چهارتاقی نیاسر
مکان: کاشان
قدمت : ساسانی
کاربری: مذهبی
سبک : پارتی
چهارتاقی نیاسر از آتشکده های ارزشمندی است که در ساخت آن مهارت و دقت زیادی از نظر عناصر معماری، ابعاد و تناسبات به کار رفته است. بر بستر صخره ای و اضلاع آن در راستای جهات اصلی بنیان نهاده شده است. محور بنا ۱۱ درجه نسبت به شمال جغرافیایی اختلاف دارد. در اغلب آتشکده های ساسانی انحراف نسبت به جهت شمال دیده میشود (مرادی، ۱۳۸۸: ۱۵۷؛ محمدی فرو مترجم، ۷۹ : ۱۳۹۰ ). ابعاد بنا ۱۱ در 11 متر و ارتفاع آن نیز۱۱ متر است. چهار پایه یا جرز چهارتاقی به شکل مکعب مربع به ابعاد ۳۳۳*۳۳۳ سانتی متر و دارای اندازه های یکسان است. زوایای داخلی جرزها اندکی عقب نشسته و تشکیل زاویه قائمه ای داده است. جرزها از چهار طرف، با پایه ی قطور دیگری به عرض ۵۰-۴۰ سانتی متر و ارتفاع ۶۵-۸۳ سانتی متر تقویت شده اند . با توجه به همگونی مصالح به کار رفته و شیوه ی ساخت پایه ها با سازه ی چهارتاقی، احتمالا ایجاد آنها با زمان ساخت چهارتاقی همزمان بوده است. تنها در اضلاع خارجی جرزهای شمالی و غربی چهارتاقی، این پایه ها دیده نمی شود و سرتاسر آن را سکوبندی و هم سطح زمین های اطراف کرده اند. این کار موجب مسدود شدن ورودی های شمالی و غربی چهارتاقی شده است .
ارتفاع سکوهای ایجاد شده در این ورودی ها، بین ۸۵ تا ۱۰۵ سانتی متر است. به نظر می رسد سکوبندی، مربوط به عملیات مرمت بنا در سال ۱۳۳۴ ه.ش. و برای جلوگیری از ورود نزولات جوی به داخل چهارتاقی صورت گرفته باشد. در حدفاصل جرزها، ورودی های متقارنی در چهار جهت اصلی ایجاد شده است که نسبت به کف بیرونی چهارتاقی، ۱۷ سانتی متر بالاتر است. از این رو پلان کف بنا، تشکیل یک فضای چلیپا را می دهد که از شکل های متداول آتشکده های ساسانی است. عرض ورودی ها تا ارتفاع ۶۵ سانتی متری، ۳۵۰ سانتی متر است. از این کد ارتفاعی سکویی که پایه های چهارتاقی را در میان گرفته اند) ورودی ها عریض تر شده و به ۴۳۰ سانتی متر افزایش یافته است. در نهایت تا رأس تاق، دهانه کوتاه تر شده و به ۳۳۰ سانتی متر می رسد. ارتفاع کلی درگاه نیز به ۵۵۰ سانتی متر می رسد. هم چنین در مرکز نمای داخلی جرز شمال غربی، تاقچه کوچکی تعبیه شده است. بر بالای چهارتاق، بخش انتقالی گنبد و درواقع حلقه ی اتصال جرزها به گنبد قرار گرفته است .
بخش انتقالی از بیرون بنا به شکل دیوار چهارگوش و در میانه ی هر ضلع آن دریچه یا پنجره ی کوچکی به شکل مستطیل و به ابعاد ۴۰×۶۰ سانتی متر برای عبور نور و تهویه تعبیه شده است. در زوایای داخلی و در جایی که نیروی گنبد به جرزها انتقال می یابد، گوشواره ها تعبیه شده اند گوشواره ها، فضای چهارگوش را به تدریج به دایره تبدیل کرده اند.
برای ساخت چهارتاقی نیاسر از سنگ آهک و ملات گچ استفاده شده است؛ به طوری که در بخش پایینی چهارتاقی تا ارتفاع ۲۰۰ سانتی متری از لاشه سنگ و در بخش فوقانی از سنگ های قواره شده و تراش خورده به شکل مکعب مستطیل استفاده شده است. استفاده از سنگ پاک تراش در سایر آتشکده های دوره ی ساسانی مانند بنای تخت نشین شهر اردشیر خوره نیز گزارش شده است (هوف، ۱۳۹۲: ۵۸)
منبع : پژوهش های باستان شناسی ایران – ملاحضاتی درباره ی ساختار معماری و کاربری چهارتاقی نیاسر – رضائی نیا – 1396
