بازار در معماری ایرانی

در بازار در معماری ایرانی برای پوشاندن دهانه های بزرگ مانند پوشش چهارسوها و تیمچه ها از گنبد و کاربندی استفاده می کنند. برخی از دهانه های بزرگ را نیز با تویزه های متقاطع به سادگی می پوشانند و از لحاظ زیبایی، ترکیب های بدیع به وجود می آورند. همچنین رسم است که در محل تقاطع دو راسته اصلی یا در برابر مسجد یا مدرسه یا قیصریه، گنبد را بلندتر بنا می کنند.

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: سبک های معماری ایرانی

چهارسوق بازار ارسن گنجعلیخان کرمان

در گذشته روی سقف راسته های بازار را مانند سایر بناها با کاهگل می پوشاندند و سقف تیمچه ها و برخی از فضاهای مهم و ارزشمند را با آجر و ملات های مقاوم تر. در بعضی از موارد از سطوح روی سقف ها نیز استفاده می شد. مثلا رنگرزها در بسیاری از بازارها محصولات خود را پس از رنگ زدن روی پشت بام خشک می کردند. همچنین شواهدی در دست است که گویا در موارد بسیار معدودی از قسمتی از بازار برای گذران اوقات فراغت و یا برای خدمات رسانی نیز استفاده می کردند.» (سلطان زاده، ۱۳۸۰، ص۱۰۱-۱۰۳)

رنگرزی در پشت بام بازار همدان

پوشش سقف در بازار در معماری ایرانی راسته بازار، یکی از مهمترین پوشش ها در بازارها، پوشش راسته های اصلی و فرعی بازار است. زمینه و مبنای پوشش های گنبدی شکل راسته اصلی بازار، مربع و مستطیل و در بعضی از مواردی که انحرافی در امتداد راسته اصلی بازار به وجود می آید، مثلثی است. در پوشش سقف راسته بازار از انواع کاربندی که می تواند در زمینه مربع یا مستطیل اجرا شود نیز می توان بهره گرفت. در بعضی از بازارها بنا بر مسائلی از جمله توپوگرافی زمین و یا محدودیت فضایی، راسته بازار از امتداد مسیر مستقیم خود منحرف می شود. در چنین وضعی سازه های باربر که از دیوارهای جانبی حجرهها به وجود آمده در امتداد یکدیگر نبوده اند و پیچش چند درجه ای نسبت به سازه مقابل خود دارند. استاد معمار بر روی چهارپایه باربر که عملا در مقابل یکدیگر نیستند، پوشش سقف را از طریق لنگه های بار به پایه منتقل می نماید. چنانچه انحراف مسیر بازار بیشتر شود، سقف بر روی سه پایه با ساختاری به طریق چشمه پوش اجرا می شود. از نمونه های خوب پوشش، راسته بازار ابراهیم خان کرمان بر روی مستطیل  به صورت کاربندی ساده ۱۲ ضلعی رسمی و بازار وکیل شیراز بر روی مستطیل  و به صورت کاربندی ساده رسمی کشیده ۱۴ ضلعی است. امروزه بسیاری از سقف راسته بازارها به علت گسترش عمودی بازار، تخریب و بعد از ساخته شدن طبقه بالای حجره ها، با استفاده از خرپای چوبی یا فلزی با ورقه های فلزی گالوانیزه و یا قطعات ایرانیت ساخته شده است. در این حالت، ساختار کالبدی بازار کارکردهای اقلیمی و زیبایی شناختی خود را از دست می دهد. این اتفاق در بازار تهران به وفور دیده می شود.

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: سبک شناسی معماری ایرانی ، ویژگی های معماری ایرانی

سقف بازار قزوین

پوشش سقف چارسوق ها، هندسه فضایی چارسوق ها بیشتر به صورت مربع، هشت گوش یا هشت و نیم هشت است. برای پوشش چنین فضایی ابتدا تویزه های اصلی ساخته و سپس بین تویزه ها سقف زده می شود. … پوشش سقف تیمچه، تیمچه ها به خصوص از دوره صفویه به بعد، یکی از عناصر اصلی بازارهای ایران هستند. به علت ارتفاع بلند آنها (دو یا سه طبقه) و کشیدگی و وسعتشان، بیشتر به صورت مستطیل اجرا می شوند و تویزه های باربر جهت پوشش سقف آنها و انتقال نیروها، از هندسه خاصی تبعیت می نمایند. به طور کلی هندسه تیمچه ها به دو صورت شکل می گیرد: حالت اول، به صورت یک فرم مستطيل صلیبی که سقف آن بیشتر به صورت سه قسمتی اجرا می شود و پوشش قسمت وسط معمولا بزرگتر از دو پوشش کناری است. از این نمونه می توان تیمچه حاجب الدوله بازار تهران و تیمچه امین الدوله در بازار کاشان را نام برد.

تیمچه امین الدوله کاشان

حالت دوم، مستطیل کشیده است که لنگه یا تویزه های باربر به صورت طولی در کنار یکدیگر قرار دارند وطاق، ما بین تویزه ها زده میشود. نمونه خوب آن را می توان در تیمچه مظفری و تیمچه حاج شیخ و تیمچه میرزا شفیع در بازار تبریز مشاهده کرد. .. اتصال فضاهای جانبی به راسته بازار …مفصل ها و چرخشها، در معماری بازارهای ایران فضاهای جانبی راسته اصلی با عملکردهای مختلف مانند سراها، تیمچه ها، مساجد، مدارس و … از طریق ورودی هایی مفصل گونه به راسته اصلی بازار متصل می شوند. راهروی ارتباطی این فضاها ممکن است به راسته اصلی یا فرعی بازار عمود نباشد. در این مورد معمار با بهره گیری از راه حلی هندسی، به کمک ساختار و جرز به حل مشکل می پردازد. نمونه های متعددی از مفاصل ارتباطی در بازارهای ایران وجود دارد. این مفاصل مربع، هشت ضلعی، شش ضلعی و … در مسیر دالانهای ارتباطی تغییر جهت ها را به عهده دارند. در اشکال ارائه ش ده استفاده ساختاری از هندسه و جرز دیوارها برای ایجاد چرخش و تغییر مسیر و چگونگی استفاده از مفصل ها در اتصال برخی از فضاهای بازار اصفهان به راسته ها، بررسی شده اند. .

بازار تبریز

مصالح و تزئینات بازار در معماری ایرانی

.مصالح، در راسته های اصلی بازار معمولا از بهترین مصالح استفاده می شد. سنگ فرش کف، دیوارهای آجری و تزیینات طاق و دیوارها و همچنین درها و پنجره های چوبی از بهترین اجزا طراحی و ساخته میشد. مصالح رایج عمدتا آجر مرغوب و ملات آهک و گچ بود. از سنگ نیز برای زیرسازی دیوارها، ازارهها و پله ها استفاده می گردید (البته در مواردی چون بازار لار، تمام آن با سنگ ساخته شده است). انواع آجر در ساخت دیوارهای باربر، ستونها، طاق ها، تویزه ها و در پوشش نهایی سقف کاربرد گسترده ای داشته است. در بعضی موارد نیز از خشت برای دیوارهای پرکننده و یا جداکردن فضاهای مختلف استفاده می شده است و آجرکاری های زیبا همراه با کاشیکاری و گچبری زینت بخش نهایی بوده است. … تزئینات فضاهای بازار، در معماری ایران، زیبایی چیزی نیست جز توازن و تعادل اعضای متناسب بنا و به کارگرفتن تزئینهایی که از بنا مایه می گیرد و به شکل منطقی عرضه می شود. به عبارت دیگر، به بنایی که با تزئین تحمیلی آمیخته باشد، زیبا نمی گویند، بنایی در خور تحسین است که ارتفاع و تناسباتش خوشایند گردد و خطوط اصلی و سطوحش تزئینی در خور را دارا باشد. در پوشش سقف چارسوها و تیمچه ها، ارتفاع بنا را روی پیمون یا مدول تنظیم می نمودند. در این نوع بناهای عمومی و وسیع که ارتفاع به اجبار بالا می رود، در برخی از موارد سقف متناسب دیگری هماهنگ با ارتفاع دیوار اجرا می شود که کاربندیها و مقرنس ها از بهترین انواع آن است.

بازار قدیم قم

به سبب تنوع پوشش در فضاهای عمومی بازار، به کاربندی توجه و از آن استفاده می شود. یکی از زیباترین دهانه هایی که با کاربندی در زمینه مستطیل پوشیده شده بازار نو شیراز است که در عهد کریمخان زند ساخته شده است. در این راسته اصلی بازار، پوشش هر دهانه با دهانه های دیگر فرق دارد. از نمونه های خوب دیگر، کاربندی راسته بازار سردار کرمان است که پوشش کاربندی آن با تزئینات کاشیکاری ترکیب شده است. ترکیب نور منعکس شده از سقف همراه با گره سازی آجری یا ترکیبی از آجر و کاشی، زیبایی خاصی به سقف راسته بازار داده است. … تیمچه ها، تیمچه ها نیز به سبب اهمیت فضایی و ارتفاع بلند و همچنین به سبب ارزش کالاهای ارائه شده اهمیت ویژه ای دارند. سقف های مقرنس کاری به همراه تزئینات مختلف مانند کاشیکاری، آجرکاری، نقاشی و تذهیب به عظمت سقف و زیبایی آن کمک می کند. یکی از بهترین نمونه ها تیمچه امین الدوله کاشان است که مربوط به اواخر دوره قاجاریه می باشد. سقف تیمچه ها دارای نوعی مقرنس کاری به نام یزدی بندی است که از اجزاء شاهپرکها و پاباریکها ساخته شده است. از بهترین این نمونه ها می توان سقف تیمچه حاجب الدوله و تیمچه مهدیه را در بازار تهران نام برد. …چارسوق ها، چارسوق به سبب گشایش فضایی خاص و ارتفاع زیاد، محل هنرنمایی هنرمند معمار است. در تزئینات چارسوق ها از کاربندی، یزدی بندی، مقرنس کاری و در ظریف کاری از گچبری، انواع نقاشی و تذهیب کاری برای هر چه زیباتر شدن فضا استفاده میشود. از بهترین نمونه های آن می توان از چارسوق بزرگ بازار کرمان و چارسوق بزرگ بازار تهران نام برد.

چارسوق بازار تهران

هندسه و نور بازار در معماری ایرانی

هندسه بازار بیشتر از هر چیز، از تداوم و ریتم بهره می گیرد. دكانها با ریتمی مشخص و ثابت در پی هم قرار می گیرند و در تداوم این ریتم یک اتفاق، تغییری در کالبد فضایی میدهد. این اتفاق می تواند تقاطع با راسته ای دیگر، وجود یک کاروانسرا، مسجد، آب انبار و یا هر عنصر دیگری باشد. مجموعه حرکت طاق و طاق نماها در ترکیب با ریتم عبور نور از سقف و جدار بالایی پوشش ها، خود سبب القای حرکت موزون بازار است.

ریتم تکرار شونده احجام در بازار اراک

كلا نور از دو طریق به درون فضاهای بسته بازار می آید. دسته اول روزنه هایی در سقف است که یا به صورت متمرکز در مرتفع ترین نقطه سقف و یا به صورت پراکنده در فاصله اعضای سازهای کاربندیها قرار دارد. دسته دوم روزنه هایی است در دیوارها که نور را از جوانب و جداره ها به فضا وارد می کنند (مانند درگاهها، درها، پنجره ها). به طور کلی نور با حرکات فضا و پلان بازار همخوانی دارد. درست در جاهایی که نیاز به جلب توجه با مکث باشد، نور پا پیش می گذارد و متناسب با میزان جلب توجه و مکث لازم، خود را عرضه می کند. در راسته بازار می بینیم که در مقابل هر حجره ای، روزنی نور را از بالا می ریزد و عابر در هر قدم، جایی را روشن تر می یابد. این روشنی به کمک ارتفاع بیشتر فضا و تقسیمات طاق ها و گودی حجرهها توجه مشتری را به حجره ها جلب می کند. اما ادامه این بارش نور به صورت مشابه در طول مسیر، او را به رفتن می خواند.

هورنو بازار تبریز

در بازار در معماری ایرانی در چارسوق که نیاز به مکث و انتخاب مسیر و جهت یابی است، نور بر مکث تكیه بیشتری می کند، فضا روشن تر می شود، و سقف ابعاد بزرگتر و شکل پرکارتری می یابد. نقطه اوج آن در تیمچه هاست که میزان مکث و توقف آن از تمام فضای تولیدی، توزیعی بازار بیشتر است. در فضاهایی که نور موضعی به کار گرفته شده است، در اغلب اوقات مسیر نور دیده می شود. این مسیر در ساعات مختلف روز جابه جا می شود و گاه بر زمین، گاه بر دیوارها می تابد. به این ترتیب در چنین فضایی، نور حضور مملوس دارد و آن را فقط به عنوان وسیله ای که فضا را روشن می کند به کار نگرفته اند. حضور این مسیرهای نورانی که از ریتم دهانه های راسته های بازار تبعیت می کند تصاویر متنوعی را در هنگام حرکت ایجاد می کند و به فضا رنگ و بوئی خاص می بخشد. علاوه بر آن، از طریق این دریچه های سقفی به راحتی می توان مقدار نور و تبادل هوا را تنظیم نمود. یک راسته بازار به همان اندازه که در تابستان می تواند بر اثر سایه و روزنه های فوقانی و جانبی کوران هوا را ایجاد نماید، به همان اندازه هم می تواند در زمستان نسبت به بسته بودن فضای خود هوای گرم را در درون حفظ نماید. نورگیری و تهویه هوا (کوران) نه تنها در بازارها بلکه در تمامی بناهای گذشته معماری ایران مهم بوده و به بهترین وجهی از آن استفاده می شده است. در بازارهای ایران به میزان بزرگی شهر و به تناسب با آن، عرض راسته های بازار و متناسب با اقلیم، ارتفاع بازار کنترل و ساخته می شود. بنابراین در اقلیم گرم و کویری ارتفاع سقف بلندتر و هر چه اقلیم سردتر باشد، ارتفاع کوتاه تر است. نور و تهویه هوا از سقف راسته بازار به وسیله روزن و گاهی در تیمچهها و چارسوق های بازار به وسیله خيشخان تامین می شود. خیشخان نوعی بادگیر گرد و مرکزی است که بر فراز گنبد ساخته می شود و روزنه های آنها می تواند به صورت پنجره های چوبی در فصل های مختلف باز و بسته گردد و کوران، سرما و گرما را کاملا کنترل نماید.

..تنظیم صدا، «راه حل های آکوستیکی؛ جهت تنظیم صدا و جلوگیری از طنینهای نامناسب در معماری فضاهای بازار به صورتهای مختلف عرضه شده است. ایجاد انواع سقف های کاذب (به صورت کاربندی، یزدی بندی، مقرنس سازی و …) علاوه بر عملکردهای خاص خود، در ایجاد نوعی آکوستیک نیز نقش عمده ای داشته اند. این پوشش های سقف به شکلی موثر به عنوان جاذب طنين اصوات در بنا عمل می کرده اند.» (پیرنیا، ۱۳۸۵،ص۸)

مطالعه بیشتر پیرامون بازار :

کالبد بازار

کارکرد بازار سنتی

سیر تاریخی بازار

منبع : بازار سنتی – نشر وزارت مسکن – 1388