اطلاعات اقلیمی استان آذربایجان شرقی

استان : آذربایجان شرقی

مرکز : شهرستان تبریز

---

وجه تسمیه :

سرزمیــن مقــدس « آذربایجان » در منابع کهــن فارسی کلاســیک « آذربادگان » یا «آذر آبادگان » ، در آثار پارسی میانه «آتورپاتکان » در منابع یونانی «آتروپاتنه » و در یونانی بیزانسی(بیزنطه نام قدیم قسطنطنیه یا استانبول کنونی و من باب اطلاق جزء به کل امپراطوری روم شرقی) « آذرباتان » و «آذربایاتان »، در عربی « آذربیجان » و در ترکی «اودلار بویاتان » نام داشته است.
مقدسی، ابن فقیه و یتقوت متفق اند که آذربایجان به اسم « آذرباذین » اسوء بن سام بن نوح(ع) مسمی گشته است.
«کاتب خوارزمی»آذربادگان را به ورزشگاه باد زمستانی معنی می کند.
مؤلف«مرآت البلدان»و«ریاض السیاحه» و «فلاندن» و خیلی دیگر از مورخین، سیاحان و لغت نویسان نیز نام آذربایجان را مشتق از کلمه ی«آذر»به معنی آتش دانسته اند و وجود آتشگاهها را در این سرزمین موجد این نام پنداشته اند
در «تاریخ گزیده» آمده است: «در عهد شاپور ذوالاکتاف فردی به نام «آذر باد» در آذربایجان دعوی پیغمبری کرد و اهل آن ولایت تابع او شدند.آذربایگان بدو باز خوانند
در «فرهنگ برهان قاطع» ذیل کلمه آذربایگان از «اوغوز» نامی یاد می کند و گوید چون آن ولایت(آذربایجان)گرفت ، مرغزار اوجان(نزدیک بستان آباد کنونی) او را خوش آمد.فرمود مردم او هر یک، یک دامن خاک بیاورند و آنجا بریزند و آنان چنین کردند ، پشته عظیمی به هم رسید.آن پشته را آذربایگان نام کرد، چه آذر به ترکی به معنی بلند و بایگان به معنی جای بزرگان و محتشمان(بای و به‌یلر) وآنجا را با آن نام مشهور گردانید.
«استرابون» جغرافیادان یونانی می نویسد:چون اسکندر مقدونی بر ایران دست یافت، سرداری به نام«آتروپات» درآذربایجان قیام کرد که حکومت آنجا را داشت و قسمتی از خاک «مادان» را که بنام «ماد کوچک» خوانده می شد از سایر اقطاع ماد مجزا ساخت و مانع افتادن آن بدست یونانیان شد. و استقلالی تحصیل کرد. از آن سرزمین به نام او«آتروپاتکان» خوانده شد ومردم آنجا وی را به پادشاهی خود برگزیدند

---

طول و عرض جغرافیایی :  آذربایجان شرقی از نظرموقعیّت جغرافیایی بین نصف النهارهای 45 درجه و 30 دقیقه تا 47 درجه و 43 دقیقهٔ طول شرقی و مدارهای 36 درجه و 47 دقیقه تا 38 درجه و 42 دقیقهٔ عرض شمالی قرار گرفته است.

وسعت : این استان با وسعت 45490 کیلومتر مربع در شمال غرب ایران واقع شده است که2.7 درصد از مساحت کشور رادر بر می گیرد و از این نظر، یازدهمین استان کشور است.

---

نقشه استان  :

 

حدود چهارگانه :

از شمال : جمهوری آذربایجان – ارمنستان

از جنوب : زنجان

از شرق : اردبیل

از غرب : آذربایجان غربی

---

تقسیمات استانی :

ردیف	نام شهرستان	مرکز	مساحت (کیلومتر مربع)	تعداد کل روستاها	تعداد روستاهای دارای سکنه	تعداد روستاهای بدون سکنه	درصد از مساحت استان
*	آذربایجان شرقی	تبریز	۴۵٬۴۹۰٫۸۹	۳٬۰۷۶	۲٬۷۱۰	۳۶۶	۱۰۰
۱	میانه	میانه	۵٬۵۹۵٫۳۰	۳۹۷	۳۳۰	۶۷	۱۲/۳۰
۲	سراب	سراب	۳٬۴۵۲٫۱۸	۱۸۶	۱۶۲	۲۴	۷/۵۹
۳	مرند	مرند	۳٬۲۸۵٫۶۲	۱۲۳	۱۰۸	۱۵	۷/۲۲
۴	چاراویماق	قره‌آغاج	۳٬۲۰۸٫۱۲	۲۴۸	۲۱۱	۳۷	۷/۰۵
۵	بستان‌آباد	بستان‌آباد	۲٬۷۹۵٫۰۰	۱۸۸	۱۷۵	۱۳	۶/۱۴
۶	شبستر	شبستر	۲٬۶۲۹٫۶۹	۸۱	۷۶	۵	۵/۷۸
۷	ورزقان	ورزقان	۲٬۳۶۸٫۱۳	۱۶۳	۱۵۵	۸	۵/۲۱
۸	هریس	هریس	۲٬۳۴۵٫۴۳	۱۰۳	۹۴	۹	۵/۱۶
۹	مراغه	مراغه	۲٬۱۸۵٫۶۵	۱۷۷	۱۶۴	۱۳	۴/۸۰
۱۰	تبریز	تبریز	۲٬۱۶۷٫۱۹	۷۰	۶۵	۵	۴/۷۶
۱۱	اهر	اهر	۲٬۱۲۰٫۰۶	۲۳۱	۱۹۹	۳۲	۴/۶۶
۱۲	کلیبر	کلیبر	۲٬۰۷۱٫۹۷	۲۴۳	۲۱۸	۲۵	۴/۵۵
۱۳	هشترود	هشترود	۱٬۹۹۰٫۰۱	۲۳۳	۱۸۹	۴۴	۴/۳۷
۱۴	اسکو	اسکو	۱٬۷۶۲٫۵۹	۴۷	۴۱	۶	۳/۸۷
۱۵	جلفا	هادیشهر	۱٬۶۷۰٫۳۱	۶۱	۵۱	۱۰	۳/۶۷
۱۶	خداآفرین	خمارلو	۱٬۵۲۵٫۷۱	۲۰۴	۱۷۷	۲۷	۳/۳۵
۱۷	هوراند	هوراند	۱٬۰۱۲٫۴۹	۱۱۱	۱۰۴	۷	۲/۲۳
۱۸	ملکان	ملکان	۱٬۰۰۶٫۸۷	۸۲	۸۰	۲	۲/۲۱
۱۹	آذرشهر	آذرشهر	۸۴۰٫۰۰	۴۶	۳۶	۱۰	۱/۸۵
۲۰	بناب	بناب	۷۷۸٫۷۵	۲۹	۲۸	۱	۱/۷۱
۲۱	عجب‌شیر	عجب‌شیر	۷۳۸٫۴۴	۴۷	۳۹	۸	۱/۶۲

---

تاریخ :

پیشینۀ سکونت انسان دراستان

در جواب این سؤال که آذربایجان کی و چگونه محل سکونت شد و ساکنان اولیّهٔ آن از کدام اقوام بوده اند، اطّلاع دقیقی در دست نیست. برخی از دانشمندان، با توجّه به اشکال سفالینه های به دست آمده، در کاوش های باستان شناسی ساکنان اولیه آذربایجان را مردم یدامدار و از نژاد مدیترانه ای م یدانند. در آغاز هزارهٔ اول ق.م. درّهٔ آجی چای و ناحیهٔ کنونی تبریز متعلق به قوم متمدن دالیان بوده است. کاوش های باستان شناسی در این منطقه کم انجام گرفته و مدارک قابل استناد در این زمینه بسیار ناچیز است. تپه های فراوان مکشوفه و غیرمکشوفهٔ باستانی، سنگ نگاره های متعلق به پادشاهان اورارتی و وجود قبرستان های کلان سنگی در نقاط مختلف معروف اند، بیانگر سکونت طولانی انسان در این استان است. از سویی آذربایجان در طول تاریخ، دالان » گوور « استان که به قبرهای جاب هجایی اقوام از شرق به غرب و بالعکس بوده و نقش عمده ای در تبادلات فرهنگی اقوام گوناگون داشته است. درنتیجهٔ کاوش های باستان شناسی سال های اخیر آثار فراوانی در جنوب شرقی استان به دست آمده که متعلق به عهد حجر قدیم است و قدمت تمدن آذربایجان را به هزارهٔ چهارم ق.م م یرساند.

 

آذربایجان قبل از اسلام

 

1 دورۀ ما دها: مادها قوم کوچ رو و رمه گردان آریایی نژاد بودند که از هزارهٔ دوم قبل از میلاد به فلات ایران مهاجرت کرده اند و در شمال غرب این فلات ساکن شده اند. مادها به پرورش اسب معروف بودند.به گفتهٔ هرودت مورخ یونانی )قرن پنجم ق.م( مادها متشکل از شش قبیله بودند که در نواحی لرستان، کردستان، همدان و آذربایجان پراکنده دولت » ماننا « شده بودند. بعد از اتحاد با دولت آشور را شکست دادند و نخستین دولت آریایی ) ٧٠١ یا ٧٠٨  ٦٥٥ ( » دیا اکو « را به رهبری ایجاد کردند و به این خاطر آذربایجان را کشور می گفتند.

در سال 55 9 .ق.م دولت دیگری از آریاییان به » ماد « 2 دورۀ هخامنشیان: بعد از سقوط دولت آریایی نژاد نام هخامنشیان ب هرهبری کوروش رئیس قبیلهٔ پاسارگاد تشکیل شد که از 55 9 ق.م تا 330 ق.م بزر گترین امپراطوری جهانی را تشکیل دادند و با ایجاد سازمان های منظم دولتی و ب هکارگیری سیاست منطقی کشورداری و رفتار بشردوستانه و احترام به حقوق و ادیان و آداب و سنن ملت ها، توانستند تقریباً 2٢٩ سال ادارهٔ جهان متمدن آن روز را در دست داشته باشند.

3 دورۀ اشکانیان و ساسانیان: خاندان آتروپاتیان، پس از سقوط دولت هخامنشیان در سال 330 ق.مبه دست اسکندر مقدونی، خشترپوان والی ماد، آتروپات )آذرپد( فرمانده طلایه قشون داریوش سوم در جنگ گوگمل بود.

بعضی ها او را مرد روحانی می دانند، او و بازماندگانش با تدبیر توانستند استقلال ماد و حاکمیت خاندان خود را تا

سال ٢ ق.م حفظ کنند، در طول دوره ای نزدیک به هفت قرن فرمانروایی اشکانیان و ساسانیان، آذربایجان جزء جدایی ناپذیر

ایران و از ایالات بسیار مهم این دو دولت محسوب می شده است. آذربایجان در عهد ساسانیان به دلیل استقرار پایتخت ٢ و وجود آتشکدهٔ » گنزک « ١ یا » شیز « تابستانی آنها در شهر ٣ در این محل از تقدس خاص و اهمیت » آذرگشنسب « مقدس فوق العاده ای برخوردار بوده است.

آذربایجان در دوران اسلامی

 

سردار عرب فتح » خذیفه بن یمان « بنا به گفتهٔ مورّخان، آذربایجان در سال 22هجری به دستور عمر )خلیفهٔ دوم( و به فرماندهی شد. پایتخت آذربایجان در آن تاریخ شهر اردبیل بود. در زمان خلافت حضرت علی )ع( سعید ابن ساریه خزائی والی آذربایجان گردید.

در عهد امویان مروان ابن محمد ابن مروان ابن حکم آخرین خلیفهٔ اموی که در سال 132 ه.ق در جنگ با نیروهای ابومسلم خراسانی کشته شد، والی آذربایجان بود. در عهد بن یعباس نیز ابوجعفر منصور دوانیقی دومین خلیفهٔ عباسی و یحیی ب نخالد برمکی وزیر معروف ایرانی، از والیان معروف آذربایجان بودند. در سال 192 فرقهٔ خرم دینان در این ناحیه علیه خلفای غاصب و ستمگر عباسی به رهبری جاویدان بن سهلک سر به شورش برداشتند.این قیام بعد از مرگ او به رهبری بابک خرم دین ادامه یافت. عاقبت این قیام در دورهٔ خلافت معتصم هشتمین خلیفهٔ ستمگر عباسی به وسیلهٔ افشین سردار دیگر ایرانی که در خدمت عباسیان بود ، سرکوب شد. بابک اسیرگردید و در سال 223 ه.ق در بغداد به دار آویخته شد. در زیر نمونه هایی از بناهای تاریخی متعلق به دوره اسلامی آمده است.

دورۀ سلجوقیان: درسال 223 و 276 ه.ق محمدبن ابی ساج، آذربایجان را فتح کرد و دولت ساجیان را در این ایالت تشکیل داد. در سال 340 ه.ق یکی از خاندان عرب به نام روادیان بر آذربایجان مسلط شدند امرای این خاندان مذهب شیعی داشتند و سکه سبک شیعه ضرب می کردند و تا سال 438 ه.ق بر این خطه فرمانروایی کردند، پایتخت آنها شهر مرند بود. طغرل سلجوقی در سال 410 ه.ق این سرزمین را از دست روادیان بیرون آورد و از این به بعد آذربایجان جزو قلمرو سلجوقیان بزرگ گردید.

دورۀ اتابکان:.با ضعف دودمان سلاجقه اتابک شمس الدین الدیگز در آذربایجان قدرت گرفت و بنیانگذار دولتی شد که بعدها به اتابکان آذربایجان معروف شدند. اتابکان از سال 541 تا 625 ه.ق در آذربایجان فرمانروایی کردند. پایتخت آنها در ابتدا شهر اردبیل بود ولی بعدها پایتخت را به تبریز انتقال دادند. در سال 616 مغولان به آذربایجان حمله کردند اما اتابکان با چنگیز از در دوستی وایلی در آمدند. در نتیجه تبریز بدون هیچ گونه صدم های به تصرف لشکر مغول در آمد.

فرزند هلاکو، » آباقاخان « 3 دورۀ مغول: چنان که گذشت مغولان در سال 616 ه.ق آذربایجان را تصرف کردند. از زمان

،» ربع رشیدی « تبریز به عنوان پایتخت و مرکز سیاسی دولت مغول انتخاب شد و شکوفایی تبریز در زمان غازا نخان با احداث دانشگاه و سایر ابنیه و کاروانسراها به اوج خود رسید. این شکوفایی تا » شام غازان « مقبرهٔ غازان خان معروف به ،» ارگ فعلی « مسجد علیشاه مرگ غازان خان در سال 703 ه.ق ادامه داشت اما پس از وفات وی سلطان محمد خدابنده ) 703  716 ه.ق ( برادر و جانشین اوکه به مذهب شیعه مشرف شده بود؛ پایتخت خود را از تبریز به سلطانیه انتقال داد.

عصرترکمنان: با فروپاشی دولت تیموریان در آغاز قرن نهم اقوام ترکمن )آق.قویونلو ها وقرا قویونلوها( در آذربایجان نیرومند شدند. در نتیجه مؤسس دودمان قراقویونلوها قرایوسف در سال 823 ه.ق در آذربایجان به قدرت رسید. وی تبریز را پایتخت خود قرار داد. پس از وفات او، فرزندش جهانشاه که مشهورترین پادشاه این دودمان است به سلطنت رسید. وی عاقبت در جنگ با در سال 872 ه.ق به قتل » آق قویونلو « اوزون حسن رسید. پس از مرگ جهانشاه، دولت قراقویونلوها در آذربایجان برچیده شد؛ مسجد کبود از آثار او است.

قاجاریه در سال 1304 ه.ش ادامه داشت. در جنگ های ایران و روسیه، ) 1218  1243 ه.ق( آذربایجان اهمیت سیاسی و نظامی فراوانی داشت. مردم آذربایجان با دادن کشته های زیاد از این آب و خاک دفاع کردند و در جریان جنگ های دوره اول و دوم ایران و روسیه علاوه بر شهرنشینان و روستاییان، عشایر آذربایجان نیز نقش عمده ای داشتند. این ایالت بعد از شکست قشون ایران، از قوای روسیه در سال 1243 ه.ق به وسیلهٔ نیروهای روسی اشغال شد و بعد از پذیرش عهدنامهٔ ترکمن چای و از دست دادن مناطق شمالی رود ارس، از قوای بیگانه تخلیه گردید. در نهضت تنباکو اعتراض از آذربایجان و شهر تبریز آغاز شد و در جریان انقلاب مشروطه در سال 1324 ه.ق آذربایجان از ایالات پرچمدار آزادی بود و تبریز از شهرهای پیشگام در انقلاب و مرکز فعالیت آزادی خواهان مشروطه طلب محسوب می شد. پس از مرگ مظفرالدین شاه و اعلان سلطنت محمد علی شاه، تبریزی ها، با توجّه به شناختی که در دوران ولیعهدی از او داشتند، به سلطنت وی روی خوش نشان ندادند. لذا پس از به توپ بستن مجلس اول در سال 1326 ه.ق به وسیلهٔ محمدعلی شاه و آغاز دورهٔ استبداد صغیر، تبریز مرکز مقاومت ملی علیه شاه مستبد شد. ستارخان و باقرخان دو تن از سرداران غیور آذربایجان، با کمک مردم و علمای آزادی خواه آذربایجان مدت 11 ماه در مقابل نیروهای دولتی مقاومت کردند و با برکناری پادشاه مستبد از سلطنت در سال 1327 ه.ق دوباره نظام مشروطه را برقرار نمودند.

 عصر پهلوی: با تشکیل سلطنت دودمان پهلوی در سال 1304 ه.ش مردم آذربایجان نیز مانند سایر مردم ایران گرفتار

استبداد رضا خانی شدند.آنها در برابر تغییر لباس و کلاه مقاومت کردند و از هویت ملی خود دفاع نمودند. در شهریور 1320 ه.ش با شروع جنگ جهانی دوم، با اینکه دولت ایران همانند جنگ جهانی اول اعلام بی طرفی کرده بود، اما قوای جنگی روسیه بدون توجّهبه قوانین بین المللی و اعلام بی طرفی کشورمان، آذربایجان را اشغال کردند. متجاوزان روسی، به فکر جدایی آذربایجان از ایران و الحاق آن به جمهوری آذربایجان افتادند. لذا با خلع سلاح نیروهای محلی در شهر تبریز، به تقویت فرقهٔ دموکرات آذربایجان پرداختند و دولت وابستهٔ جمهوری خود مختار آذربایجان را به رهبری سیدجعفر پیشه وری تأسیس کردند. با توجّه به اینکه مردم مسلمان و علمای آذربایجان هیچ گونه علاقه ای به این حکومت وابسته و بیگانه پرست نشان ندادند، دولت دموکرات ها در 21 آذر 1325 ه.ش با ورود نیروهای دولتی از تهران به آذربایجان سقوط کرد و رهبران وابستهٔ آن به روسیه فرار کردند.

---

جغرافیا :

 

40 درصد از سطح استان آذربایجان شرقی را کوهستان و 28 درصد را تپه ماهورها و /2 31/8 درصد را زمین های همواردشت های میان کوهی و جلگه ها( فرا گرفته است.

الف) سرزمین های مرتفع ( کوهستانی )

 

1  تودۀ آتشفشانی سهند: این کوه با ارتفاع 3707 متر به عنوان بلندترین نقطهٔ استان در 40 کیلومتری جنوب شهر تبریز قرار دارد و از غرب و شمال غرب به چالهٔ دریاچهٔ ارومیه محدود شده است.فعالیت های آتشفشانی تودهٔ سهند را ساخته اند. کوه سهند مخروطی بسیار پهن و گسترده دارد و در رأس آن چند دهانهٔ آتشفشانی قدیمی وجود دارد که در اثر فرسایش به شدت تخریب شده اند.

سهند در چندین مرحله از اواسط دوره میوسن تا 140 هزار سال پیش فعالیت آتشفشانی داشته است. خاکسترها و توف های آتشفشانی با قطعات پونس در فاصله های دور )مراغه  میانه  تبریز  بستان آباد( نشان دهندهٔ انفجارهای شدید آتشفشانی سهند است که در مدفون کردن پستانداران اطراف مراغه ) بهشت فسیلی ایران(، بی تأثیر نبوده است.

سهند یکی از کانون های آب گیر دائمی است که آب های سطحی حاصل از بارش باران و ذوب برف ها در دامنه های آن جاری می شود و رودهای پر آبی را همچون صوفی چای، قرانقوچای، قلعه چای، اوجان و… به وجود می آورد.

قره داغ: شمالی ترین و بزرگ ترین واحد کوهستانی آذربایجان شرقی است که به وسیلهٔ درهٔ رود ارس از کوه های قفقاز جدا می شود.تنگهٔ معروف دره دیز در امتداد این کوه ها واقع شده است. بلندترین قلهٔ کوه های قره داغ، قلهٔ کیامکی است که با ارتفاع 3414 متر در شهرستان جلفا قرار گرفته است.

دامنه های شمالی قره داغ به دلیل بهره مندی از رطوبت دریای خزر و رود ارس، سرسبز و پوشیده از جنگل و چمنزار است ولی دامنه های جنوبی آن پوشش گیاهی استپ کوهستانی دارد.

رودهایی که در دامنهٔ شمالی قره داغ جریان دارند مانند کلیبر چای، به دلیل برخورداری از بارش زیاد و شیب تند، قدرت فرسایشی زیادی دارند. این رودها درهٔ خود را به سرعت وسعت داده و در حال تخریب این کوهستان اند. به علاوه فرسایش موجب پیدایش دشت های پای کوهی وسیع در دامنهٔ شمالی آن شده است.

3 میشوداغ و موروداغ: میشوداغ در جنوب شهرستان مرند و در شمال شهرستان شبستر واقع شده است. بلندترین قلهٔ آن، قلّهٔ علی علمدار با ارتفاع 3155 متر است و گردنهٔ معروف یام نیز در امتداد این کوه ها قرار دارد. موروداغ از سمت شرق میشوداغ شروع شده و با تپه های کم ارتفاع به رشته کوه های شمالی تبریز یعنی عون بن علی تا گردنهٔ شیبلی، متصل می شوند.

4 قوشاداغ: جهت جغرافیایی این رشته کوه شمال غربی و جنوب شرقی است و از سمت غرب به شاخه ای از کوه های قره داغ و از شرق، به تودهٔ عظیم و آتشفشانی سبلان می پیوندد. بلندترین قلهٔ آن 3150 متر ارتفاع دارد و گردنهٔ سرسبز گویجه بل در این کوه ها قرار گرفته است.

5  سبلان: بخشی از تودهٔ آتشفشانی سبلان در مشرق استان و در انتهای شرقی رشته کوه قوشا داغ قرار گرفته است. این با ارتفاع 4811 » سلطان ساوالان « آتشفشان خاموش با مناظر بدیع، از زیباترین قلل جهان محسوب می شود.بلندترین قلهٔ سبلان با نام متر در محدودهٔ استان اردبیل قرار دارد.

6  بزقوش: این رشته کوه از انتهای دامنه های شرقی سهند شروع شده و در جهت شرقی  غربی به وسیلهٔ فرو رفتگی آجی چای از سبلان جدا شده است و دشت سراب در شمال و دشت میانه در جنوب آن قرار دارد. بزقوش با ارتفاع 3302 متر بلندترین نقطهٔ این منطقه است.

7 تخت سلیمان )اربط(: این رشته کوه جنوبی ترین کوه آذربایجان شرقی است که برخلاف دیگر رشته کوه های استان، جهت شمالی  جنوبی دارد و قلل برف گیر آن با چشمه های فراوان در دامنه های خود، آبخیز رودهایی از جمله آی دوغموش است. بلند ترین نقطهٔ آن در محدودهٔ استان ما، قبله داغ است که 3206 متر ارتفاع دارد. این کوه ها در جنوب شهرستان چاراویماق واقع شده است.

ب) سرزمین های پست (دشت ها و جلگ هها)

سرزمین های پست آذربایجان شرقی شامل دشت های بین کوهی و جلگه های ساحلی دریاچهٔ ارومیه است.

1  دشت ها: دشت های استان در میان کوه های مرتفع جای گرفته و مواد فرسایش یافته از سطح این کوهستان ها در این دشت ها باقی مانده است.خاک این دشت ها عمدتاً حاصل خیز است )شکل های 13  1 و 14  1( و مراکز مسکونی استان در داخل آنها شکل گرفته است. از جملهٔ این دشت ها می توان جلفا، سراب، میانه، مرند، اهر، یکانات و بستان آباد را نام برد.

2 جلگه های ساحلی دریاچۀ ارومیه: قسمت های عمدهٔ استان آذربایجان شرقی در محدودهٔ حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه قرار گرفته است و رودهایی که از کوهستان های اطراف سرچشمه م یگیرند، در مصب خود جلگه هایی ایجاد می کنند که از آبرفت رودها انباشته اند.این جلگ هها هر چه از پای کوه به طرف دریاچهٔ ارومیه می روند، شورتر می شوند، مانند: جلگهٔ تبریز و مراغه.

---

آب و هوای استان

عوامل اصلی مؤثر در آب و هوای استان را می توان به دو بخش تقسیم کرد:

الف( عوامل بیرونی: این عوامل شامل توده ها و جریانات هوایی اند که منشأ آن ها خارج از استان بوده ولی با حرکت به سوی این منطقه، تغییرات اساسی در وضعیت آب و هوایی منطقه به وجود می آورند و در نهایت باعث شکل گیری و تنوع خاصی در اقلیم استان می شوند.

ب) عوامل محلی: مهم ترین عوامل محلی مؤثّر در آب و هوای استان عبارت اند از:

1 ارتفاع از سطح دریا: وجود ارتفاعات بلند، جهت گیری جغرافیایی آن ها، اختلاف ارتفاع از سطح دریا، بیش از سایر عوامل اقلیمی در آب و هوای استان مؤثرند. ارتفاع کلی استان از 160 متر در گرمادوز تا 3707 متر در قلهٔ سهند متغیر است.چنین اختلاف ارتفاعی باعث تفاوت دمایی حدود 16 درجه، تفاوت بارشی حدود 300 میلیمتر در مناطق مختلف استان می شود.

2 وضعیت ناهمواری ها: نحوهٔ استقرار پستی و بلندی ها و جهت گیری رشته کو هها و پیچیدگی آنها از عوامل شکل گیری اقلیمی مناطق مختلف استان به شمار می رود

3 عرض جغرافیایی: به طور کلّی مایل بودن زاویهٔ تابش خورشید، موجب کاهش گرمای دریافتی در استان می شود.

ولی عامل ارتفاع و تنوّع ناهمواری ها، این قاعده را در استان نقض کرده است؛ به طوری که قسمت های شمالی استان، گرمتر از قسمت های میانی و جنوبی آن می باشد.

4 دوری و نزدیکی به پهنه های آبی: منابع رطوبتی استان شامل کانون های آبگیر، آب های جاری و آب های زیرزمینی است

که هر یک به نوبهٔ خود بر اقلیم استان تأثیر می گذارند. وجود دریای خزر در شرق و دریاچهٔ ارومیه در غرب استان و قوری گل در مرکز استان و همچنین دریاچ ههای پشت سدها، نسبت به آب های جاری و آب های زیرزمینی بر وضع رطوبتی استان تأثیر زیادی می گذارند.

5  پوشش گیاهی و کشاورزی: استقرار جنگل های ارسباران در شمال استان، آب و هوای محلی خاصی را در آن مناطق ایجاد کرده است . مراتع سرسبز نیز در اکثر مناطق استان در دامنه های ارتفاعات استقرار دارند که خود در تلطیف و تعدیل هوا نقش مهمّی دارند. وجود باغات در برخی نواحی استان، تأثیر زیادی در آب و هوای محلّی گذاشته است.

---

دما :

میانگین سالانهٔ دمای هوا در بخش های مختلف استان  تحت تأثیر عوامل مختلف اقلیمی  متفاوت است. در  استان ما مرداد ماه گرم ترین ماه و بهمن ماه ردترین ماه سال است .

میانگین دمای استان از 8.84 درجه تا 15 سانتی گراد متغیر است . بیشترین دمای سالانه مربوط به نوار شمالی و گوشهٔ شمال غربی استان و کمترین دمای سالانه نیز در شرق استان، شهرستان سراب است که از شرایط خاص ناهمواریهای سبلان در شمال شرق این شهرستان ناشی می شود.

میانگین دمای تبریز در تیرماه (گرم‌ترین ماه سال) ۲۵٫۴ درجهٔ سانتی‌گراد، در دی‌ماه (سردترین ماه سال) ۲٫۵- درجهٔ سانتی‌گراد، در فروردین‌ماه ۱۰٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد و در مهرماه ۱۴٫۱ درجهٔ سانتی‌گراد و میانگین سالانهٔ دما ۱۱٫۹ درجهٔ سانتی‌گراد است . در زمستان سال ١٣٩٢ ركورد سردترين روز سال با دماي ٢٣- درجه سانتيگراد شكسته شد.

نام ایستگاه	سینوپتیک فرودگاهی تبریز
عرض جغرافیایی	N 05́   ˙38	درجه و دقیقه (شمالی)
طول جغرافیایی	E17́́  ˙46	درجه و دقیقه (شرقی)
ارتفاع از سطح دریا	1364	متر
دوره آماری	1330-1395	–
نوع اقلیم منطقه	نیمه خشک سرد
میانگین بارش سالانه	284.8	میلیمتر
میانگین دمای سالانه	12.1	درجه سانتی گراد
حداقل مطلق دما	25.0-	درجه سانتی گراد
حداکثر مطلق دما	42.0	درجه سانتی گراد
میانگین رطوبت	53	درصد
جهت باد غالب	شرقی	–
حداکثر سرعت باد	30	متر بر ثانیه
تعداد روزهای یخبندان	85	روز

---

باد 

---

رطوبت :

---

بارندگی :

میانگین بارندگی سالیانهٔ تبریز مانند بیش‌تر شهرهای ایران بسیار اندک و در حدود ۳۳۰٫۱ میلی‌متر در سال است. معمولاً در طول فصل تابستان، میزان بارندگی بسیار ناچیز بوده و به ندرت بارش رخ می‌دهد

میانگین بارندگی های سالانهٔ استان 325 میلی متر است. این بارش ها در استان از 200 میلی متر در حاشیهٔ دریاچهٔ ارومیه و کنار رود ارس و بخش سفلای دره قره سو، تا 700 میلی متر در ارتفاعات سهند، سبلان، بزقوش و تخت سلیمان متغیر است.

---