الف ). انواع مسجد به لحاظ وسعت :
مساجد شهری : شامل کلیه مساجدی که در شهرها قرار داشته و عموم مردم می توانند از آن استفاده کنند . این مساجد از نظر موقعیت و اهمیت بشرح زیر دسته بندی می شوند:
مساجد زیر محله ای : در بسیاری از محلات علاوه بر یک مسجد محله ممکن است مساجد کوچک دیگری هم وجود داشته باشد که معمولا از طریق وقف افراد خبر احداث می شوند و در عین کوچکی و سادگی از فضای روحانی مطلوبی برخوردارند که خدمات ارزشمندی نیز دارند و برنامه فیزیکی و طراحی آنها متناسب با سطح اعیانی آن و با هماهنگی با مرکز امور مساحت انجام می شود.
مساجد محله ای : طبق مصوبه شورایعالی معماری و شهرسازی ایران حدود500 مترمربع مساحت دارند.
مساجد ناحیه ای : طبق مصوبه شورایعالی معماری و شهرسازی ایران حدود1000 مترمربع مساحد دارند و جوابگوی حدود 750 نمازگزار می باشند.
مساجد منطقه ای : مساحت اراضی مساجد منطقه ای حدود 2000 تا 4000 مترمربع در نظر گرفته می شود و جوابگوی حدود 1000 تا 2000 نمازگزار می باشند.
توضیح 1 : علاوه بر مساجد نامبرده گروه دیگری از مساجد نیز هستند که به دلیل ایجاد اماکنی مانند زیارتگاه، قبرستان، مدرسه، دانشگاه، پادگان، مجتمع های صنعتی، مجموعه های رفاهی ورزشی، پارک ها و غیره احداث می شوند. که به تناسب بهره بردار و بستر ایجاد می شوند.
***. در مساجد زیرمحله ای و مساجد (نامبرده در توضیح 1) برنامه فیزیکی و طراحی باید متناسب با سطح اعیانی آن و با هماهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد انجام شود. (منبع مقررات سازمان امور مساجد – ص 10 )
ب). عناصر و اجزا تشکیل دهنده مساجد سنتی :
حیطه بندی کلی مساجد
سلسله مراتب فضایی مساجد
ورودی و اصطلاحات تخصصی
میانسرا و اصطلاحات
گنبد خانه و اصطلاحات
ج). سیر شکل گیری و روند تکاملی مساجد :
1). مساجد شبستانی : که دارای پوشش گهواره ای و طاق آهنگ بودند – مساجد صدر اسلام
مساجدی همچون : مسجد جامع قهرج ، مسجد تاری خانه دامغان و پلان اولیه مسجد اردستان
2. مساجد ایوانی : مساجدی که در آن با تخریب ستون های میانی ضلع سمت قبله دهانه ای وسیع با پوشش (عمدتا) طاق آهنگ بنا می شد که محراب در آن بود و قسمت اصلی جهت اقامه نماز بود .
از نمونه های این سبک : مسجد جامع نیزیز، نائین و مسجد جامع کرمان ( گرچه مسجد جامع کرمان جزو مساجد تلفیقی محسوب می شود )
3. مساجد چهار ایوانی : با گذشت مدتی ایوان ها گسترش یافت و عمده مساجد با چهار ایوان بنا شدند . عده ای آغاز مساجد چهار ایوانی را مسجد جامع اردستان و مسجد جامع ساوه می دانند .
4. مساجد گنبد خانه ای : با گذشت مدتی و به طور نسبی از قرن سوم ( آغاز سبک رازی ) گنبد خانه ها به تاسی از دست ساخته های دوران باستان ساخته شدند . در ادوار اولیه گنبد ها عمدتا یک پوسته و یا ترکین بودند . جهت اتصال مربع پائین به دایره گنبد از فن فیلپوش استفاده می شد و کاربندی و مقرنس و کاسه هنوز به کمال نرسیده بود .
از جمله نمونه های بارز این سبک : مساجد برسیان، مسجد حکیم، جامع اصفهان و ….
5. گسترش مساجد، مناره و… ( مساجد تلفیقی ): پس از گذر از دوران طولانی مسجد سازی ( قریب به 700 سال) مسجد سازی در ایران به کمال وافری رسیده بود که خود را در مساجد بعدی نشان می دهد . در این دوران عمده مساجد تجدید بنا، مرمت و گسترش یافتند در این مساجد از تمام ارکان شبستان، ایوان و گنبد خانه استفاده شده . در این دوران شاهد بکار گیری گنبد های دوپوسته، کاشی کاری هفت رنگ، مقرنس های پیشرفته و … هستیم .
تعاریف و واژگان :
- مسجد : مسجد اسم مکان از ریشه سجود است، یعنی مکان سجده و بر خاک افتادن در اصطلاح روایی تمام روی زمین، مسجد و سجده گاه انسان است. رسول اکرم فرمود:”جعلت في الأرض مسجدا وطهورا» زمین برای من سجده گاه و پاک کننده است. مسجد به معنای مکان ویژه برای نماز و عبادت و پرستش خدا، نخستین پایگاه مقدس در عالم اسلام است که به دست پیامبر عظیم الشان و به کمک برخی اصحاب مخلص و وارسته اش تأسیس و بنا شده است. هر چند که فضای اطراف کعبه در آیات قرآن مجید، مسجدالحرام خوانده شده و خود کعبه و این مکان مقدس تاریخچه ای کهن و دیرین به دیرینگی تاریخ بشری دارد. در شریعت اسلام، مسجد نخست نهاد عبادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و علمی است و واژه ی مسجد در عرف و اصطلاح مردم دنیای امروز، فقط بر معبد و مکان مسلمان اطلاق می شود، اما مراکز عبادی پیروان دیگر ادیان توحیدی با نام و عنوان دیگری مانند صومعه، کلیسا، کنیسه، دیر و امثال آنها خوانده شده و شناخته می شوند.
2. پیشخوان : آستانه یا فرورفتگی ورودی . در معماری سنتی ایران جهت فراهم آوردن شرایط آسایش برای رهگذران در مواقع آفتابی یا بارانی و … اقدام به طراحی پیشخوان می کردند . کارکرد معماری پیشخوان نمایان کردن ورودی و محل تشرف به بنا بوده است .
معمولا در پیشخوان به تناسب عظمت بنا اقدام به ساخت پیر نشین می شده و گاها کتیبه بنا در این قسمت نصب می شد تا رهگذران از آن مطلع شوند
3. مقرنس : قناس بندی های قوسی» هستند و نقش زیباگرانه دارند و تنها برای آرایش بنا ساخته می شوند. مقرنسها بیشتر از شکلهای موجود در طبیعت گرفته شده و کهن ترین گونه آن به احتمال زیاد “مقرنس اشکفتی” مقرنس هایی به شکل استالاکتیت است که قندیلهای داخلی غار را تداعی می کنند. همچنین مقرنس لانه زنبوری» که از لانه زنبور گرفته شده است، و برخی از مقرنس ها هم «مانند گیاهان ساخته می شوند» مقرنسها از نظر شکل دارای گونه هایی چون “مقرنس اشکفتی”، “سینه کفتری”، “لانه زنبوری”، “بر آمده و … هستند. اما مقرن سها از دیدگاه ابزارهای ساخت به نوع هایی مثل مقرنس گچی، مقرنس اجری، مقرنس سنگی، مقرنس کاشی، مقرنس چوبی، مقرنس شیشه ای و … بخش می شوند. هر مقرنس دارای جزهایی نیز هست، چنان که «فرورفتگی هر قسمت مقرنس را کاسه می نامند.» در اصطلاح معماری خراسان، اگر فرورفتگی مقرن سها سطحی و کم عمق باشند» تاسه و هرگاه عمیق باشند تنوره خوانده می شوند. برجستگی مقرنس کاری پرخم اگر نوک تیز باشد “پاباریک” و اگر نوک پهن باشد “سینه باز” و اگر دارای برجستگی مضاعف باشد رکابی می گویند.” نویسنده دیگری از جزوهای مقرنس چنین سخن می گوید: «عناصر مقرنس عبارت است از پرک ها، شاپرک ها، کچلی ها، پاباریک ها، تاسها و نیم تاسها (نغولها) مقرنس کاری آرایه ای نوین نیست و به همین سبب هم در آثار باستانی دوران گذشته مانند دکان داود» وابسته به لولوبیان در سرپل زهاب کرمانشان، در گورگاه کوهستانی سکاوند در هرسین کرمانشان مربوط به دوران مادها، یا “آتشگاه پاسارگاد” فارس از آثار هخامنشیان و یا در سرستونی در آثار تاریخی طاق بستان وابسته به دوران ساسانی به چشم می خورد. می توان گفت مقرنس کاری در دوران صفوی به اوج تکامل خود می رسد و آن دوران را “عهد طلایی هنر معماری ایران می گویند” و “این نامگذاری در مورد هنرهای تزیینی از جمله مقرنس هم مصداق دارد.”
نوعی مقرنس ایوان
4. کریاس : کریاس یا هشتی فضایی میان بیرون و درون بنا است . در این مکان راه های به سمت بیرون و درون بنا تقسیم می شوند و نقش فضای مکث را ایفا می کند
5. ایوان : فضایی مسقف ک هاز سه طرف محدود باشد و از یک سمت گشوده . ایوان در معماری سنتی ایران در اکثر بناها بالاخص بناهای عمومی محلی برای سایه اندازی، تجمع، تدریس، اقامه صلاه و … وجود داشته است .
6. پادیاو : وضو خانه در قدیم عبارت بوده از حوضی که در آن به تجدید وضو می پرداختند . پادیاور معمولا دارای سایه انداز ( و به ندرت مسقف ) بوده . ایم کار جهت تهویه و امورات بهداشتی انجام می شده است .
نمونه پادیاو
7. مناره : مناره «بناهای ستون مانند تزیین شده از کاشی و مقرنس است. بنای مناره در پاره ای از مدرسه ها، مسجدها، مزارها و … به کار رفته است. این سازه دارای گونه هایی مانند جفت مناره مناره دوقلو مثل منارجنبان اصفهان و تک منار مانن”منار على” در اصفهان است. به سبب اصل قرینه سازی در معماری و ایران، تک مناره ها هم نخست جفتی بوده اند. منار توپر و منار پایه دار و منار بی پایه نیز گونه هایی از منار هستند. منار توپر “مثل “منار عون در آذربایجان» منار دارای گونه هایی دیگر هم چون «منار میل مانند یا برجهای مدور، منار مدور، منار مکعب شکل و منار چندوجهی است.» مناره ها کارکرد متفاوتی دارند؛ برخی مثل مناره یا گلدسته، مسجدها برای اذان و برخی دیگر برای تعیین جهت ساخته می شدند. نمونه این نوع میلهای میان راه هاست و از پاره ای از مناره ها هم برای خبررسانی به وسیله روشن کردن آتش استفاده می کرده اند مانند
برج آتش در فیروزآباد در فارس.» نقش دیگر مناره ها ایجاد تعادل و توازن در بنا بوده است: «مناره ها با مای ریاضی درست خود بر دوش درگاه ها و تکیه های مسجدها در برابر رانش طاق پاسنگ بوده است.» مناره سازه ای نیست که با آمدن اسلام در ایران وارد معماری ما شده باشد، چنان که همین مناره برج آتش در فیروزآباد «مربوط به دوره ساسانی» است. هر منار از جزهایی پیوند یافته و دارای اندامهایی مانند با “بخش پایینی آن) میله (قسمت بالایی منار” و «تاج» که در نوک منار قرار دارد و گاه آراسته به هنر مقرنس کاری است. «میله منار دارای لوحه و کتیبه است» گاه در این بخش منار از نوعی آجر چینی «خفته راسته» استفاده می شود که به «هزارباف معروف است.» مناره دارای بخشهای دیگر چون «راهرو، پله، روزن (نورگیر) و … است. راهرو همان در آیگاه مناره است. به وسیله پله های منار می توان از بخش زیرین . به پوشه های بالایی منار راه یافت: «پله های منار به شکل حلزونی است» یعنی مارپیچ و گردان هستند. از ویژگی های مناره های ایرانی “جفت و قرینه بودن آنها و تزئینات کاشی کاری و تذهیب است.” نورگیرهای مناره ها از بخش های مختلف آن وجود دارند و بیشتر به صورت روزن هستند و گاه مثل منار چهل دختران اصفهان، دارای پنجره هستند. نورگیرها در مناره ها مانند سازه های دیگر برای تولید روشنایی و پالایش هوا پدید آمده اند. بیشتر منارها با آجر و ملاط گچ ساخته شده، منار خشتی هم وجود دارد. در استانهای مانند سیستان منارهایی از خشت خام هم به چشم می خورد. برای ساختن منار در این استان از خشتهای گلی محکم که به احتمال زیاد شن و ماسه» در آن به کار رفته استفاده می کنند. به منار مسجدها «موذنه و یا گلدسته هم گفته می شود.
تعاریف و اصطلاحات میانسرا
- شبستان : فضای سرپوشیده مساجد ( اماکن مذهبی) که در گذشته عمدتا در دهانه های کوچک و با ستون های منقش سبب پوشش قسمت وسیعی از مکان می شود . پوشش هر سلول شبستان عمدتا طاق کلمبو یا ترکیبی از انواع کاربندی است .
شبستان علاوه بر کارکرد سازه ای سبب ایجاد فضای خلوت ( با تعریف مرز مجازی) و ایجاد نور کمتر و حس معنویت بیشتر می شود .
شبستان از بالا
جهت آشنایی با پوشش کاربندی و شیوه ترسیم مراجعه شود به مقاله : کاربندی ترسیم و طراحی
2. ایوان : عبارت است از فضایی که از سه سمت محدود و از یک سمت کاملا باز است . گرچه جهت دسترسی بهتر از اطراف ممکن است دسترسی هایی داشته باشد . عنصر ایوان در مساجد سنتی ایران و عدد 4 تداعی کننده قداست عدد و از طرفی وجود شبستان در اطراف ایوان مانع از گسست آن می شود .
هم چنین بنای ایوان سبب جلوگیری از تابش و خنکای درون می شده ( سبب ایجاد کوران می شده ) در زمستان نیز با تدابیری سبب جلوگیری از نفوذ مستقیم باد می شده ( ارتفاع بلند سبب کاهش ورود سوز و سرما به حیاط می شده است .
3. میانسرا : حیاط یا فضای تهی میان بنا را میانسرا گویند . وجود عنصر حیاط در مساجد قدیمی به جهت ایجاد فضای خلوت و انس بوده و کارکرد های دیگری چون :
- ایجاد فضا برای اقامه نماز هایی که نباید زیر سقف اقامه شوند : مثل نماز عید فطر و قربان
- ایجاد فضای نشاط و محلی برای تجدید وضو
- کاهش تردد در یک نقطه خاص ( بحث ایمنی)
- محل استراحت طلاب و معتکفان
- و…
حیاط ها ( و عمدتا کل بنا ) به صورت مدولار طراحی و در زمینه ای تحت عنوان پیمون طراحی و پی ریزی می شدند .
جهت مطالعه درباره طراحی ساختارمند و پیمون مراجعه شود به مقاله : پیمون و نقش و کاربرد آن در معماری ایران
جهت مطالعه بیشتر درباره گنبد، گنبد خانه و انواع گنبد رجوع شود به مقاله : گنبد و گنبد شناسی در معماری ایرانی | شیوه ترسیم | نوبت اول
جهت آموزش نحوه ترسیم گنبد دو پوسته مراجعه شود به فیلم آموزشی : آموزش معماری ایرانی | معماری پرگاری و ترسیمات(ترسیم گنبد) | قسمت دوم
مطالعه بیشتر پیرامون مساجد :
منبع :
نگارنده
واژه نامه سنتی معماری ایران – صادق شمس
