کالبد بازار

ارسن گنجعلیخان کرمان

ذهن ما با شنیدن کلمه «بازار» در وهله اول یک مکان را مجسم می کند. ساختمان هر بازار با توجه به وضعیت جغرافیایی و فرهنگی شهر و رویدادهای تاریخی آن ساخته می شود، شکل و حال و هوای محلی می یابد و از بازارهای دیگر متمایز می شود. کالبد بازار به عنوان ظرف تجلی همه ابعاد و کارکردهای متنوع بازار در ش هرهای ایران، مهم ترین و در دسترس ترین ابعاد شناخت بازار است که از طریق آن می توان راه به شناخت بهتر زندگی آن برد.

• سیر تکامل کالبدی

 نیازهای روزمره، بشر اولیه را ناچار به تبادل کالا کرد. برای برآوردن احتیاجات، به تدریج کالای مورد نیازش را با کالای حاصل دسترنجش معاوضه می کرد(معامله پایاپای) و چون موقعیت زندگی اجتماعیش این امکان را نمی داد که به طور مرتب رفع نیازمندی کند، در میدان گاه ها کالاهای متنوع خود را عرضه می کرد (نظیر بعضی از بازارهای ابتدایی شهرهای کوچک ایران). این عده در میدان، از ناملایمات جوی و طبیعی در امان نبودند و به خصوص به علت آنکه با تسهیل در امر ارتباطات تعداد روزهای خرید و فروش در بازار از یک روز به دو روز در هفته و یا به هر روز تبدیل شده بود، ناچار شدند پناهگاه هایی برای خود بسازند. و برای استحکام بیشتر و بسته به امکانات و احتیاجات روز افزون، این پناهگاهها به تدریج به اشکال گوناگون تغییر شکل یافت و طی قرون و سالیان متمادی به شکل بازار امروزی در آمد. می توان چنین تصور کرد که در هر سکونتگاه یک راه اصلی پرتردد وجود داشت که محور اصلی عبور و مرور بود و داد و ستد خرد در آنجا انجام می شد. به تدریج فضاهای تجاری و گاه تولیدی در کنار آن تشکیل می شد. در ابتدا هر فرد کالاهای خود را در محلی غير ثابت عرضه می کرد (چیزی که هنوز در بازارهای مکاره و ادواری دیده می شود) و یا در آلونکها و دکه های چوبی سرهم بندی شده و با سایه بانی برای محافظت از خود و اجناس، به فعالیت می پرداخت. این روند کم کم با طرح مسئله محافظت از مشتریان و نیز به منظور جلوگیری از خرابی گذرگاهها و حجرهها بر اثر عوامل طبیعی منجر به ایجاد سر پناهی برای این مسیر و مسقف کردن سراسر این کوی و نهایتا شکل گیری راسته های بازار شده است.

بازار زواره

تحول بازارها از صورت ابتدایی به یک راسته بازار کامل سرپوشیده، امری نیست که با شتاب و خود به خود صورت گرفته باشد، ضمن اینکه در این روند بزرگان و مالداران و پادشاهانی نیز پیدا شدند که در زمانهای امنیت و استقرار حکومت قاهر مرکزی و در نتیجه رونق بازرگانی و تجارت برای تبدیل آلونکها به مجموعه های ساختمانی هماهنگ و یکدست و مسقف، هزینه کنند. از قرن ۱۱ ق. به بعد وضع اغلب بازارها و راسته ها به كمال معماری و زیبایی خود رسیده بود. فضای کالبد بازار برای پاسخگویی به نیازهای جدید همواره در حال تغییر شکل بود و علاوه بر گسترش در امتداد مسیر راسته اصلی و نفوذ در محله ها، از طریق راسته های فرعی، بخشهایی از فضاهای مسکونی اطراف بدنه راسته ها را نیز شامل می شد و از آنجاها به صورت سرا یا تیم استفاده می کرد. در شهرهای متوسط و کوچکی که مبادلات خارجی در آنجا زیاد نبود، بخش قابل ملاحظه ای از بازار صرف تامین نیازهای داخلی شهر می شد. در نتیجه، آن گروه از عناصری که در خدمت تجارت خارجی شهر بودند، به همان نسبت رشد کمتری داشتند. این بازارها به طور عمده جنبه خرده فروشی داشتند و درصد اندکی از فضاهای آن به تجارت خارجی اختصاص داشت .

برای مثال، در طول بازار نایین تنها دو کاروانسرا وجود داشته است؛ در حالی که در شهرهای بازرگانی – تولیدی و پر رونق، بازارچه های محلی، اغلب نیازهای جاری و روزمره اهالی شهر را تامین می کردند و بخش مهمی از بازار اصلی شهر در خدمت بازرگانی خارجی قرار می گرفت. برای نمونه، در قرن پنجم ق. به گفته ناصر خسرو، در یکی از کوچه های اصفهان، پنجاه کاروانسرا و در دوره صفویه، در بازار و سایر مناطق شهر اصفهان ۱۸۰۲ کاروانسرا وجود داشت.

بازار نائین

البته شاید بتوان با روشهای علمی به سوابق بازار تا قرن سیزده ق. پی برد، اما آشکار است که نمونه های تکامل یافته و تمام عیار بازار مانند آنچه در اصفهان دیده می شود، نتیجه تحول و گسترش طولانی است.»(دانشنامه جهان اسلام، ج ۱۳۷۲، ۳ ، ص ۳۷۲)

عوامل موثر در شکل گیری کالبد هر فضای کالبدی به منظور در برگرفتن فعالیتهایی معین و برای رفع نیازها و خواسته های استفاده کنندگان پدید می آید. عملکرد مزبور، ویژگی های محیط طبیعی، مصالح و امکانات فنی، فرهنگ حاکم بر جامعه و خلاقیت طراحان، شکل آن را تحت تاثیر قرار می دهد. بنابراین شکل هر فضای کالبدی، عوامل مزبور را در زمان پیدایش و هنگام توسعه و تغییر پذیری خود منعکس می کند. بازار نیز در برگیرنده فعالیتها و کارکردهای بسیار متنوعی است که همواره برای تامین فضاهای مناسبی جهت کارکردها نوین، تغییر شکل های لازم را می پذیرد و در حالت مطلوب و ارگانیک، پا به پای تحولات اجتماعی حرکت می کند. ارتباط متقابل این دو – فضاهای کالبدی و تحولات اقتصادی، اجتماعی – همواره به گونه ای است که هر گونه کاستی و نقصی که در یکی پدید آید، عوارض آن در دیگری اثر می گذارد. به همین دلیل رویکرد مناسب برای درک بهتر منطق شکل گیری بازار، بررسی اثر مشترک عوامل محیطی و اقتصادی – اجتماعی در فرآیندهای تاریخی تشکیل و توسعه شهرهای ایرانی است. گرچه مرکزیت بازار در شهر بر اهمیت اقتصادی و اجتماعی آن تاکید می کند، ولی ش کل آن و نحوه ظهورش، خصیصه های اقلیمی فلات ایران را منعکس می سازد. بازار مسقف می شود تا مراجعان را از گزند آفتاب داغ و توفان های معمول در فلات مصون نگاه دارد. سطح پایین تر بازار نسبت به خیابانهای مجاور) گردش و جابه جایی هوا را از طریق مکش هوای خنک تر و متراکم تر به درون بازار افزایش میدهد و در نتیجه بازار را در بعداز ظهرهای بسیار گرم تابستان خنک نگه می دارد. آنچه شکل بازارها را تعیین می کند در حقیقت حاصل اثر مشترک همه عوامل موثر و نه یک بعد به تنهایی است.

برای سهولت مطالعه می توان عوامل موثر در شکل گیری کالبدی بازارها را به طور کلی به سه گروه تقسیم کرد:

1- عوامل زمینه ای: شامل عوامل محیطی، عوامل تاریخی، عوامل فرهنگی و …

 ۲- عوامل ساختاری

 3- عوامل کارکردی؛

1.عوامل زمینه ای

عوامل محیطی ( توپوگرافی، آب، اقلیم و … )، عوامل محیطی در شکل منطقی بخشیدن به بافت شهرها و ترکیب معماری بازارها تاثیر عمده ای داشته است. مثلا، شیب زمین در شکل دهی به پیچ و خم و سمت و سوی بازار عامل مهمی است. همچنین دلایلی وجود دارد که نشان میدهد گسترش بازارها و کوچه های اصلی متاثر از مجاری قدیمی آب یا قنات ها و نهرها است. به عنوان مثال می توان به بازار اصفهان اشاره نمود که توسعه آن از شبکه آبی پیروی می کند که هماهنگ و هم سو با شیب زمین جریان می یابد و حرکت آن در قالب مادی در نحوه قرار گرفتن بخشی از بناهای پیرامون بازار اهمیت اساسی پیدا میکند. توپوگرافی و آب تنها عوامل تعیین کننده بافت فیزیکی بازارها نیستند. از میان س ایر عوامل موثر می توان از باد نیز یاد کرد. الگوی باد غالب، به خصوص در شهرهایی که در معرض بادهای پر گرد و غبار قرار دارند بسیار مهم است. در چنین شهرهایی راستهها طوری ساخته شده اند که رو به باد نباشند و تمایل به پیچ و خم در جهات مختلف داشته باشند. چنین الگویی کمک می کند تا از سرعت باد در سطح زمین کاسته شود. به همین ترتیب در اغلب ش هرهای حاشیه کویر، ورودی مجموعه بازار را بر باد مزاحم شهر می بندند و مانع جریان یافتن آن در گذرهای بازار می شوند و از طرف دیگر، مثلا در بازارهای نوساز صفوی در اصفهان، گذرهای بازار رو به رون اصفهان گشوده میشود تا هوای لطیف و روحبخش در گذرها به جریان افتد. به طور کلی از لحاظ کالبدی، در اقلیمهای مختلف، تفاوت هایی بین بازارها وجود دارد. ساخت بازار سنتی از عوامل اقلیمی و مصالح بومی متاثر شده است که در ادامه تاثیرات کالبدی آن بررسی می شود.

عوامل اقلیمی :

شکل بازار در اقلیم های مختلف ایران – بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران – قبادیان – 1373

 بازار در کرانه جنوبی دریای خزر (اقلیم معتدل و مرطوب): «در کرانه دریای خزر به لحاظ رطوبت و بارندگی بسیار زیاد، راسته های بازار غالبا طاق ندارند و فقط بام شیبدار حجره ها از دو طرف تا حدودی فضای بالای راسته ها را می پوشاند و در هنگام بارندگی مانع از ریزش باران بر روی عابرین می شود. همچنین کف راسته های بازار معمولا از دو طرف قدری به سمت وسط راسته شیب دارند تا آب باران به مجرای باریکی که از وسط راسته می گذرد هدایت و نهایتا به نهر و یا رودخانه ریخته شود. به علاوه اگر راسته ها طاق داشته باشند، جریان طبیعی باد در سطح شهر نخواهد توانست هوای مرطوب و سنگین در فضای بازار را جابه جا کند. در ازمنۂ قدیم، بام شیبدار حجره های بازار مانند سایر ساختمان ها با الیاف گیاهی مثل گالی و یا ساقه برنج پوشانده می شد، ولی پس از ورود سفال به ایران برای پوشش بام بازار از مصالح جدید و با دوام استفاده گردید. در سنوات اخیر بام اکثر حجره ها با سفال یا شیروانی و یا هر دو پوشیده شده است. دیوارها نیز مانند سایر ابنیه سنتی ساخته می شدند و به جهت جلوگیری از نفوذ رطوبت به کف حجرهها معمولا یک کرسی چینی بلند و گربه رو و یا سنگ چین در زیر حجرهها وجود داشته است. بازارها مانند سایر ساختمان ها در این کناره، فاقد زیر زمین هستند.» (قبادیان بی تا، ص۱۷۹-۱۸۱)

بازار طالش 

بازار در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان (اقلیم گرم و مرطوب): «در این کرانه گرم و مرطوب، فراهم نمودن زمینه آسایش در بازار، مستلزم ممانعت از تابش مستقیم آفتاب گرم سوزان و همچنین تسهیل جریان هوا در بازار است. لذا مشاهده میشود که راسته های بازار در کرانه های جنوبی کشور دارای سایبانی مرتفع هستند و با تمهیدات مختلف سعی شده است که از حداکثر جریان هوا برای تهویه و جابه جایی هوای مرطوب و سنگین استفاده شود. راسته های بازار نیز در این مناطق به گونه ای طراحی شده که امکان جریان باد را در درون خویش فراهم آورند و اغلب عمود بر ساحل دریا قرار گرفته اند.

سایبان بالای راسته های بازار معمولا از حصیر یا پارچه ای است. در بعضی از بازارها مانند بازار قدیم بوشهر، بندر لنگه و خرمشهر از سایه بان هایی مانند تیرچوبی و مصالح بنایی استفاده شده است. سایبانهای حصیری در عین ایجاد سایه، مانعی در جهت تهویه و جابه جایی هوا در راسته های بازار نیستند. در راسته هایی که سقف آن با مصالح بادوام تر پوشانده شده است، یک باز شوی سراسری بین طاق راسته و بام حجرهها وجود دارد و جابه جایی عمودی هوا به صورت طبیعی صورت می گیرد. به علاوه طول راستههای بازار در این منطقه نیز مانند کرانه دریای خزر نسبت به سایر مناطق کشور کوتاه تر است. بازارهای این محدوده نیز، زیرزمین ندارند.» قبادیان بی تا، ص۱۸۱-۱۸۳)

بازار اهواز

بازار در نواحی کوهستانی و مرتفع ( اقلیم سرد و کوهستانی): «سرما و بوران از عوامل مهم و تعیین کننده در شکل ساختمان های این مناطق، خصوصا در نواحی شمال و شمال غرب کشور است. لذا راسته های بازار در شهرهای نسبتا بزرگ در این نواحی عمومأ طاق آجری دارند. ولی در اینجا عرض راسته ها و ارتفاع کف تا زیر طاق آنها کمتر از بازارهای مشابه در نواحی گرم و خشک است . وجود طاق مانع از تبادل حرارتی بیش از حد بین داخل و خارج راسته ها می شود و ابعاد نسبتا کوچک عرض و ارتفاع راسته ها باعث میشود که درجه حرارت در راستهها در حد آسایش و قابل قبول برای انسان باشد. حرارات ناشی از فعالیت مردم، چراغ های داخل بازار و بخاری های داخل حجرهها به جهت تأمین دمای مطلوب در زمستان های سرد این نواحی کفایت می کند؛ به نحوی که حجره داران در این فصل نیز مانند سایر فصول می توانند ورودی حجرهها را در مقابل مشتریان باز بگذارند و در کل محوطه بازار، خریدار و فروشنده با پوشش معمول زمستانی، بدون احساس ناراحتی به تبادل کالا و سایر فعالیتهای مرتبط با بازار بپردازند. برای تأمین نور و تهویه در راسته ها، معمولا منفذهای نسبتا کوچکی در بالای طاق ها قرار دارند. اگرچه این منفذها باعث خارج شدن هوای گرم از محوطه بازار می شوند، به دلیل جرم حرارتی بسیار زیاد راسته های بازار که تماما با مصالح بنایی اجرا شده اند و همچنین به دلیل آنکه دیوارها باربر هستند و ضخامت آنها به لحاظ وزن سنگین طاقها نسبتا زیاد است، لذا منفذهای بالای طاق در مختل نمودن دمای متعادل بازار تاثیر زیادی ندارند. همچنین روشنایی طبیعی از بالای طاق ها علاوه بر تامین نور، یک هماهنگی مناسب در کل فضای راستهها ایجاد میکند.» قبادیان بی تا، ص۱۸۶-۱۸۸)

بازار تبریز

 بازار در اقلیم گرم و خشک :«در این اقلیم نیز مانند نواحی کوهستانی و مرتفع، اکثر راسته های بازار، دارای طاق با مصالح بنایی هستند. منتها در اینجا به دلیل آنکه از لحاظ زیست اقلیمی، گرمای هوا و تابش آفتاب، بیش از سرمای زمستان مشکل آفرین است، لذا طاقها بلندتر، عرض راسته ها بیشتر و منفذهای بالای طاق ها بزرگتر هستند. علاوه بر منفذهای بام، مشاهده میشود که در بعضی از بازارها، مخصوصا در نواحی جنوبی مانند بازار وکیل شیراز و قیصریه ابراهیم خان در کرمان بازشوهایی در زیر طاق قرار دارند که به تأمین نور و تهویه و کاهش حرارت در راستهها کمک می کند. در این منطقه، طاق بازار مانع تابش گرم آفتاب در تابستان می شود و در زمستان به تعادل دمای بازار کمک می کند و مانند یک خازن حرارتی در طی شبانه روز، دمای هوا و شرایط زیستی را متعادل می نماید. همچنین از ورود گرد و غبار و بادهای کویری به داخل بازار جلوگیری می کند. در سنوات اخیر این طاقها مانع اصوات مزاحم مانند صدای ترافیک شهری و کارگاههای صنعتی نیز تا حدود زیادی شده اند. معمولا در قسمتهایی که راسته بازار به مکانی به خصوص میرسد مانند ورودی سراها، تیمها، تیمچه ها، مساجد، مدارس، حمامها و یا در چارسوق ها و ورودی های بازار، عرض و ارتفاع راسته قدری بیشتر میشود. برای پوشاندن طاق در این قسمت ها اغلب گنبدی مرتفع احداث می کنند و زیر گنبد را با مقرنس و کاربندی های موزون و خوش ساخت می پوشانند. این مطلب در مورد اقلیم سرد نیز صدق می کند. دهانه حجرهها به اندازه طول آزاد بین دو پایه طاق راسته هاست که از سه الی چهار متر تجاوز نمی کند. در این مناطق و همچنین در اقلیم سرد، بعضی از حجرهها دارای زیر زمین هستند که به جهت انبار کالا از آنها استفاده میشود. ارتفاع طاق راسته ها به اهمیت تجاری و اقتصادی هر راسته نیز بستگی دارد، چنان که در راسته های مهم مانند قیصریه ها و یا قسمت هایی که کالاهای گران قیمت به فروش می رسد، ارتفاع طاق راسته ها بیشتر از سایر قسمتها است. در این مورد میتوان از بازارچه شاهی (بازارچه بلند مربوط به دوره صفویه در اصفهان که محل فروش طلاجات است و بسیاری از قیصریه ها و راستههایی که پادشاهان و یا اشخاص مهم در شهرهای مختلف احداث کرده اند نام برد.» (قبادیان، بی تا، ص ۱۹۱-۱۹۳)

بازار گنجعلیخان کرمان

عوامل تاریخی:

ایران با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و همچنین با در نظر گرفتن منابع و امکانات طبیعی در طول تاریخ افت و خیزهای زیادی داشته است. در هر کدام از این برهه های تاریخی با توجه به اینکه امنیت و یا آشوب در قسمتهای مختلف سیطره یافته است، امکانات متفاوتی برای رشد و تکامل کالبدی ساختارهای اصلی شهر حاصل شده است. بدین معنا که عوامل تاریخی بستری برای کیفیت رشد و تکامل بازارها به عنوان اصلی ترین ساختار شهر بوده اند و یا اینکه باعث کمرنگ شدن رشد و شکوفایی آنها گشته اند. در وضعیت مساعد و با وجود حکمرانان قدرتمند و مقتدر در بستر امن اجتماعی، تبادلات اقتصادی و به تناسب آن امکانات فنی و مالی بازاریان ارتقاء می یافت و این امر باعث رونق کمی و کیفی ساخت و سازها می گردید.

بازار سنتی وکیل شیراز

 عوامل فرهنگی:

شکل گیری فضاهای همگانی در درجه نخست زاده فرهنگ اجتماعی است. در واقع فرهنگهای رفتاری شهروندان و شکل کالبدی زاده شده به تناسب سنتهای زندگی فردی و جمعی است که بازتابی متفاوت را در دو جامعه متفاوت با خواستهای واحد بر می انگیزد. مثلا بازارها به عنوان فضاهای جمعی شهر قدیم ایرانی در مقایسه با آگوراها و پیاتزاها به عنوان فضاهای جمعی شهر قدیم اروپایی، تحت تاثیر فرهنگ های متفاوت، تجلیهای کالبدی متنوعی یافته اند. به عنوان مثال فضاها و عناصر مختلف بازارهای ایران بوسیله سقف با یکدیگر پیوند داده شده اند و این ویژگی، درست در برابر باز بودن فضاهای همگانی شهرهای اروپایی است. همچنین در اکثر شهرهای سنتی ایران، برنامه ریزی فضایی بازارها تحت تاثیر باورهای اجتماعی، فرهنگی و مذهبی جامعه بوده است. مسجد جامع، هسته مرکزی شهر را تشکیل میدهد و مدارس علمیه، حمام عمومی و بخش تجاری بازار آن را احاطه می کنند. در حقیقت بازارها به مسجد جامع وابستگی کالبدی و کارکردی نزدیکی داشته اند. مسجد جامع و مساجد و فضاهای مذهبی دیگر به سبب تقدم وظایف مذهبی در جای مناسبی در ارتباط با راسته های اصلی بازار ساخته می شدند و به عنوان فعال ترین فضاهای جمعی به ساماندهی و مدیریت فعالیت های مذهبی و فرهنگی می پرداختند. مانند بازارهای نایین و زواره). همچنین مسائل مربوط به وقف و مالكيت ها (که مسئله ای تعیین کننده در هر شهر اسلامی است در بسیاری موارد بر نحوة شکل گیری، امتداد راسته ها و نگهداری و مدیریت بازارها تاثیرگذار بوده است.)

بازار مکانی برای تجمع و فرهنگ سازی

2. عوامل ساختاری:

کلیه عواملی که منبعث از نیروهای داخلی مؤثر بر ساخت است را می توان جزء عناصر ساختاری تأثیر گذار در شکل گیری کالبد دانست. نوع و ویژگی های خاص مصالح مصرفی، تکنولوژی های ساخت رایج، تجهیزات و امکاناتی که در خدمت ساخت قرار می گیرد و هم چنین استادکاران و متخصصینی که در مراحل انجام کار مداخله دارند از جمله این عناصر هستند. تاثیر این عوامل اغلب در مکانهای خاص بازار، از نظر کیفیت ساخت، طول و ابعاد دهانهها، تزئینات و … بهتر قابل ملاحظه است.

3. عوامل کار کردی:

ریخت شناسی بازارهای سنتی تا حد زیادی وابسته به خصیصه های کارکردی آن است. بازارها بسته به حوزه نفوذ و وسعت عملکرد خود متفاوتند و این امر تاثیر مستقیم بر شکل کالبدی آنها خواهد گذاشت. بازار در هر شهر بزرگ (مثل یک پایتخت سابق یا یک قطب مهم تجاری با یک بازار در شهری کوچک، که فاقد اهمیت تجاری در س طح ملی یا بین المللی است، تفاوت دارد.

یک بازار در یک پایتخت یا در هر شهر بزرگ دیگر به علت وسعت بیشتر حوزه نفوذ خود، باید بتواند تعداد بیشتری از مشتریان را با سلیقه ها و ذوق های مختلف و نیازهای متنوع به خود جلب کند. چنین بازاری بایستی طبیعتا بزرگتر باشد و تعداد بیشتری مغازه همراه با کالاهایی متنوع تر و راسته بازارهایی را در بر بگیرد که به فعالیت های تجاری بیشتری اختصاص یافته اند. در این بازارها ساختمانهای مربوط به تجارت خارجی و سراها و کاروانسراها بیشتر دیده میشود. این بازار همچنین می باید شامل ساختمان های عمومی (مساجد، مدارس، حمام، حسینیه، زورخانه و …) باشد. در مقابل، بازارهای کوچک به علت محدود بودن حوزه نفوذ و تعداد مشتریان از نظر اندازه کوچک اند. با کاهش نیازهای مشتری برای کالاهای اساسی، بازارهای کوچک تر فعالیتهای خود را بر تجارت کالاهای محلی متمرکز کرده اند. این کالاها تامین کننده نیازهای اصلی ساکنین شهر و حومه های بلافصل آن است. در نتیجه، آن گروه از اندامها و عناصری که در خدمت تجارت شهری قرار داشته اند، به همان نسبت رشد کمتری یافته اند و این بازارها به طور عمده جنبه خرده فروشی داشته اند.

مطالعه بیشتر پیرامون بازار :

کارکرد بازار سنتی

سیر تاریخی بازار

منبع : بازار سنتی – نشر وزارت مسکن – 1388