معماری مسجد جامع سنندج – مسجد دارالاحسان

بانیان ، سازندگان و سیر تحول مسجد جامع سنندج 

 بانی مسجد امان الله خان اردلان، حاکم کردستان، بوده است؛ و سازندگان بنا معماران و کاشی سازان اصفهان بوده اند. کتیبه های مسجد به خط شیخ حسن، فرزند شیخ عبد المؤمن، فرزند شیخ جمال الدین مردوخ، است.  چنان که گذشت، بر طبق قصيدة ميرزا فتح الله سنندجی، سال آغاز ساخت بنا ۱۲۲۷ و سال اتمام آن ۱۲۲۸ بوده است در تاریخ کرد و کردستان آمده که امان الله خان، وانی کردستان، بعد از سال ۱۲۹۴ در سنندج کارهای عمرانی کرده است. مؤلف ابينة سنندج با اشاره به این مطلب نوشته است که چون ممکن نیست مسجدی به این عظمت در یک سال ساخته شده باشد، به نظر می رسد که مقدمات احداث مسجد در حدود سال ۱۲۲۰ فراهم شده و کار در سال ۱۲۲۷ یا ۱۲۲۸ به پایان رسیده باشد. در کتاب مرأة البلدان، به کتیبه ای سنگی حاوی فرمان ناصر الدین شاه قاجار مورخ به سال ۱۲۷۵ اشاره شده که بر سر در مسجد قرار داشته است .

مرمت و معماری مسجد جامع سنندج : مسجد جامع سنندج از آثار دوره قاجاریان در نیمه اول قرن سیزدهم هجری قمری است. بنای مسجد یک بار در اواخر همین قرن به همت متولی مسجد، ملا لطف الله شیخ الاسلام، پسر ملافتح الله قاضی، و بار دیگر در زمان تولیت ملا ابراهیم امین الاسلام، نوادۂ شیخ الاسلام، مرمت شده است. مناره های مسجد، که در حدود سال ۱۳۴۲ رو به خرابی نهاده بود، در سال ۱۳۴۳ به همت شيخ محمد مردوخ آیت الله کردستانی بازسازی شده است. در سال ۱۳۸۱ ش، جبهه جنوبی مسجد بر اثر احداث خیابان آسیب دید که در سال ۱۳۱۵ش مرمت شد و به صورت کنونی در آمد. در سال ۱۳۳۲ش، بر اثر باد شدید، مناره های مسجد خسارت دید که به همت محمد صدیق مجتهدی مرمت شد. (گنج نامه معماری )

برای خواندن مطالب مربوط به معماري مدرن لینک روبرو را کلیک کنید: معماری ایرانی مدرن ، اصول معماری مدرن

مکان مسجـد جامـع سنندج در شهر سنندج 

مطابق اصول سنتی بنای مساجد، معمولا مساجد جامع در مراکز شهر بنا می گردید تا در دسترسی سهولت ایجاد گردد . مسجد دارالاحسان در ضلع غربی قلعه حکومتی (دژ سنندج) به روی مکان بلند تری نسبت به بافت شهر قرار دارد، به گونه‌ای که از هر نقطه شهر به‌سهولت می‌توان گلدسته‌های آن را دید و صدای مؤذّن را شنید. این مسجد را هم در زمان ساخت و هم در شرایط حاضر می‌توان قلب مذهبی سنندج دانست. معابر و خیابان‌هایی که در چهار دور مسجد ایجاد شده‌اند، دسترسی به مسجد را از همه طرف سهل و آسان می‌سازند. در ترکیب صحیح فضاها و رعایت تناسب بین حجم‌ها را نیز یکی دیگر از ابعاد شایان توجه در ساخت بنا می‌توان محسوب نمود.

معماری مسـجد جـامع سنندج 

بنا بر نقشه بالا می توان ویژگی های معماری مسجد جامع سنندج را چنین تبیین و تشریح کرد : مسجد جامع سنندج با کارکرد مذهبی و آموزشی ساختمانی است درونگرا و دارای حیاط مرکزی . این مسجد بر خلاف معماری دوران خود دارای یک ایوان در جبهه غربی است این ایوان به لحاظ تزئینات معماری پرکار و کاربندی های وزینی دارد . هم چنین در طبقه بندی مساجد به لحاظ اندام و عناصر کارکردی می توان مسجد را از نوع شبستانی ( معماری خراسانی ) دانست چرا که در آن از گنبد و ایوان حضور پذیر استفاده نشده است. هم چنین مسجد دارای دو ورودی ( یکی به حیاط و دیگری به شبستان ) در ضلع شمالی است . ورودی دوم ( ورودی به میانسرا ) پس از گذر از هشتی و عبور از ایوانچه به حیاط تدریس می رسد . در این حیاط دور تا دور مدرس و حجره های طلاب مشهود است . مدرس ها دارای سکوی وردوی ( کاربندی )، اتاق و پستو اند و مدرس ها در مرکز محور های شمالی جنوبی و شرقی غربی جایگزینی شده اند . شبستان مسجد دارای 24 ستون سنگی با نقش مدور پیچ اند که در بالای آنان کاشی کاری شده و از این جهت مشابه ستون های دوره زندی اند ( مسجد وکیل و مسجد نصیرالمیک )- در ایم مسجد بر خلاف سایر مساجد اهل سنت از دو گلدسته استفاده شده و گلدسته ها کاملا در شیوه مناره سازی قاجاری اند و مشابه ان را می توان در مسجد آقا بزرگ کاشان دید .

در نگاهی کلی معماری مسجد جامع سنندج ویژگی های عمده سبک اصفهانی را دارا نیست و در قالبی کلی ویژگی هایی از سبک معماری خراسانی در تلفیق با سبک رازی و پرکاری تزئیناتی سبک اصفهانی را داراست که از جهتی به نوبه خود منحصر به فرد است .

معماری داخلی مسـجد جـامع سنندج 

بنا بر شیوه مساجد و ابنیه سنتی این مسجد در بخش شبستان دارای ساختار سلولی شبستانی با پوشش طاق چشمه است که ستون های آن متناسب با اقلیم و مصالح کردستان ( سنگ ) از جنس سنگ اند و خود ویژگی جالبی برای این مسجد است . مدرس ها دارای سقف نیمه رفیع و ایوان مانند اند و حجره ها دارای پوشش طاقی و مطابق زندگی ساده طلبگی بدون تزئینات پیچیده اند . در نگاهی تحلیلی معماری داخلی مسجد جامع سنندج چون سایر مساجد دارای نوعی وزانت و اعتدال در تزئینات است . ( توضیح آنکه : در مساجد سنتی جهت جلوگیری از حواس پرتی از کاربرد تزئینات خاص پرهیز می شده و نهایتا محراب با نقوش گسترده و کتبه بندی خطی تزئین می شده که جهت ذکر افزائی استفاده می شده است.)

مصالح و سازه مسجد جامع 

سازه کلی مسجد مطابق با شواهد دیوار باربر و طاق باربر است .

مصالح کلی بنا را آجر تشکیل می دهد با ملاتی از ساروج ، مصالح عمده و چشم نواز این بنا کاشی است که برای اولین بار با این وسعت در معماری کردستان مشاهده شده و به طور عمده در سردرب، ایوان، کتیبه بندی داخل بنا مشاهده می شود. علاوه بر آن در ازاره درون این مسجد از سنگ مرمر و پوشش آجری استفاده شده و سقف با اندودی از گچ تزئین شده است .

تزئینات مسجد جامع سنندج 

• کاشیکاری

از مهم‌ترین تزیینات بنا می‌توان به کاشی‌کاری‌های گسترده هفت‌رنگ اشاره کرد که در نماهای داخلی و خارجی بنا به ویژه در ایوان‌های جنوبی و شرقی دیوارهای حیاط مدرسه و نمای حجره‌ها به صورت وسیع دیده می‌شود. یکی از از این عنصر یا به صورت مستقل یا به شکل تلفیق با عناصر آجرکاری استفاده شده‌است. در واقع تمامی نمای درآیگاه، نمای رو به صحن میانسرای مدرسه و نمای دو ایوان اصلی و بزرگ شرقی و جنوبی بنا و نیز بخش فوقانی محراب آن با استفاده از این عامل زینت یافته‌اند.

کاشی‌هایی با لعاب چند رنگ که به هنگام ساخت بنا در تمامی آن به کار رفته‌است. بخشی از این کاشی‌ها که مستقیماً در معرض جریانات جوی قرار داشته، کم‌کم فروریخته‌اند، و کاشیهایی که کمتر در معرض عوامل طبیعی قرار داشته‌اند، تاکنون سالم مانده‌است. طرح‌های تزئینی گل و گیاه تشکیل شده‌است که به صورتهای اسلیمی در درون و اطراف ترنج و نیم‌ترنجهایی که به عنوان طرح مرکزی محسوب می‌شوند ظاهر گردیده‌اند. کاشی‌های «معقلی» که در زمان‌های بعد و به هنگام مرمت جای کاشی‌های «با لعاب چند رنگ» را گرفته‌اند و از عناصر هندسی که به صورت ستاره‌های هشت‌پر یا گل‌های هندسی در نما تشکیل شده‌است. بیشترین سهم را در تزیین بنا کاشی‌های چند رنگ به خود اختصاص داده‌اند. به‌علاوه از کاشی‌های معرق در تزیین گلدسته‌های دوگانه بنا که پیوسته در معرض خطرات ناشی از عوارض طبیعی قرار دارند، استفاده گردیده تا در مواقع لزوم به‌راحتی بتوان نسبت به تعویض اجزای آن اقدام نمود . خطوط ثلث و نستعلیق را نیز که با رنگ سفید به روی کاشی‌ها نوشته شده می‌توان ازجمله عناصر تزئینی مهم بنا محسوب نمود.

• تزئینات آجری

یکی دیگر ازعناصرتزئینی مسجد دارالاحسان، تزئینات آجری آن است که از آجرهای قالبی بی‌لعاب و لعابدار تشکیل شده‌است. آجرهای لعابدار از سه رنگ فیروزه‌ای، آبی تیره و مشکی تشکیل شده. تزئینات آجری این بنا در سنندج منحصر به فرد است و در هیچ نمای دیگر به وسعت دارالاحسان از تزئینات آجری (آن هم آجرهای لعابدار) استفاده نشده‌است.  برای خواندن مطالب مربوط به معماری مدرن لینک روبرو را کلیک کنید: سبک معماری مدرن

• گچ بری

از این عنصر تزئینی تنها در آرایش اطراف کتیبه‌های سنگی نصب‌شده در ایوان شرقی و نیز محراب بنا استفاده شده‌است. به نظر می‌رسد که محراب بنا در اصل دارای تزئینات زیبای گچبری بوده، اما به دلیلی که در مبحث ساخت و سازه بیان گردید، امروزه فقط با قندیل‌های گچی که در نهایت سادگی ساخته شده‌اند، زینت یافته‌است.

• حجاری سنگ

این مسجد دارای بیست و چهار ستون سنگی است که به‌طور استادانه پایه، بدنه و سرستون‌های آن حجاری شده و از این حیث با مسجد وکیل شیراز قابل مقایسه است. بر روی تمام پایه‌ها یک طرح به صورت گل‌های برجسته حجاری شده‌است. تزیینات بدنه ستون‌ها شامل کاشی‌کاری توأم با خط و آیات مقدس قرآنی است و سرستون‌ها با نوعی مقرنس کاری حجاری شده‌اند و توجه خاص این بنای باشکوه را نشان می‌دهند. تنوع حجاری بیانگر این است که به احتمال فروان گروهی از حجاران در رده‌های مختلف زیرنظر استاد کاری شایسته این اقدامات را انجام داده‌اند. حجاری روی سرستون‌ها به صورت مقرنس و بدنه ستون‌ها به صورت طنابی شکل و پایه ستون‌ها هم ترکیبی از گل‌های طبیعی و نشانه حضور هنرمندان حجار محلی است. به هر ترتیب علاوه بر کتیبه‌ها، ترکیب و قرارگیری ستون‌ها و تزیینات حجاری آن‌ها به شبستان مسجد شکوه و زیبایی خاصی بخشیده است. در دوره قاجار و در غرب کشور، هیچ مسجدی احداث نگردیده که در آن از بیست و چهار ستون سنگی یکسره و حجاری‌شده‌استفاده شده باشد.

• گره چینی 

بیشتر در و پنجره‌های این بنا به ویژه در و پنجره‌های حجره‌ها، مدرسه تماماً با گره چینی تزیین شده‌است. این گره چینی زیبا از چوب گردو و طرح آن‌ها هندسی (هشت مربع) است. علاوه بر این روی درهای چوبی مدخل ورودی و حجره‌های مسجد طرح‌های هندسی کنده‌کاری شده‌است.

منایع : گنج نامه معماری، هورنو، ویکی پدیا