تاری خانه دامغان
مکان : سمنان -دامغان
قدمت: قرون اولیه اسلامی
مسجد تاریخانه یکی از ارزشمندترین بناهای اسلامی کشور و یادگار عصر طلایی دامغان به‌عنوان شاهراه تجاری و ارتباطی شرق و غرب و به ویژه جاده ری به خراسان و قدیمی‌ترین مسجد ایران به نظر بسیاری از کارشناسان امروز هر بیننده‌ای را مجذوب تاریخ و هنر معماری خود می‌کند.
تاریخانه ترکیبی از لفظ ترکی «تاری» به معنی خدا و «خانه» فارسی است و به معنی «خــدای خـانه»، عده‌ای بر این باورند که این مسجد در گذشته آتشکده بوده و در واقع مسجد روی آتشکده بنا شده است و پس از تسلط اعراب آن را «ناری خانه» به معنی آتش‌خانه خوانده‌اند و سپس به تاریخانه معروف شده است.
درباره زمان ساخت بنای اولیه این مسجد، صاحب‌نظران بسیاری بحث کـرده‌اند، نویسنده «پمراه البلدان» دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمؤمنین علی (ع) نسبت داده است، «آرتور پوپ» ساخته‌شدن این مسجد را بین سال‌های 130 تا 170 هجری قمری دانسته و «محمد کریم پیرنیا» تاریخ ساخت آن را حدود 150 هجری قمری می‌داند.
در کتاب «تاریخ صنایع ایران» اینطور آمده است که قدیمی‌ترین مسجدی که تاکنون به‌خوبی مانده تاریخانه دامغان است؛ اگرچه کتیبه‌ای که تاریخ آن را تعیین کند وجود ندارد، اما از روی سبک بنا می‌توان آن را متعلق به قبل از سال 200 هجری دانست.
«آندره گدار» باستان‌شناس فرانسوی ضمن ارائه رساله‌ای مفصل سبک معماری مسجد تاریخانه را سبک دوره ساسانی می‌داند و متذکر می‌شود که در ساخت مسجد تاریخانه تمام اشکال معماری ایرانی خالص است و حتی در به کار بردن مصالح، همان مصالح به‌کار رفته در معماری ساسانی یعنی آجر، خشت و گچ و چوب است، درنتیجه تاریخ ساخت این بنا به اواسط قرن دوم هجری به زمان جلوس نخستین خلیفه عباسی «سفاح» در سال 132 هجری قمری و سلطنت هارون‌الرشید در 193- 170 هجری قمری برمی‌گردد.
وی می‌افزاید: نمونه‌ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می‌توانیم ارائه دهیم یعنی مطابق بر دوره‌ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن شکل یافته، دو نمونه از میان آنها مسجد تاریخانه دامغان و مسجد جامع نائین است.
تاریخانه را مسجد چهل‌ستون نیز می‌نامند و این عنوان اغلب در ایران نماینده آن نیست که به‌طور حتم چهل‌ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون‌های متعدد است.
نقشه این بنا نقشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری بوده، در دوره سلجوقیان به‌جای مناره خشت و گلی آن، که ریخته بود؛ برجی از آجر ساخته‌اند؛ این مناره جدید را در جای مناره قدیم نساخته‌اند بلکه در کنار آن بنا کرده‌اند.
این بنا شامل صحنی است به صورت تقریبی مربعی که از چهار طرف طاق‌هایی دارد و یکی از طاق‌نماها که عمیق‌تر از دیگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همین جهت مواجه با قبله است، نقشه این مسجد ساده‌ترین و خالص‌ترین و حتی می‌توان گفت که علمی‌ترین مساجد صدر اسلام است.
در بنای تاریخانه یعنی در اشکال معماری که در آن به‌کاربرده‌اند و در شکل ساختمان هیچ‌چیز نیست که ایرانی خالص نباشد حتی می‌توان گفت که در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که متعلق به معماری زمان ساسانیان نباشد.
تاریخانه از حیث نقشه به قدری بیگانه از ایران است و از حیـث ساختمان به قدری ایرانی است که یکی از جهانگردان مشهور به نام «ایستویک» که به این قبیل اماکن توجه داشته، تصور کرده است که خرابه‌های آن، یکی از معابد یا یکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پیلس است، بنا بر وصفی که شد باید حتی‌المقدور تاریخانه را به دوره ساسانیان نزدیک دانست، ولی باید در زمانی متوقف شد که نقشه اصلی مسجد را کشیده‌اند به‌وسیله نمونه‌های اصلی می‌دانیم که این نقشه از اواسـط دوره بنیامیه متداول بوده است.
این مسجد در وسط دارای صحن بازی به ابعاد 72.26 متر طول و 72.25 متر عرض است که دورتادور آن را فضاهای طاق داری فرا گرفته است، ورودی این مسجد از جناح طولی شرق است، پوشش مسجد، با طاق‌های گهواره‌ای بر روی قوس‌ها و ستون‌های مستحکم صورت گرفته است.
امروزه طاق‌های گهواره‌ای مسجد فرو ریخته‌اند، ولی در فرم اصلی قابل مقایسه با طاق‌های گهواره‌ای مسجد جامع فهرج بوده‌اند.
ستون‌های این مسجد مدور به قطر 160 سانتی‌متر و محیط 90.4 تا 97.4 متر است و ارتفاعش از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن متکی است، 284 سانتی‌متر و تا پشت‌بام 6 متر تمام شده است. هر ضلع از آجرهای مربع این ستون‌ها 34 و ضخامت آنها 5.7 سانتی‌متر است که به طور متناوب به پیروی از آجرچینی دوره اشکانی و ساسانی، افقی و عمودی روی‌هم چیده شده‌اند.
در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصله دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمین و قطر منتهیالیه آن در بالا 6.8 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نیست بعضی گفته‌اند که بر اثر زلزله خراب شده است ولی مشاهده می‌کنیم که سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله می‌بود غیر منظم بود.
در ارتفاع ده متری آن کتیبه‌ای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است و بانی آن ابو حرب بختیار ممدوح منوچهری است بنابراین، این مناره در فاصله سال‌های 420 تا 430 هجری قمری ساخته شده است.
