می گیرد.

برای خواندن مطالب مربوط به معماري معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: معماری معاصر ایران بانی مسعود ، کتاب معماری معاصر

مجموعه تاریخی خانه سرهنگ ایرج یکی از نمونه های کامل معماری است. این فضاها که احتمالا با ساختار اولیه خود یعنی مجموعه خانه های میرزا آقاخان ارتباط منطقی را دنبال نموده اند و با همان عنوان مجموعه خانه در فضایی جدید شکل گرفته اند به طوری که این حس در انسان به وجود می آید که شاید مجموعه حاضر همان مجموعه خانه های تاریخی میرزا آقاخان باشد و یا اینکه بناهای جدید بر همان پایه قدیمی بنا و بازسازی شده باشند.

به هر شکل نوع معماری مجموعه نه به طور کامل درونگرا و نه به طور کامل برونگراست . این اثر به دلیل زمان ساخت که مطابق اواخر دوره قاجار است به نوعی در مرحله ای است که هم به درون خانه توجه می نمودند و هم به بخش بیرونی . به طور مثال در این ساختمان علاوه بر تزئینات بسیار نفیس داخل خانه به دقت در اجرای نمای عمارت و همچنین بخش ورودی اهتمام نموده اند.

مجموعه تاریخی خانه سرهنگ ایرج شامل ۳ حیاط است . حیاط اصلی ، حیاط اول و حیاط دوم . حیاط اصلی در جنوب شرقی و بسیار بزرگ است. حیاط اول تقریبا نصف حیاط اصلی و در شمال غربی مجموعه است. حیاط دوم هم تقریبا نصف حیاط اول و در شمال مجموعه و به گونه ای بین حیاط اول و اصلی است. تنها دسترسی به داخل مجموعه از ورودی بدنه غربی کوچه شمالی جنوبی صوفیانی است.

این ورودی یک فضای مربع شکل مفصل مانند است با سقفی تخت چهار ستون به شکل ستون هایی ۲ تایی در طرفین و یک ورودی با قوس نیم دایره و تزئینات گچی روی آن. و در فضای ورودی موصوف ۲ در چوبی دو لنگه وجود دارد که در روبرو واقع شده . در ضلع غربی فضای تقسیم به راهرویی مستطیل شکل و از آنجا به حیاط اول راه دارد. در بخش جنوبی فضای مفصل مانند نیز یک هشتی بسیار زیبا با سقف کلمبو و قاب بندی های نفیس وجود دارد . این هشتی به صورت یک ۸ ضلعی طراحی شده و در ضلع غربی آن یک راهرو نسبتا طولانی ساخته شده که به حياط اصلی منتهی می گردد. سقف راهرو قوس دار و به شکل آجر جناقی اجرا شده است . در بدنه جنوبی راهرو ۷ سکو با قابی نیم دایره و به عمق ۳۰ سانتی متر طراحی شده و در بدنه شمالی ۲ در دو لنگه وجود دارد که به ترتیب در اول به همان راهروی مقابل ورودی اصلی متصل و از آنجا به حیاط اول می رود و در دوم به یک اطاق کوچک راه دارد که در آن پلکانی برای دسترسی به بام ایجاد شده است. در انتهای راهرو نیز یک در چوبی ۲ لنگه قرار گرفته که از أجا می توانیم به حیاط اصلی وارد شویم.

حیاط اصلی بسیار بزرگ است طولی معادل ۳۰ متر و عرضی حدود ۱۷ متر دارد. در چهار طرف حیاط نیز بخش های معماری به چشم می خورد. سمت جنوب حياط بخش سرایداری واقع شده که شامل یک ایوان کوچک مسقف در مرکز که یک اطاق ۱۲ متری در پشت آن واقع شده . همچنین ۲ اطاق به همین اندازه در شرق و یک اطاق دیگر در غرب آن ساخته شده است. از لحاظ معماری این بخش کم ارزش ترین فضای مجموعه می باشد.

بدنه غربی حیاط ۶ اطاق کم عمق به عنوان انبار ، دستشویی و مسیر دسترسی به بام طراحی و اجرا شده است. در بدنه شرقی نیز از همین نوع فضاها به تعداد ۵ اطاق ساخته شده بدنه غربی حیاط ۶ اطاق کم عمق به عنوان انبار ، دستشویی و مسیر دسترسی به بام طراحی و اجرا شده است. در بدنه شرقی نیز از همین نوع فضاها به تعداد 5 اطاق ساخته شده است

یک حوض بزرگ در مرکز و در محدوده باغچه مانند در طرفین آن تمام بضاعت حياط از این مجموعه بوده که با توجه به گذر زمان و تغییرات و بی توجهی های صورت گرفته دیگر آن عظمت گذشته را ندارد.

بخش شمالی حیاط مهمترین فضای مجموعه به عنوان ساختمان اصلی است. در همین فضا مهمترین بخش ایوان جنوبی است. این ایوان با ۲ ردیف پله در جلو نوع جالبی از دسترسی حیاط به ایران را نمودار می نماید . ایوان مسقف و دارای سقف تیرپوش است. ۲ ستون مدور بار تیر اصلی سقف را به دوش کشیده است. ستون ها پایه دار و دارای سرستون گچبری شده  ایوان از سمت جنوب رو به حیاط و باز است اما از سه طرف دیگر به راهرو و اطاق های جانبی متصل می باشد. در بدنه شمالی ایوان سه در دو لنگه و چندین پنجره چوبی قرار گرفته است در بدنه های شرقی و غربی نیز ۲ در و پنجره طراحی شده است. تمام بدنه ایوان کار شده و پر از طرح های گچبری و تزئینات دیگر است که در بخش تزئینات توصیف شده تقسیم بندی های معماری داخلی این بنا به گونه ای است که در مرکز و آکم ایوان سه اطاق هم اندازه پشت سر هم وجود دارد در بخش غربی اطاق ها یک راهرو و در غرب راهرو نیز ۳ اطاق کوچک دیگر شکل گرفته است. در شرق اطاق های میانی نیز حیاط دوم واقع شده این حیاط ، فضای کوچکی که در سمت شمال و جنوب آن اطاق هایی شکل گرفته است . در شرق حیاط دوم عمارت دیگری است که مربوط به حیاط اول می باشد. شکل طراحی مجموعه به گونه ای است که تمامی اطاق ها به هم دیگر متصل و پشت به هم داده اند . در واقع در بخش شمال غربی مجموعه یک اجتماع از اطاق ها و در بخش جنوب- جنوب غربی و شمال شرقی حیاط قرار گرفته اند.

زیرزمین همچون دیگر ابنیه دوره قاجار از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و درست زیر عمارت اصلی قرار گرفته است. ورودی زیرزمین در محل برخورد پله دو طرفه حیاط است و با چند پله می توانیم به کف آن برسیم.

کف با استفاده از آجر خشتی ۲۰x۲۰ سانتی متر پوشیده شده و سقف این محل از اجرای بسیار زیبای قوس کلیل به وجود آمده است. تمام بدنه و سقف آجری است و به دلیل استفاده های مختلف از این فضا به عنوان انباری و محل استراحت و به شکلی حوضخانه در تابستان ، بسیار با کیفیت و پر از طاقچه و قاب بندی های متناسب ساخته شده است

سقف تمامی بخش های این مجموعه تخت و با استفاده از تیر چوبی و تکنیک بسیار مناسبی اجرا شده است.

در شمال شرقی خانه سرهنگ ایرج همانگونه که اشاره شد حیاط اول قرار گرفته است. این حیاط با راهرویی که امروزه بسته شده است با حیاط دوم در ارتباط است ضمن اینکه در بخش جنوبی به راهروی منشعب از هشتی ورودی راه دارد.

عرصه حیاط اول در واقع شامل چند اطاق کوچک در جنوب ، حیاطی به ابعاد ۱۰۸۱۳ متر در مرکز و بخش اصلی ساختمان در شمال و غرب است. این بخش متشکل از یک ایوان با دو ستون و اطاقی 3 دری به ابعاد ۷۵ در پشت آن است به سمت شرق اطاق ۳ درى اطاقی کوچک حدودا ۱۲ متر با یک ورودی که از کف حیاط با ۸ پله جدا می شود قرار گرفته است. توضیح اینکه ایران اختلافی با کف حیاط ندارد و در واقع بخشی از حیاط است که با ستون و سقف از بقیه حیاط جدا شده است به همین دلیل ورودی زیرزمین و طبقه اول بنا نیز در داخل ایوان طرح شده است

به طور کلی شکل کالبدی مجموعه به گونه ای است که دارای یک ورودی بسیار مهم در مركز ، یک مجموعه ساختمانی در شمال آن و یک فضای سبز به عنوان محل تنفس و حیاط در جنوب می باشد. شکل موجود همانگونه که اشاره شد تخیل انسان را به سمتی می برد که باور کنیم مجموعه حاضر باقی مانده مجموعه ای کاملتر است که طی دوران گذشته تخریب شده و امروز تنها همین بخش حاضر در مقابل ماست.

عوامل تزئین شده بنا و نوع آن :

تزئینات بنا به سه دسته قابل تقسیم است : الف ) تزئینات گچی : این تزئینات به شکل گچبری در تمامی بخش های بنا قابل رویت است . از نمای بیرونی ورودی کوچه تا درون اطاق ها این شکل تزئین دیده می شود. ورودی بنا قبل از بخش هشتی دارای یک فضای تقسیم است و این فضا دارای یک ورودی با طاق نیم دایره است که در سرتاسر قوس طاق گچبری های زیبای گل و برگ دیده می شود. به علاوه در طرفین ورودی نیز چهار ستون گچبری شده وجود دارد و به همین دلیل ورودی بنا از اهمیت خاصی برخوردار شده است. و در بخش حیاط اول نیز ایرانی با همین نوع تزئینات بر روی ستون های قاشقی شده گچی در سر ستونها وجود دارد.

مهمترین شکل تزئینات گچی در عمارت اصلی قابل مشاهده است . در خانه سرهنگ ایرج و ایوان مقابل آن نهایت تزئینات گچی وجود دارد . ایوان جنوبی به غیر از ستون های گچبری شده با سرستونهای منحصر به فرد در نهایت زیبایی با گچبری هایی که از فرم مرسوم گچبری تخت و ساده پیروی ننموده است قرار گرفته است.

گچبری های این بخش بسیار اغراق آمیز و برجسته است ضمن اینکه فوق العاده نرم کار شده و لبه های تیز در این نقوش وجود ندارد.

برعکس گچبری های ایوان ، گچبری های داخل اطاقی بسیار کم حجم و تخت است و در واقع بیشتر به نقش برجسته شباهت دارد تا کار حجمی اطاق پشت ایوان سراسر گچبری است به شکلی که این تزئینات از کف تا سقف همچنان ادامه دارد و از این لحاظ بعد از ایوان مهمترین فضای پر تزئین در کل مجموعه است. نوع دیگر تزئینات گچی در بخاری های دیواری قابل مشاهده است. این بخاری ها در اطاق های عمارت اصلی و عمارت حیاط اول و بسیار زیبا و تزئینات به صورت گچی و آجری اجرا شده است.

ب ) تزئینات آجری : این نوع تزئینات در کل مجموعه به صورت پراکنده وجود دارد . به غير از آجرچینی بسیار منظم و زیبای بدنه های مختلف حیاط و ساختمانها می توان از لبه کاری و قطار بندی لبه بام که به صورت یک در میان با کاشی لعابدار چیده شده نام برد.

در فضای تقسیم مقابل ورودی و سقف بسیار زیبای هشتی نیز آجر چینی بی نظیری را شاهدیم. راهروی منتهی به حیاط نیز از آجر چینی فوق العاده ای برخوردار است که با توجه به قوس نیم دایره سقف و طاق گهواره ای آن اجرای بسیار ممتازی دارد. ج) تزئینات کاشیکاری از این نوع تزئین زیاد استفاده نشده است لیکن در کف اطاق های عمارت اصلی بخشی از کاشیکاری قدیمی مجموعه وجود دارد که معلوم نیست به کدام بخش ساختمان مربوط می گردد. این کاشی ابعاد ۲۰×۲۰ سانتی متر دارد و از جنس کاشی فیروزه ای لعابدار با طرح هندسی است.

منبع : سازمان میراث فرهنگی