گنبد کبود
مکان : تبریز
قدمت : تیموری – 870 ق
سبک : آذری
کاربری: مذهبی
مطابق نوشته ی روی کتیبه ی سردر اصلی مسجد، این مسجد در سال ۸۷۰ هجری قمری (۱۴۶۵ میلادی) بنا شده است. این کتیبه که از عالی ترین نمونه های کاشی کاری در تمام دوران معماری اسلامی است، با معرق کاری به رنگ لاجوردی روی زمینه ی سفید تزیین شده و خوشنویسی آن به خط رقاع است. خوشنویسی این کتیبه و سایر کتیبه های مسجد، هنر دست استاد نعمت ا… البواب است که از مشهورترین خوشنویسان سدهای نهم هجری قمری و دوران تیموریان بوده است.
نقشه مسجد کبود تبریز، نقشه ای منحصر به فرد است و هیچ گونه شباهتی با مسجدهای دیگر ساخته شده در دوران تیموریان ندارد. تنها می توان شباهتی نسبی بین معماری این بنا با مساجد اولیه ساخته شده در ترکیه عثمانی پیدا کرد. این مسجدفاقد حیاط مرکزی است و صحن مرکزی بنابه صورت چهار ایوانی ساخته شده و با گنبدی کم ارتفاع پوشیده شده است. مسجد کبود تبریز، یکی از معدود مساجد ایران است که تماما مسقف ساخته شده زیرا آب و هوای سخت تبریز چنین تدبیری را ایجاب می کرده است.
مسجد کبود دارای دو مناره باریک و بلند در منتهی الیه شرق و غرب ضلع شمالی بوده است. در پشت درب ورودی به شبستان بزرگ، یک بیت شعر فارسی به خط ثلث بدین مضمون نوشته شده است:
کردار بیار و گردگفتارمگرد / چون کرده شود، کار بگوید که کرد
به جرأت می توان گفت که مسجد کبود تبریز نمونه ای کامل از تلفیق انواع هنر و صنعت در دوران تیموریان است. کاشی های معرق به کار رفته برای تزیینات نمای این بنا در ترکیبی از طیف رنگ های آبی، خاکستری، سبزهای روشن و تیره و در کمال دقت، ظرافت و مهارت ساخته شده اند. طرحهای این کاشیها عموما گیاهی و نقش گل و بته است و در بعضی نقاط برای نقش شاخهها و برگها نشانه هایی از طلاکاری دیده می شود. نقاشی های دیواری نیز با همان ظرافت و اسلوب کتاب آرایی و تذهیب کتب انجام گرفته است. هماهنگی در ترکیب و تلفیق طیف وسیعی از رنگهای سبز و آبی و قهوه ای و طلایی حسن سلیقه و مهارت استادهای آن دوره و علاقه و اهمیت آنان به استفاده از رنگ در تزیینات بنا را گواهی می دهد.
سردر اصلی این بنا، نمونهی ممتاز استفاده از کاشی کاری معرق در زینت مساجد است. پشت آن دالانی گنبددار ساخته اند که به محوطهی زیر گنبد اصلی منتهی می شود. در دو طرف دالان، اتاقهای گنبددار دیگری بوده و اطراف آنها نیز اتاق های گنبددار دیگری وجود داشته که به گوشه ی جلوی بنامنتهی میشده است. گنبدخانه و صحن اصلی اتاقی هشت ضلعی است که در آن ۸ طاق، گنبد بزرگ و آجری را نگه داشته اند. در طرفین فضای زیر گنبد، اتاق هایی وجود داشته و در عقب آن فضای گنبددار دیگری بوده که از گنبدخانه ی اصلی کوچکتر بوده است. دیوارهای این گنبدخانه تزیینات زیبایی داشته و پوسته ی داخلی گنبد با کاشیهای آبی تیره و مزین به طلاکاری پوشیده بوده تا آسمان ستاره باران نیمه شب را تداعی کند.
در سال ۱۱۹۳ هجری قمری، بر اثر زلزله آسیب های جدی به ساختمان این مسجد وارد شد. گنبد آن فرو ریخت و به جز چند جرزو پایهی شبستان و قسمتی از دیوار خارجی بناچیزی باقی نماند. در سال ۱۳۱۸ تعمیر و بازسازی بنا آغاز شد و عمده ی کارهای ساختمانی آن تا سال ۱۳۵۵ به پایان رسید. بازسازی گنبد به عهده مرحوم استاد «رضا معماران» سپرده شد و مرمت کاشی کاری ها و تزیینات داخلی مسجد نیز همچنان ادامه دارد.
نمای روبروی مسجد با سردرب کاشیکاری شده،شکوه و جلال به خصوصی دارد. مصالح بنا آجری است و سنگ های ساختمانی نادری در آن به کار رفته است. از بقایای مسجد معلوم می شود که آجرها با گچ بندکشی شده اند. صحن مربع شکل، حوضی برای وضو، شبستان های اطراف برای درس و همچنین پناهگاه | مستمندان، مسجد را تشکیل می دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پاشده که محوطه ای محصور، پوشیده و مربع شکل است. فاصله پایه های سقف ضربی آن، ۱۲ متر است که بر روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار دارد. بالای این بنا گنبدی قرار داشت که از آجر ساخته شده بود که ریخته است.
تزیینات دل انگیز و زیبا و متنوع، به داخل مسجد اختصاص دارد. کف مسجد کاشی های براق دارد. شبستان بزرگ محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سوباطاقنماهایی به رواق های اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده که قطر دهانه آن ۱۷ متر است. تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن بر روی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می انجامد لذا عظمت و زیبایی مسجد را که طی قرون مختلف به نامهای مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.
منبع متن : نشریه هما
