سیر تاریخی بازار

الف – دوره هخامنشیان

ایران را شهرنشینی در هزاره سوم پیش از میلاد توسعه یافت و تعداد زیادی شهر احداث شد. براساس کتیبه ای متعلق به این دوره حداقل سی و دو شهر در سرزمین ایلام وجود داشت. متاسفانه اطلاعات موجود درباره شهرهای ایلامی هنوز در حدی نیست که بتوان به همه خصوصیات کالبدی مراکز تجاری و تولیدی و موقعیت آنها در شهر پی برد. و حکومت هخامنشیان در زمانی شکل می گیرد که ملل همسایه واجد تمدنی کهن و تکنیکی، پیشرفته بودند و هخامنشیان با فتح سرزمینهای متمدن آن روز قدرت خویش را به نمایش می گذارند، و آنچه که امروز به نام معماری و شهرسازی هخامنشی شناخته شده اگر چه همچون دیگر پدیده های وارداتی رنگ و بویی ایرانی گرفته و بعضا تغییر شکل داده اند اما ماهيتا تحت تاثیر شهرسازی آشوریان و تداوم فرهنگ و تمدن ملل همسایه آن روزگار هستند . با غلبه هخامنشیان بر مادها، سازمان اداری و تشکیلات منظم شاهنشاهی بوجود آمد نخست کشور به ۳۰ ایالت تقسیم شد و در راس هر کدام یک شهربان قرار گرفت. برای حفظ ارتباط بین مراکز مختلف، راههای گوناگون احداث گردید که هم برای امور اداری به کار رفته و هم مبادلات تجاری دولتها را آسان می نمود. ضرب سکه ای به نام دریک، تحرک و جنبش خاصی در امور بازرگانی ایجاد نمود.شهرها غالبا واجد حصار و  دروازه بودند و بازارها در کنار راههای اصلی و در خارج شهرها قرار داشتند

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: اصول معماری ایرانی

سیر تاریخی بازار در ساختار شهری هخامنشیان

با آنکه در این دوره شهرها دارای فرم و شکلی مشخص نبوده اند ولی به نظر می رسد که تقسیمات سه گانه شهر به کهندژ، شهرستان و بیرون، بعلت وجود طبقات جداگانه اجتماعی، در آن زمان بود که بعدها در دوران نظام فئودالی شکل منظمی یافته است. نطفه اصلی بازار در شهرهای ایران نیز ظاهرا در این دوره تشکیل می گردد.

وجود کاروانهای تجاری بین شهرها و نیز کاروانسراهای بین راه مؤید این امر است. البته به دلیل آنکه مردم غالبا چادرنشین بوده اند، این بازارها واجد فرم و شکلی دائمی نبوده اند(۱) می توان حدس زد که بازارها در کنار دروازه ها و گاه در امتداد گذر و راه ارتباطی اصلی و در محل تقاطع شاهراههای اصلی درون شهر و در بخشی از آنها شکل گرفته است.

ب – دوره سلوکیان 

فتوحات اسکندر موجب ازدیاد و گسترش روابط و مبادلات بازرگانی و  سیاسی بین سرزمینهای وسیع و نقاط دور از یکدیگر شد.  سلوکیان برای سهولت اداره سرزمینهای زیر سلطه، تعدادی شهر و شهرک در  مسیر جاده ها و راههای مهم نظامی و تجاری احداث کردند. احداث شهرهای جدید و اقامت برخی از پیشه وران، صنعتگران و سربازان یونانی در آنها موجب رشد شهرنشینی و توسعه صنایع دستی و در نتیجه گسترش تجارت شد.

سیر تاریخی بازار در ساختار شهری سلوکیان

همچنین نیاز به راه های مناسب برای سهولت ارتباط بین مراکز اداری – نظامی منجر به تکوین شبکه ارتباطی مجهزی شامل راههای خوب و تجهیزات و تاسیسات ضروری مانند آب انباروها و کاروانسراها شد. این موضوع سهم بسزایی در توسعه تجارت ایفا کرد. بگفته مشیرالدوله «اسکندر و سلوكيها هشتاد شهر در ایران بنا کردند .این شهرها بر سر راههای مهم سوق الجیشی و بازرگانی ساخته می شد و به منزله حلقه هایی بودند که ساتراپ ها را به یکدیگر متصل می نمودند اگر چه هدف سیاست شهرسازی اسکندر بیشتر نظامی بود تا اقتصادی و اداری  شهرهای سلوکی، ترکیبی ایرانی – یونانی داشتند، دارای دو خیابان اصلی عمود برهم، با یک میدان در محل تقاطع بودند. در اطراف این میدان، بازارها، مقر حکومت و معبد قرار داشت. از شکل دقیق بازارها در این دوره آگاهی در دست نیست ولی مسلم است که در یک مکان خاص و بویژه در اطراف میدانهای اصلی شهر قرار داشته اند. .

ج – دوره اشکانیان 

با استاندارد ایرانی تا پیش از این شهرهای ایران مقر فرمانروایان بود. با نیاز طبقات ممتاز جامعه  شهری به خدمات رفاهی، گروه هایی از مردم از کار تولید کشاورزی جدا شده و به زندگی شهری پیوستند. در این زمان موقعیت سوق الجیشی و حاصلخیزی خاک منطقه دو عامل اساسی در انتخاب محل شهر بودند. اما با ورود ایران به جرگه تجارت آن زمان به سبب توسعه بازرگانی شرق و غرب مفهوم شهر با وظیفه تجاری تغییر میکند و از آن پس رشد شتابان شهرنشینی در ایران آغاز می گردد.

اهمیت موقعیت جغرافیائی ایران یعنی قرارگرفتن آن بین شرق و غرب باعث ایجاد تجهیزات لازم برای بهبود مسیرهای کاروان رو شد. به همین منظور تعدادی آب انبار و کاروانسرا در طول جاده ها احداث گردید. پارتها به خصوص دو جاده بسیار مهم تجاری را تحت نظارت خویش داشتند، یکی جاده کنار فرات که از آسیای صغیر آغاز شده و از سوریه و شمال بين النهرین می گذشت و به خلیج فارس منتهی می شده و دیگر جاده شمالی که از فرات آغاز شده از خاک ماد و پارت عبور کرده و به سوی شرق و ترکستان و چین ممتد می گردید و به جاده ابریشم  می پیوست .

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: المان های معماری ایرانی ، تاریخ معماری ایران

سیر تاریخی بازار در ساختار شهری اشکانیان

تقسیمات سه گانه شهرهای ایران در این دوره عبارتند از: کهندژ محل حکومت). شهرستان (محل سکونت عامه مردم و ربض (ناحیه کشاورزی) بازارها در این زمان دارای مکانی مشخص بوده و در قسمت شهرستان و در مجاورت راههای اصلی ورودی به شهر قرار داشتند. مرکز شهر در این دوره از عناصر زیر تشکیل می گردد.

قلعه حکومتی در قلب شهر، مرکز اداری، معابد مختلف، بازار و محل تجارت در شهرستان نزدیک ورودی ها. محل بازار در شهرهای بازرگانی در نزدیکی دروازه و در امتداد مهمترین راه اصلی شهر قرار داشت.

د: سیر تاریخی بازار دوره ساسانیان 

رونق بازرگانی و صنعت و گسترش راههای تجاری و رشد شهرهای وابسته به حکومت و افزایش دخالت دستگاه اداری در زندگی شهری و امور اصناف و بازرگانان و فعالیتهای آنان از مهمترین ویژگیهای دوران ساسانیان است.

از خصوصیات بارز اجتماعی و اقتصادی ایران در این زمان پیدایش روابط  فئودالی است. نامه تنسر سند گویائی از نظام حکومتی مبتنی بر جامعه طبقاتی دوره ساسانی است که در آن جامعه به چهار طبقه مختلف تقسیم شده است. طبقه اول  روحانیون زردشتی، طبقه دوم نظامیان، طبقه سوم دبیران و منجمان و در آخرین طبقه برزگران و راعبان و تجار قرار داشتند .

ویژگی نظام فئودالی در دوره ساسانی، پیدایش و توسعه سریع شهرها و روابط گسترده ایران با سایر کشورها است. بانک های شاهنشاهی نیز بوسیله اسناد بانکی، امر مبادله کالاها را به سهولت می بخشیدند .

بازار در قسمت شهرستان قرار گرفته و قلب شهرها را تشکیل می داد و کالاها  و مصنوعات گوناگون از همه جا به بازارها جمل می گردید. دروازه های شهرهای برروی کاروانهای ابریشم و عاج و پشم و سبزی و میوه و شراب گشوده بود. مرکز شهرها پر از جنب و جوش مردم بود و ضمن خرید و فروش از آخرین اخبار مطلع می گردیدند.

سیر تاریخی بازار در ساختار شهری ساسانیان

در زمان ساسانیان نظام «رسته» در بازارها کامل گردیده و بصورتی بارز در مراکز تجارتی شهرها به چشم می خورد. از علل بوجود آمدن آن، سازمان متشکل و قدرتمند اصناف بود که در دوره ساسانیان بصورتی بسیار بارز وجود داشته است. در این زمان علاوه بر راسته بازارها، میدان هایی نیز در مرکز شهرها وجود داشته که در اطراف آن مغازه ها، کارگاهها و سایر بناهای عمومی قرار گرفته بودند، که در دوره اسلامی با تغییراتی مورد استفاده قرار گرفته و به «خان» معروف گردیدند.

از جهت کاربری زمین، می توان یک شهر ساسانی را واجد سه بخش اصلی کهندژ، شارستان و ربض دانست. هسته مرکزی غالب شهرهای روزگار ساسانی قلعه ای بود که کهندژمی نامیده اند و کاخ امرا و مقربان ایشان را پناه می داد. به مرور زمان که شهرها وسعت می یافت، کسبه و تجار و پیشه وران و هنرمندان و طبقات دیگر برگرد کهندژ (ارک) سکونت گزیدند و احیانا حصاری دیگر به دور آن کشیده شد و گاه یک شهر به دیوارهای دوگانه و سه گانه محصور گردید و بدین وجه شارستان و ربض بوجود آمد و گرداگرد آن روستا قرار گرفت که منبع حیات و مایه تغذیه تمام شهر بود. اگر چه ارگ با اختصاص به طبقه ممتاز، مركز قدرت و از جهت اداری بخش اصلی شهر محسوب می شد اما زندگی واقعی مردم در شارستان، بخش پیرامون ارگ جریان داشت. این بخش، مکان اصلی برخورد مردم و جریان روابط اجتماعی و اقتصادی بود و بازار و محلات مسکونی خود به زندگی شهر رونق می داد. داد و ستد، گردهم آئی در میادین شهر و اطلاع از وقایع روزمره و اخبار در آن انجام می گرفت و در نهایت محل اصلی کنترل روابط اجتماعی از سوی  بخش اداری نیز محسوب می شد. ربض با اهمیت کمتر نسبت به دو بخش فوق با ساکنینی که از پائین ترین اقشار طبقه خراجگزار بودند، با تولید کشاورزی و تامین نیروی انسانی مورد نیاز دو بخش دیگر عملا نقش مهمی در ادامه حیات شهر داشته است.

ه– سیر تاریخی بازار دوره اسلامی تا حمله مغول

تسلط اعراب تمدنی تازه را پایه گذاری نمود. اسلام در زمینه مالکیت که یکی از عوامل اساسی شکل دهنده شهرها و فضاهای گوناگون شهری است، تغییرات اساسی ایجاد نمود به تدریج با تشکیل حکومت های محلی خود مختار، بخش مهمی از ثروت هایی که پیشتر از آن نواحی خارج می شد، صرف آبادانی و رونق اقتصادی همان نواحی شد. علاوه بر آن، توسعه سرزمینهای اسلامی در این عهد و مبادلات اقتصادی – اجتماعی فراوان بین شهرهای گوناگون موجب توسعه شهرنشینی و پیشرفت بازرگانی شد. بازرگانان مسلمان از زمان خلیفه دوم عباسی یعنی منصور، مسیری را می پیمودند که از بصره شروع و به چین ختم می شد همچنین از قرن سوم هجری بازرگانان از راه دریا با هندوستان ارتباط داشتند و ابریشم چین را برای تجارت تهیه می کردند .

بازار در شهرهای این دوره بخصوص از قرون دوم هجری به بعد یکی از عناصر اصلی و مهم شهرهای بازرگانی و حتی برخی از روستاهای بزرگ بوده است. در برخی از شهرهای نوساز دوره اسلامی مانند کوفه و بصره، ابتدا فضایی باز برای بازار در نظر گرفته می شد که فروشندگان ابتدای روز به آنجا می رفتند و بساط پهن می کردند و تا شامگاه آنجا بودند و به تدریج همراه با رشد شهرها و شهرنشینی از  اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری، اغلب شهرهای بازرگانی در قرن سوم هجری دارای بازارهای مجهز بزرگی بودند. .

سیر تاریخی بازار در ساختار شهری قرون اولیه اسلام

در این بازارها هر صنفی در راسته خاص خود جای داشت و هر کالایی در  محلی معین عرضه می شد. سنت جدایی اصناف از یکدیگر در بازارها به دلایل متعددی از جمله استوار یافتن فعالیتهای سازگار و مشابه در کنار یکدیگر و تسهیل جریان داد و ستد، حمل و تولید و توزیع کالا، و غیره از ایام بسیار گذشته سابقه داشته است. توجه به این نکته مفید است که جدایی اصناف از یکدیگر موضوع مهمی بود که شهرسازان و حکامی که اقدامات شهرسازی انجام می دادند، به آن توجه داشتند. چنانکه گفته اند هنگامیکه حجاج «واسطه» را در سال ۸۵ ه می ساخت، اصناف مختلف را در راسته های جداگانه در بازار جای داد تا در کارها اغتشاش پدید نیاید

وسعت سرزمین های اسلامی در زمان سلجوقیان و آرامش و امنیت نسبی کشور، زمینه مساعدی برای افزایش مبادلات بازرگانی و رشد شهرنشینی و تولیدات کشاورزی و صنعتی فراهم کرد. توسعه بازرگانی منجر به تکوین سیستم بانکی شد. صرافیهای واقع در بازارها به این کار اشتغال داشتند و برای معاملات از چک و حواله به راحتی استفاده می شد (کلمه چک از واژه فارسی در این زمان به صورت ملک معرب شد و سپس به صورت چک به زبانهای اروپایی وارد شد و به کار رفت.  با تداخل اجتماعی اعراب و ایرانیان، فئودالیزم رشد یافت و ظاهرا شهرهای فئودالی این گونه پدید آمد که ابتدا شهرستان یعنی بخش کهن شهر در قسمت بیرونی یا «ربض» توسعه یافت، کهندژ به قسمت شهرستان گسترش یافت. حصار میان شهرستان و ربض برداشته شد و این دو به صورت محلات مسکونی در یکدیگر ادغام گردیدند. کلیه حصارهای داخلی از بین رفت و مهمترین ساختمانهای شهر در بیرون احداث گردید. به این ترتیب شهرهای اسلامی از چهار   قسمت عمده تشکیل می گردید: شهرستان که محل کاخ ها و خانه اشراف فئودال بود. محلات و کوی های پیشه وران و اصناف و یا سایر طبقات، به این ترتیب که در هر شهر صاحبان هر حرفه در یک محله زندگی می نمودند و کارگاهها و دکه های ایشان نیز در همان محله بود. بازار بعنوان مرکز اجتماعی و فرهنگی و تجاری مرکز محله ها شامل بازارچه و تأسیسات بهداشتی و مذهبی و سایر نیازها بود. شهرها دارای حصار وخندق و دروازه های متعدد بودند که محله ها را با خارج شهر مرتبط می ساخت .

بازارها در این دوره تقریبا به همان شکل بازارهای ساسانیان باقی ماند و به صورت کاملتر در آمده و خود را با نیازهای جامعه اسلامی منطبق کرد، و در قسمت ربض (بیرونی) توسعه یافت).

بازار در این زمان به صورت مرکز اجتماعی شهر به مفهومی کامل در می آید که علاوه بر تجارت، فعالیتهای مذهبی، قضایی، حکومتی، تفریحی، و سایر فعالیتهای اجتماعی را شامل می گردد. فعالیتهای تولیدی نیز در بازار باقی مانده و تشویق می گردد. ای ر ان با به علت وجود سازمانهای صنفی در شهرهای اسلامی، نظام راسته ای که از پدیده های پیش از اسلام بوده است، همچنان به قوت خود باقی می ماند. به این ترتیب گذشته از تقویت و تشویق راسته های گوناگون، گوشه ای از فعالیتهای تولیدی و تجارتی در مراکز محله ها متمرکز می گردد. در این زمان «خانها» اهمیت بیشتری می یابد و «خان» عبارتست از میدانی که در اطراف آن یک ردیف دکان در یک یا چند طبقه قرار گرفته است و محل خرید و فروش و تجمع کالاهای تولیدی کوچک به شمار می رفته و به نظر می رسد که طرح این خانها متعلق به دوره ساسانیان و به تقلید از «فوروم» های رومی و یا میدانهای یونانی است .

چهارسوق»ها نیز مراکز عمده بازار بوده اند که راسته های مختلف از آنها منشعب می گردیده است. مهمترین راسته ها و مجلل ترین آنها راسته جواهرفروشان، صرافان، و بزازها بوده است. مسجد جامع و مساجد مهم دیگر غالبا در بازار قرار داشته و گاهی در ابتدا و یا در امتداد محور اصلی بازار ساخته شده اند. حمام، آب انبار و سایر تأسیسات مورد نیاز مردم نیز در راسته های اصلی و فرعی بازار با معماری منطبق با اوضاع  جوی و جغرافیائی ایجاد شده و بازار به صورت مرکز کامل شهر در می آید.

تغییرات جدید و تحول شکل سیر تاریخی بازار را در این دوره می توان به صورت زیر  تشریح نمود: 

توسعه نواری و خودروی بازار در ربض، تبدیل بازار به یک مرکز متشکل با کارکردهای متعدد، پیدایش عملکردهای جدید در بازار، پیدایش راسته های متعدد و گوناگون، ایجاد شرکتهای تجاری و مراکز تجمع امور دفتری و بازرگانی به صورت تیم ها و تیمچه ها.

بطورکلی می توان گفت که شکل اساسی شهرهای اسلامی و مراکز شهری و بخصوص بازارها، در حدود قرن دهم تا دوازدهم میلادی بوجود می آید و در دوره های بعد دگرگونی های مختصری می یابد .

و: سیر تاریخی بازار دوره مغول و تیموریان

یورش مغول و به دنبال آن تیمور خسارات و اثرات نامطلوبی بر جامعه ایران وارد ساخت. ویرانی شهرها، مزارع، شبکه های آبیاری و کاهش شدید جمعیت موجب انحطاط اقتصاد کشور و کاهش شدید سطح تولیدات صنعتی و بازرگانی شد. شهرهای بسیاری خالی از جمعیت و ویران گشت. از جمله، این شهرها می توان بلخ، مرز، هرات، نیشابور، ری، قزوین، اصفهان، خوارزم، سبزوار، تبریز را نام برد.

پس از چندی در زمان غازان خان براثر خیرخواهی ها و راهنمائیهای خواجه رشیدالدین فضل ا… اصلاحاتی صورت پذیرفت که نقش مهمی در احیای کشاورزی و رونق شهرها داشت. دوره استیلای مغول را می توان در سه مرحله بارز گنجانید(.

مرحله اول: دوره توسعه طلبی یا مرحله ای که سنت های مربوط به زندگی  صحرانشینی غلبه داشت و در این دوره شهرها رو به ویرانی و انهدام گذاشتند.

مرحله دوم: دوره ایلخانیان یا دوره «ایرانی مآب» شدن مغولها. در این دوره توجه به شهرنشینی بیشتر شده و شهرها رو به توسعه و گسترش نهادند.

مرحله سوم: دوره انحطاط و انهدام که در این دوره به علت فشار وارد بر مردم از طرف ایلخانیان برای وصول مالیاتهای زیاد، و ضعف حکومت مرکزی،  شهرها رو به ویرانی نهادند.

بازار همچنان یکی از ارکان مهم فضایی، کارکردی شهرهای این دوره بود و شهرهای نواحی شرقی مانند سمرقند و هرات و معدودی دیگر از شهرهای بازرگانی مانند یزد، تبریز و کرمان و اصفهان و در عهد غاران الجایتو و در اواخر این دوره رونق یافتند. توسعه شهرها در این دوره غالبا تحت تأثیر مرکز اصلی شهر یعنی بازار و بصورتی شعاعی ادامه یافت و در اطراف بازار محلات مختلف برای هر صنف و طبقه خاص بوجود آمد و به مرور زمان قسمت قدیمی و پیش از اسلام در بافت کلی شهر تحلیل رفت .

توجه خاص مغولان و بخصوص ایلخانیان به تجارت و در نتیجه رونق داد و ستد، موجب رشد و توسعه بسیاری از بازارهای ایران گردید. این امر در شهرهائی که در محل تلاقی راههای مهم کاروانی قرار داشتند، به روشنی مشاهده می گردد. ایلخانیان و سپس تیموریان در شهرهای مورد توجهشان بازارهای وسیعی ساختند و پیشه وران را از نقاط مختلف در آن جای دادند. بازارها به دلیل رشد سریع و طرح ریزی قبلی از یک سو و عدم تأثیر مالکیت زمین از طرف دیگر، بصورتی منظم و متمرکز بوجود آمدند.

در این زمان بازارهای شهرهای مهم جنبه جهانی می یابند و حوزه خدماتی آنها تا دورترین نقاط اروپا و آسیا می رسد. ضرابخانه، قورخانه و کارگاههای کوچک و بزرگ دیگر غالبا در داخل بازارها ساخته می شوند. از خصوصیات دیگر بازارها در این دوره اهمیت یافتن تیم ها و تیمچه ها است که موجب پیدایش شرکتهای بزرگ و شرکت فئودالهای مغول در آنها می گیردد. دفترهای تجارتی این شرکت ها گاه در کاروانسراها و گاه در میدان های شهر نیز قرار می گرفتند. این استان  بدین صورت است که بازارها به شکل تکامل یافته خود نزدیک می شوند. و به صورت مجموعه ای کامل در می آیند. در همین دوره است که استفاده از آجر در ساختمان رایج می گردد. و بدین ترتیب فضاهای داخلی بازار و مجموعه های وابسته به آن که غالبا در ایجاد آنها از آجر استفاده می شده است، از یکپارچگی و هماهنگی کامل برخوردار می شود.

سیر تاریخی بازار سنتی ایران

ز– سیر تاریخی بازار پس از صفویه

نقشه بازار اصفهان

با آغاز قرن یازدهم و تا اوایل قرن دوازدهم، در اقتصاد و زندگی ایران پیشرفت و تجدید حیات مشهود است.

– وضع شهرها در دوره شاه عباس و سپس در زمان کریمخان زند بهبود پذیرفت و آنها به عمران و آبادی و شهرسازی پرداختند. سیاست شاه عباس مبتنی بر تشویق موقعیت اقتصادی نواحی مرکزی بود و به این ترتیب زمام امور از دست فئودال ها بدست ماموران کشوری افتاد که با کشاورزی و بازرگانی و تجارت ارتباط نزدیک داشتن). او توانست سرزمین های از دست رفته را آزاد نماید و با سرکوبی شورشهای داخلی وحدت سیاسی کشور را فراهم نماید. وی اصلاحاتی را در جهت بهبود ارکان اقتصادی کشور انجام داد. از جمله مالیاتها را کاهش داد و برای توسعه تولیدات داخلی و بازرگانی داخلی و خارجی اقداماتی انجام داد. فعالیت های عمرانی او موجب رشد اقتصادی و توسعه شهرنشینی و گسترش بازارها شد و در بسیاری شهرها از جمله اصفهان، تبریز، کرمان، قزوین و شیراز فعالیتهای عمرانی صورت گرفت. وی که انحطاط اقتصاد ایران را مشاهده می کرد برای جلوگیری از سقوط، به گسترش پیشه و هنر در شهرها همت گماشت و به داد و ستد بازرگانی با دولتهای اروپایی پرداخت و اقتصاد شهرها را احیاء نمود۱) و دولت انگلستان، برادران شرلی را به همراه ۷۰ نفر به ایران فرستاد و باب تجارت با کشورهای اروپایی باز شد و شاه عباس به تجار تمام کشورهای اروپا اجازه تجارت در خلیج فارس را داد .بدین ترتیب روابط اجتماعی تازه ای در شهرها بوجود آمد.

پس از شاه عباس اول ارکان اقتصادی، اجتماعی کشور به تدریج متزلزل شد و از امنیت داخلی راهها کاسته شد و کاهش امنیت موجب کاسته شدن از حجم مبادلات داخلی و خارجی شد. اسباب ضعف ارکان اقتصادی، اداری و نظامی کشور باعث تسلیم کشور به افاغنه شد و در نتیجه عده زیادی به قتل رسیده و غارت شدند و بسیاری از شهرها ویران شد، شبکه های آبیاری و سیستم کشاورزی کشور در بسیاری از نواحی آسیب فراوان دید.

با جلوس نادر، اقتصاد ایران دوباره بر پایه اقتصاد روستایی قرار گرفت و نادر با بیرحمانه ترین شکل ممکن به بهره کشی فئودالی پرداخت و انحطاط اقتصاد روستایی و شهری را باعث شد.

در پایان قرن یازدهم هجری است که پیشرفت و حیات اقتصادی جای خود را به انحطاط و دگرگونی می دهد. از جمله علت های این سقوط افزایش سریع بهره فئودالی و مالیاتها بود که روستاها را در هم شکست و تولیدات را تقلیل داد و بازارها را از رونق انداخت و اختلافات طبقاتی را شدت بخشید این وضع تا روی کار آمدن  کریمخان زند ادامه یافت تا آنکه اوضاع کلی اقتصاد ایران تاحدی بهبود بخشید.

با جلوس کریمخانه در سال ۱۷۶۳ میلادی تجارت و بازرگانی دوباره رواج یافت و انگلیسی ها اجازه تأسیس تجارتخانه در بوشهر را گرفتند. طبق این فرمان کمپانی انگلیسی ها مجاز بود هر مقدار زمین که برای تأسیس تجارتخانه لازم دارد، در بوشهر با هر منطقه دیگر که بخواهد، تصاحب کند و از هرگونه حقوق گمرکی معاف باشد. آنها اجازه داشتند اجناس خود را در سراسر ایران به فروش برسانند. گسترش بازرگانی شهرها قوت گرفت بورژوازی از سال ۱۸۰۰ میلادی به رشد خود ادامه داد.

پس از مرگ کریمخانه اوضاع دوباره آشفته گشت و گرچه بافت قدیمی و تشکیلات شهری حفظ شد، ولی به مرور زمان فرسوده تر و کهنه تر گردید. در واقع پس از انحطاط سلسله صفویه، به سختی می توان اقتصاد ایران را مطلوب یافت. وخیم تر شدن اوضاع، دو علت کم و بیش مرتبط داشت: از سویی، آثار سوء در هم ریختگی و فساد مزمن اجتماعی – اقتصادی در درازمدت برهم انباشته می شد و از سوی دیگر توسعه سایر اقتصادهای سیاسی بیرون زا هم به تشدید فقر نسبی یک اقتصاد عقب مانده می انجامید و در نتیجه جابجایی اجتناب ناپذیر در موازنه قدرت بین المللی، موقعیت آنرا بطور مطلق تضعیف می کرد. در قرن نوزدهم میلادی (۱۳ه) که زمان ظهور عواملی چون رقابت امپراطوری ها، تجارت آزاد، تکنولوژی جدید، دموکراسی سیاسی و غیره بود، اقتصاد ایران همانند سیاست آن، ناگزیر از تعادل خارج شد. نقشه جغرافیائی، کشور در پی از دست رفتن پاره ای از مناطق آن تغییر کرد و به محدودتر شدن ظرفیت تولیدی و بازار داخلی و کاهش قدرت سیاسی آن انجامید .

بطورکلی پس از صفویه شکل عمومی شهرها توسعه و تکامل یافت و مناطق طرح ریزی شده شهری در زمان شاه عباس و کریمخان موجب گردید که نواحی ساخته شده پیش از اسلام تقریبا از میان برود و تنها در برخی موارد آثاری از آن در روند تکامل بازارهای ایران» مشخصات بارز شهر در این دوره عبارت است از: تکامل شهرهای دوره اسلامی، ایجاد نواحی طرح ریزی شده در شهر (بازارها، باغ ها، خیابان ها، و کاخها) تقویت محله های اصناف و پیشه وران و جدایی گزینی اکولوژیکی محله های اقلیت های مذهبی، مرکز شهر در این زمان متشکل از مرکز حکومتی متمرکز شامل کاخها و ادارات، بازار طرح ریزی شده و مجتمع، ازدیاد تیم ها و تیمچه ها و کاروانسراها در اثر توسعه جهانی تجارت، مدارس و مساجد متعدد مذهبی است .

سیر تاریخی بازار های ایران در این دوره تغییر چندانی از نظر عملکرد ننمودند و تقریبا به همان صورت پیشین ماندند. تنها جنبه های تشریفاتی در فضاهای داخلی آنها مورد توجه بیشتری قرار گرفت و تزئینات معماری مجلل تر گشت.

ایجاد بازارهای طرح ریزی شده و از پیش اندیشیده از زمان صفویه به بعد مورد توجه شاهان و فئودالهای محلی واقع گردید(. مجموعه ها معمولا در مجاورت و یا ادامه بازارهای خودرو و یا موجود در رشد بنا گردیدند و بازارهای طرح ریزی شده به صورت متمرکز و مجتمع بنا گردیدند. این بازارها دارای فضاهای حساب شده و منظم بودند

مراکز حکومتی و دولتی که اهمیت خاصی یافته بود تقریبا از بازار جدا شد و در سایر نقاط شهر متمرکز گردید. گاهی نیز در ارتباط با بازار مجموعه بزرگتری را تشکیل می دادند. از دیگر نکات مهم در این زمینه چگونگی مالکیت و در نتیجه شکل بازارها در این دوره می باشد. زیرا وجود مستغلات وقفی موجب می گردد که محدودیت هائی در نوع استفاده و یا تغییر شکل آن ایجاد شود. در این زمان است که بازارها از نظر معماری و استحکام بنا و ظرافت عناصر تشکیل دهنده آن به حد غالی خود می رسند ولی از زمان قاجاریه به بعد در اثر افول همه جانبه فرهنگ و اقتصاد ایران و از هم پاشیدگی سنت ها، در این بناها نیز انحطاط بارزی به چشم می خورد. اگر چه در دوره جدید هم بازار از عناصر مهم کالبدی و اجتماعی شهر و قلب آن محسوب می شود.

منبع : احمد پور احمد – جغرافیا و کارکرد بازار کرمان – 1376- چاپ اول – مرکز کرمانشناسی

منبع : بازار سنتی – وزارت مسکن – 1388- چاپ اول