قلعه والی ایلام
کاربری : مسکونی – حکومتی
مکان : ایلام
قدمت : قاجاریه
سبک : قاجاری
این قلعه در سال ۱۳۲۶ هجری قمری به فرمان غلام رضا خان والی فیلی، در محله ای بنام حسین آباد فیلی که به ده بالا مشهور بوده، احداث گردید. غلامرضاخان والی این محل و بنا را برای اسکان خود در فصل تابستان انتخاب کرده و آن را بر روی تپه‌ای نه چندان بلند احداث کرد.
بیشتر اطلاعات تاریخچه قلعه والی، از سنگ نوشته ای که در تخت خان وجود دارد به دست آمده است.
غلام رضاخان بعد از ذکر چندین سطر از کارهای انجام شده خود می‌نویسد: امر به ساختن قلعه حسین‌آباد فیلی که مشهور به ده بالا است نمودم.
این کتیبه در تخت خان، محله‌ای در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی صالح آباد-ایلام، واقع شده است.
معماری قلعه والی
مساحت کل قلعه، ۴۶۸۷ متر مربع و زیر بنای قلعه ۱۴۶۴ متر مربع است. این بنا دارای قسمت‌های متعدد چون حرم سرا، قسمت شاهنشین، اتاق آیینه و زندان در زیر زمین می‌باشد.
قلعه نمای جنوبی و شکلی تقریباً ذوزنقه‌ای دارد. موقعیت قلعه به نحوی است که از سمت شمال با کوچه‌ای شش متری و از سمت غرب با خیابانی هشت متری از ساختمان‌های مسکونی اطراف خود جدا شده و همچنین از شرق نیز با ساختمان اداری اداره کل امور اقتصاد و دارائی ایلام محصور شده و از جنوب به خیابان پاسداران منتهی می‌شود.
قلعه دارای سه در ورودی در قسمت شرق-غرب و جنوب است که در اصلی در قسمت جنوبی است و دیگر درها خصوصی بوده است.
در ضلع شمالی قلعه، تالار زيبايی وجود دارد كه ابعاد و اندازه داخلی آن بزرگتر از ساير اتاقها است. در وسط تالار، حوض كوچكی قرار دارد كه اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزين شده بود و در زمان بازسازی با كاشی های رنگی تزئين گرديد.
وجود نرده های مشبك آجری به رنگ فيروزه ای، تراس های سرپوشيده ضلع جنوبی همراه با پنجره های مشبك با شيشه های الوان، اورسي های قلعه، ستونهای دايره ای، سرستون های منقوش در ايوان، قوسهای كمانی و تزئينی و كاربندی بالای آن با كاشی های رنگی، درختان بلند و كهنسال كاج و حوض مستطيل شكل در صحن جلوی قلعه، چشم انداز كاملاً زيبايی به قلعه و معماری آن داده است.
قلعه دارای ۲۰ اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبی است. اکثر اتاقهای قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو بنا شده‌اند. ضلع شرقی و غربی قلعه کاملاً با هم قرینه بوده و با کف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود ۸۰ سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با کف اتاقها و ایوان‌ها ارتباط دارند. قلعه با سه راه پله با چرخشی ۹۰درجه به پشت بام متصل می‌شود.
قلعه دو برج نگهبانی به صورت نیم دایره در راس ضلع شمال شرقی و شمال غربی دارد و اطراف آن کنگره‌هایی جهت قرار گرفتن نگهبان‌ها برای دیده‌بانی وجود دارد. در داخل راهروها محلهایی به صورت طاق نما در دیوار احداث گردیده که محل استقرار نگهبانان بوده است. در راهرو مدخل ورودی ضلع شرقی، همچنین داخل اتاق شاهنشین و قسمت ورودی نگهبانی، سقف‌ها با کاشی‌های رنگی کاربندی و به وسیله گچبری‌های زیبایی تزیین شده‌اند. در این قلعه شش زیر زمین در سه ضلع شمال، غرب و شرق وجود دارد که ارتفاع آنها تا زیر سقف دو متر است و روشنایی آنها به وسیله پنجره‌های مشبک آجری و رنگی از داخل حیاط تأمین می‌گردد.
عمده مصالح به کار رفته شده در ساختمان قلعه، آجر و در مواردی از سنگ بوده است همانند کرسی چینی قلعه، دیوارهای حائل در ضلع جنوبی و استفاده از سنگ نما در ازاره داخل حیاط. در بازسازی قلعه در سقف‌ها و قوس ها، از ملات گچ، و در دیواره‌ها و زیر آجر فرشها از گل و آهک و در مواردی از ملات ماسه و سیمان استفاده شده‌است.
آینه کاری در سقف اتاقها معمول بوده که بقایایی از آن در یکی از اتاقهای ضلع غربی که به نحو بسیار زیبای اجرا گردیده بر جای مانده است. گچبری بر روی دیوارها و سقف اتاق شاهنشین به صورت نقوشی از گل و گیاه اجرا گردیده است. سنگ ازاره نمای بیرونی دیوار از سنگ‌های تراشیده شده مستطیلی شکل است که حالت برجسته نقشهای اسلیمی مختلف آن، در نمای دیوار بکار رفته شده است.
بازسازی قلعه والی
قلعه والی در زمان جنگ تحمیلی تا حدود ۵۰٪ تخریب شد که در سال ۱۳۶۷ با همکاری سازمان میراث فرهنگی بعد از دو سال تلاش بی وقفه در سال ۱۳۶۹ بازسازی آن به اتمام رسید و در اختیار مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفت.
در جریان بازسازی این قلعه سعی بر آن بود که معماری و سبک دیرینه آن حفظ شود و نهایت تغییرات جزئی از قبیل کارگزاری تیرآهن در سقف ایوان های قلعه، سقف خرپشته‌ها و در اجرای طاق ضربی آنها، حذف یا اضافه کردن دیوار در اتاق ها و … داده شد.
موزه مردم شناسی ایلام
این مکان در سال ۱۳۸۵، به موزه مردم شناسی ایلام تغییر کاربری داد. این موزه از بخش های مختلفی دارد و در آن آداب و سنن، فرهنگ و ایلات مخلف استان و شخصیت های سیاسی و فرهنگی به وسیله مجسمه هایی نمایش داده شده اند.
هرساله در ایام نوروز، در این مکان اجرای موسیقی سنتی کردی، نمایشگاه صنایع دستی و سوغات استان برپا می شود.
منبع : سایت تفرج نامه
