شکل گیری تاریخی و قدمت بنا و بانی مسجد زواره

مسجد زواره در عصر سلجوقیان و در زمان معزالدین ابو الحارث سلطان سنجر سلجوقی (جلوس ۵۱۱ق، فوت ۵۵۲ ق) به وسیله احمد بن علی، رییس زواره که نام اش بر کتیبه کوفی آجر تراش صحن مسجد ثبت است، بنیان نهاده شد (گلی زواره، ۱۳۷۹). معمار مسجد جامع زواره (۵۳۰ق)، استاد محمود اصفهانی معروف به غازی است و آن را بر روی بنایی کهن تر ساخته است. مسجد کهن در زیر زمین و در بخش شمالی مسجد کنونی بوده است پیرنیا، ۱۳۸۷: ۱۹۵)

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: سبک معماری ایرانی

در خصوص بانی و تاریخ احداث بنا، نظر محققان، مختلف است. برخی از صاحب نظران به علت تشابه مسجد زواره با مسجد اردستان و وجود کلمه «احمد» [با توجه به قرائت کتیبه توسط آندره گدار فرانسوی در کتیبه آجری بالای نماهای صحن، بانی هر دو مسجد را یک نفر ابوطاهر حسين غالي بن احمد) دانسته اند (هنرفر، ۱۳۵۰: ۱۳۱؛ رفیعی مهر آبادی، ۱۳۵۲: ۸۹۰). با قبول فرضیه اخير، می توان معمار بنا را که استاد پیرنیا نیز به آن اشاره کرده است، استاد محمود بن محمد اصفهانی معروف به غازی دانست. قول های دیگری نیز در خصوص آنکه محمد بن ابراهیم زواره ای (در قرن اول یا دوم هجری) و مجير الدوله از آل بویه یا عمر بن عبدالعزيز از آل ابی دلف (در قرن سوم هجری) بانی مسجد باشند، مطرح شده است (رفیعی مهر آبادی، ۱۳۳۹: ۱۵۶؛ شریفی، ۱۳۷۸: ۲۹۹). سید محمد محیط طباطبائی بانی مسجد جامع زواره را «ابونصر احمد بن على زوارهای» می داند که در متون ادبی عصر خود به رییس (دهخدا) زواره معروف است (محیط طباطبائی، | ۱۳۸۱: ۹۳۵). قرائت ایرج افشار از کتیبه آجری صحن مسجد که بانی بنا را «على بن زوارهای» معرفی می کند افشار، ۱۳۸۱: ۷۷)، تا حدودی مؤید نظر محیط طباطبائی است (عرب، ۱۳۹۰: ۶۱۲))

کتیبه ای که تاریخ ساختمان مسجد را معلوم می سازد، بر خلاف معمول در بالای نماهای اطراف حیاط مرکزی جای گرفته است. کتیبه مزبور به خط کوفی بسیار ساده است و از آجر تراشیده شده است و شبیه به کتیبه های قرون پنجم و ششم هجری است که بسیاری از ابنیه اصفهان و اطراف اش را زینت داده است (گدار، ۱۳۷۵: ۱۲۱). از این کتیبه و کتیبه محراب معلوم می شود که مسجد به سال ۵۳۰ ق و محراب در سال ۵۵۱ق (۱۱۵۹ میلادی) یعنی حدود ۲۱ سال بعد از آن به وسیله «احمد» نامی به اتمام رسیده است (رفیعی مهرآبادی، ۱۳۳۹: ۱۰۳). مسجد زواره در سال ۵۳۰ ق بنا شد. در مسجد زواره تمامی بنا به صورت یک واحد در نظر گرفته شده است، در صورتی که در تعدادی از نمونه های دیگر چنین می نماید که گنبد جداگانه ساخته شده [است] …» (بویل، ۱۳۷۱: 598، ج۳). ریچارد اتینگهاوزن و الگ گرابر در کتاب هنر و معماری اسلامی و از قول آندره گذار تاریخ ساخت مسجد جامع زواره را ۵۱۵ هجری / ۱۱۳۹م. بیان می کنند (اتینگهاوزن، ۱۳۹۰: ۳۷۹) که البته این تاریخ یعنی ۵۱۵ق با توجه به کتیبه ساخت مسجد جامع زواره و نیز نظرات آندره گدار، اشتباه به نظر می رسد.

ورودی های مسجد زواره

 مسجد جامع زواره دارای دو ورودی در ضلع غربی (روی به بازار) و شرقی (روی به میدان حسینیه و قبرستان شهر) است .ورودی مسجد توسط سردرهای جلوخان طرفین ایوان شمالی مسجد تأمین می شود. طراح مسجد با اینکه می توانسته دیوار شمالی مسجد را از پشت ایوان شمالی سوراخ کرده و با ایجاد راهرویی در مسیر گذر پشت مسجد، ورودی را بنا کند، اشتباه طراح غیاثیه را  نکرده و حرمت ایوانها را حفظ کرده است و برای وارد شدن به صحن حیاط توانسته است احترام نمازگزاران را با ورودشان از گوشه های صحن به حیاط در حالت خضوع و خشوع نسبت به ساحت مقدس مسجد نگه دارد (زمرشیدی، ۱۳۷۶ :۱۶۰). اتصال مسجد جامع زواره به گذرهای فرعی و اصلی اطراف از طریق استقرار ورودی های قابل دید و نمایان در مسیر حرکت فرد، هدایت او را به نقاط داخلی آن بر عهده دارد. این ورودی ها و اتصال آن به صحن مسجد، عرصه ای برای تداوم و تنوع حرکت های عبوری افراد پدید می آورد و ارتباط افراد را با دو بخش غربی و شرقی شهر بر قرار می سازد و به کانون های مرکزی و دیگر مکان های مذهبی، اجتماعی اشراف دارد. در مورد اینکه چرا مسجد دو ورودی دارد عللی ذکر کرده اند از جمله:

• اشراف مسجد به محلات مهم شهر و مراکز فعالیتهای اجتماعی – اقتصادی؛
• تفکیک زن و مرد در هنگام ورود به مسجد؛
• ورود و خروج افرادی که هنگام داخل شدن به این مکان، عذر شرعی دارند؛

 ٤. معمولا میت را پس از غسل دادن و کفن کردن، از در غربی وارد مسجد می کنند و پس از اقامه نماز میت بر وی، او را از در شرقی که رو به قبرستان عمومی شهر است، بیرون برده و به خاک می سپارند گلی زواره، ۱۳۷۹)

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: هنر و معماری ایران ، سبکهای معماری ایرانی

صحن

صحن مسجد به مثابه فضایی محصور، تعریف شده و قابل ادراک، با شکل منظم هندسی خود بر تباین میان فضایی کاملا سازمان یافته با فضای نامنظم اطراف به منظور دستیابی به «تعادل فضایی» تأکید داشته است (پروند و تولایی، ۱۳۷۸: ۳۵). صحن مسجد جامع زواره، فضایی است به طول ۱۸ متر در جهت جنوبی – شمالی و عرض 16.5متر در جهت شرقی – غربی و مساحت آن به ۲۹۷ متر مربع می رسد. کف آن با آجر و با طرح حصیری فرش شده است. در مرکز صحن، سکویی وجود دارد که از کف حیاط نیم متر مرتفع تر است و ابعادش 6 در 6 متر است. این سکو قبلا حوضی بوده است و در حال حاضر روی آن را پوشانده اند .

این فضا (صحن) به عنوان نیروی سازمان دهنده در شبکه ارتباطی پیاده عمل می کند؛ ضمن هدایت حرکت عابرین، آنها را در فضایی مقدس و معنوی قرار می دهد. به این ترتیب طراح مسجد مهارت و توانایی خود را در پوشاندن بی نظمی های شکل زمین در قالب توده ساختمانی به کار گرفته است و با ایجاد صحنی شکیل و منظم، این فضا را برای پذیرش بخشی از فعالیت ها و روابط اجتماعی مردم محله و شهر آماده ساخته است. این گونه سازماندهی فضایی – مکانی با ممانعت از متروک ماندن فضای مسجد، پویایی فضایی – اجتماعی آن را تضمین می کند (پروند و تولایی، ۱۳۷۸: ۳۵)

گنبد خانه

 تالار یا شبستان اصلی مسجد، معروف به رواق، در پشت ایوان رو به قبله قرار دارد. این شبستان که فضایی مربع شکل به ابعاد حدود ۷/ ۵ در ۷ / ۵ متر است، دارای گنبدی آجری است که در کمال زیبایی و تناسب به وسيله گوشه سازی بر طرحی مربع قرار گرفته است. گوشه سازی گنبد از نوع پتکانه با ارتفاع زیاد است. گنبد با قطری حدود ۷ متر، از نوع دو پوسته پیوسته است. دو پوسته این گنبد از شکرگاه از هم جدا شده اند. قوس پوسته درونی از نوع بیضوی» و قوس پوسته خارجی از نوع «پا تو پا» است و دارای ۱۲ ترک. آجرکاری گنبد نشان می دهد که کثرت رو به سوی وحدت دارد؛ در انتها، همه آجرها به یک آجر ختم می شوند. این هنر جالب، بیانگر آن است که رجعت همه به سوی خداست. اتاق گنبد با آجرکاری زیبا دارای چند ردیف طاق های نوک تیز تودرتو است که تبدیل از اتاق مربع به گنبد مدور را می رساند (ویلسن، ۱۳۱۷: ۱۵۶)

آجرکاری سطح زیرین گنبد و منطقه انتقالی به شیوه تزیینی (تا حدودی شبیه گنبدخانه های مسجد جامع اصفهان اجرا شده است. در زیر گوشه سازی، کتیبه سراسری بنا به خط کوفی از آجر تراش در زمینه ای از گل و بوته گچی مشتمل بر آیات قرآنی و عبارات تاریخی قرار دارد که متأسفانه بخش عمده آن از بین رفته و غیر قابل خواندن است.

محراب

 یکی از اصلی ترین ارکان مسجد محراب است. گولون محراب را همچون ایوانی کوچک می شمارد. او می نویسد: «همان گونه که ایوان، واسطی بین حیاط و فضای گنبدخانه است به همان گونه محراب نیز همچون ایوانی کوچک رابطی است بین دنیای مادی شهودی و معنوی» ( 1970 : 177 ,Golvin). در ضلع جنوبی گنبدخانه مسجد جامع زواره، محراب نفیس گچبری شده ای با وضعیت نسبتا خوبی بر جای مانده است . این محراب به صورت مستطیل قائم الزاویه ای متشکل از دو حاشیه و دو طاق نمای هلالی تیزه دار بر روی هم است. هر کدام از طاق نماها بر دو ستون دارای سرستون قرار گرفته است (سجادی، ۱۳۷۵: ۱۱۵). محراب داری کتیبه ای به خط کوفی و دو کتیبه به خط نسخ است. سطوح محراب دارای تزیینات گچبری برجسته مشتمل بر کتیبه هایی به خط کوفی و نسخ و نقوش گیاهی و اسلیمی است. کتیبه های این محراب مشتمل بر آیات قرآنی به رنگ نارنجی است. خط کتیبه کوفی، شباهت بسیاری با خط کتیبه زیر گنبد دارد و به نظر می رسد که هر دو در یک زمان یعنی در تاریخ ۵۵۱ ق (حدود ۲۱ سال بعد از ساخت مسجد) نوشته شده باشند. در این گنبد خانه دو محراب فرعی نیز قرار دارد که آسیب زیادی متحمل شده اند.

محراب اصلی دارای سه کتیبه است. کتیبه اول به خط کوفی و دو کتیبه دیگر به خط نسخ است. کتیبه نخست شامل آیه ۵۲ سوره انفال است. متن یکی از دو کتیبه ای که به خط نسخ است آیه ۱۸ سوره توبه و متن دیگری آیات ۱۸۷ و ۱۸۸ سوره آل عمران است. متن مورد اخیر همان آیاتی است که زینت بخش ساقه گنبد نیز هست.

خط کوفی کتیبه محراب و خط کتیبه گنبد، به قدری به هم شباهت دارند که باید هر دو را متعلق به ایک زمان دانست. اگر کتیبه گنبد تا به این حد صدمه ندیده بود، تاریخ کتیبه محراب را در آن نیز می یافتیم. می توان آن را در روی تاریخی که بر دیواره جنوبی ایوان قبله نوشته شده پیدا کرد. از روی آن در می یابیم که بنا در سال ۵۵۱ هجری (۱۱۷۲م) به انجام رسیده است. این تاریخ از مقایسه با تزیینات شبستان محراب جامع اردستان که به استناد کتیبه بزرگ در سال ۵۵۳ ه.ق ساخته شده است، کاملا صحیح است.

بنابراین باید گفت که پس از انجام ساختمان مسجد جامع زواره در سال ۵۳۰ق آن را با محرابی زیباتر و پرکارتر از محراب اولیه و نیز کتیبه ای پرشکوه آذین کرده اند و یا این بخش از تزیینات مسجد که در سال ۵۳۰ ق وجود نداشته یا ناتمام بوده، در سال ۵۰۱ق به انجام رسیده است (گدار، ۱۳۷۵، ج 4: ۱۲۶)

در مورد کتیبه نسخ محراب که آندره گدار فقط به آیه ۱۸ سوره توبه در متن آن اشاره کرده است، لازم به ذکر است که پس از انجام مطالعات میدانی روشن شد که متن این کتیبه شامل آیات ۱۸ و ۱۹ سوره توبه است.

ایوان ها

 با توجه به اهمیت موضوع ایران در مسجد جامع زواره و نیز نظرات پژوهشگران در مورد چهار ایوانی بودن آن، ابتدا به چهار ایوانی شدن مساجد در دوره سلجوقی پرداخته می شود.

در ایران قبل از عهد سلجوقیان مساجد مختلفی ساخته شده اند که اغلب به تقلید از مساجد عباسی به صورت شبستانی هستند. ولی از قرن پنجم هجری و در قلب کویر مرکزی ایران نقشه ای به وجود می آید که ریشه در معماری قبل از اسلام ایران دارد. از این زمان به بعد گونه عام چهار ایوانی به عنوان نمادی از فضای ایرانی، الگوی نقشه مساجد ایران می شود (متدین، ۱۳۷۸: ۸۶). لوسین گولون می نویسد: «این نسخه جدید آنچنان نقشه مساجد را متحول می کند که نه تنها رواق مرکزی مساجد سبک عربی [سبک شبستانی اصطلاح مناسب تری است که می توان به جای سبک عربی استفاده شود که معمولا بزرگ تر از رواق های دیگر است را متحول می کند بلکه به نماهای دیگر مسجد نیز توسعه می یابد» (176: 1970 ,Golvin).

روژه گارودی نویسنده و اسلام شناس معروف فرانسوی در کتاب «مسجد، آینه اسلام» می نویسد:

پس از ظهور نوع جديد مسجد ایرانی، ویژگی های آن بدین گونه به عنوان الگو مطرح می شوند:

1. آجر به مثابه مصالح اصلی و غالب در ساختمان مسجد؛

 ۲. پوشش سقف ها به وسیله گنبد و نقش برجسته گنبد اصلی در ضلع قبله؛

 ٣. محصور شدن حیاط به وسیله طاق نماها و ایجاد نقشه صلیبی به وسیله چهار ایوان رفيع و در نتیجه بر خلاف مساجد سبک مغربی و عباسی، تسلط کامل هندسه مرکزی و تمرکز بر وسط حیاط؛ قوس جناغی، نمادی از معماری ایرانی؛ .. تسلط مسجد بر بافت مسکونی اطراف، با دیدن احجام از داخل و خارج آن ( متدین، ۱۳۷۸:|.(۸۹

مناره مسجد زواره

مناره مسجد زواره، بیرون مسجد و در ضلع غربی و طرف راست ورودی شمال غربی مسجد قرار دارد  و با پلکانی مارپیچی از داخل مسجد، می توان به آن راه یافت. قطر این مناره 4.5 متر، و ارتفاعاش ۱۱ متر است. از این رو مشخص می شود که بنای آن مرتفع تر از اندازه کنونی بوده و بر اثر عوامل جوی و اقلیمی و احیانا تهاجم اقوام و قبایل، فروریخته است. البته بر روی آن تعمیراتی ناشیانه انجام شده است که پنجره های نامنظم بالای آن گواه آن است. بر فراز مناره محفظه ای چوبی قرار دارد. در زمان های گذشته، هنگامی که مؤذن بر بالای مناره می رفت در زیر این محفطه قرار می گرفت تا از گزند گرمای شدید تابستان و برودت و نزولات جوی زمستان در امان باشد (گلی زواره، ۱۳۷۹).

این مناره آجری به صورت رگ چین در قسمت زیرین و طرح حصیری توپر و توخالی در قسمت فوقانی با کلمات معقلی فرورفته الله، محمد، و علی – که به سختی قابل تشخیص است – اجرا شده است. منار در قسمت تحتانی فرمی هشت – ضلعی (به ابعاد ۲ / ۳۰ متر) دارد که پس از کمی ارتفاع به برجی استوانه ای تبدیل می شود (عرب، ۱۳۹۰: ۶۱۲). | بخش کمربند آن دارای تزییناتی با تلفیق آجر و کاشی بوده است (108 :1977 ,Hutt). که البته امروزه کاشی های چندانی از آن باقی نمانده است.

تزیینات بنا

 تزیینات مسجد جامع زواره را می توان بر اساس مواد و مصالحی که برای ساخت آن استفاده شده به این موارد تقسیم کرد: آجرکاری، گچبری، کاشیکاری، و استفاده از رنگ. مهم ترین بخش تزیینات مسجد جامع زواره را می توان در محراب گچبری شده مشاهده کرد که قسمت هایی از آن در سال های گذشته مرمت شده است. محراب دارای نقوش گچبری ظریف و پرکاری است. نقش مایه ها زمینه کار را تشکیل می دهند. خطوط کتیبه آیات قرآنی در لابه لای این نقش ها به زیبایی خودنمایی می کنند.

شبستان اصلی مسجد زواره

 شبستان، بخش سرپوشیده مسجد است که در آن نماز گزارده می شود. شبستان اصلی مسجد جامع زواره در ضلع جنوبی مسجد و در طرفین گنبد خانه قرار دارد. ورودی های این شبستان از ایوان های جنوبی، شرقی، و غربی است و دارای دو بخش زنانه و مردانه است. این دو بخش با پردهای جداکننده از هم تفکیک شده اند. در هنگام برگزاری نماز جماعت در مسجد، دسترسی به شبستان از ایوان شرقی مختص آقایان و دسترسی به شبستان از ایوان غربی، مختص بانوان است. این فضا دارای ستون های متعددی است که بار وارده از پوشش ها را به زمین منتقل می کنند. پوشش سقف) فضای طرفین گنبد خانه (شبستان اصلی) طاق گهوارهای است. این شبستان به سبب وجود عناصر مهم معماری مسجد در آن، اصلی ترین قسمت آن محسوب می شود.

شبستان زمستانی

شبستان ضلع غربی (شبستان زمستانی) مسجد جامع زواره که در فضایی خارج از مسجد اصلی بنا شده، در قرن ۱۳ هجری و توسط میر محمدعلی طباطبایی ساخته شده است. از ظاهر این شبستان بر می آید که این قسمت از بنا را به تقلید از حسینیه بزرگ زواره ساخته اند، زیرا در اطراف آن ایوانها و غرفه هایی به صورت دو طبقه قرار گرفته است. ابعاد این شبستان ۱۷ در ۱۰ متر است و سقف آن علاوه بر دیواره های اطراف بر روی ۱۰ ستون هشت گوش قرار گرفته است. ناگفته نماند که سازنده این بنا برای تعمیر و تأمین روشنایی آن چهل سرجه از ۱۲۰۰ سهم مزرعه حسن آباد ریگستان زواره را وقف کرده است اما در حال حاضر آبادی مذکور به صورت ویرانه ای در آمده است. مرحوم حاج علی علیرضا نیری طباطبایی نیز تعمیراتی روی این شبستان انجام داد و در ورودی آن را نصب کرد (گلی زواره، ۱۳۷۹)

زیرزمین مسجد زواره

ضلع شمالی این فضا در ضلع شمالی و در زیر ایوان قرار دارد. هم اکنون این فضا تبدیل به انباری شده است ولی محمد کریم پیرنیا اعتقاد دارد که در گذشته، این فضا سردابهای کهن در زیر مسجد بوده است و مسجد کهن نیز در این بخش بوده است که بسیار به سردابه مسجد سر کوچه محمدیه نایین شباهت دارد) ( پیرنیا، ۱۳۷۶: 43). این فضا دارای دو ورودی از ضلع غربی و شرقی بوده و پوشش آن چهاربخشی و گهواره ای است. این فضا حدود ۱ /۹۰ متر از کف صحن پایین تر است .

منبع متن : نصراللهی – 1392 – نشریه اثر