وجه تسمیه
در بسیاری از منابع تهران شناسی و اطلاعات اقلیم تهران مانند کتاب تهران قدیم اثر جعفر شهری، ذکر شده که نام تهران متشکل از دو کلمه ته (پایین) و ران (دامنه) است و از آنجایی که این شهر در پایین دامنه کوه‌های البرز قرار دارد، نامش معنای پایین دامنه می‌دهد. مرحوم سعید نفیسی در آثار خود ذکر کرده که در گذشته مردم این ناحیه برای پناه گرفتن در برابر جنگ و حملات، به زیرزمین‌ها پناه می‌بردند و نام تهران از دو واژه ته یعنی زیر و ران بن مضارع راندن تشکیل شده است و به عبارتی می‌توان گفت در مواقع اضطرار به ته میراندند!
اما وجه تسمیه‌ای دیگر که رواج بیشتری دارد، متعلق به مرحوم کسروی است، وی معتقد بود نام تهران از دو واژه ته (به معنی گرم) و ران (به معنی مکان) تشکیل می‌شود و بر این اساس نام تهران به معنی جای گرم است. همانطور که ریشه نام شمیران معنی جای سرد و خنک دارد (شمی: سرد). در برخی منابع، نام تهران ریشه‌ای فارسی دارد و نامش را به عطارد یا تیر نسبت می‌دهند. برخی نیز معتقدند شخصی که با آبادسازی تهران همت گماشته، تیرداد نام داشته است و بر همین اساس نام تیران را بر این منطقه نهاده‌اند که به مرور به تهران تغییر یافته است.
حسین قلی خان ایلخانی مدتی در ری و شمیرانات ساکن بوده و در نوشته‌های خود مردم تهران را مردمی طهیرالچهره معرفی کرده است که همیشه جامه‌های پاکیزه بر تن می‌کنند، آب و هوای خوب و تمیز مصرف می‌کنند و آداب‌دان هستند. به همین ترتیب این ناحیه را طهیران نامیدند و سپس به “طهران” معروف شد. گروهی نیز معتقدند در گذشته‌های دور، تیره‌ای از خاندان طاهری خراسان در این منطقه ساکن بودند و نام تهران به ریشه طاهران برمی‌گردد.
برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: سبک های معماری ایرانی
طول و عرض جغرافیایی: بین ۳۴ تا ۳۶٫۵ درجهٔ عرض شمالی و ۵۰ تا ۵۳ درجهٔ طول شرقی
وسعت: ۱۲٬۹۸۱ کیلومتر مربّع
نقشه استان:
حدود چهارگانه تهران شناسی و اطلاعات اقلیم تهران
از شمال : به مازندران
از جنوب : قم
از شرق : سمنان
از غرب : البرز – مرکزی
شیب کلی تهران
تقسیمات استانی و جمعیت
تاریخ تهران شناسی و اطلاعات اقلیم تهران
نام تهران برای نخستین بار در یکی از نوشته‌های تئودوسیوس یونانی در حدود اواخر سده دوم پیش از میلاد به عنوان یکی از توابع ری ذکر شده است.
قدیمی‌ترین سند فارسی موجود درباره نام تهران و تهران شناسی و اطلاعات اقلیم تهران نشان می‌دهد که تهران قبل از سده سوم هجری قمری وجود داشته است، زیرا نویسنده‌ای بنام ابوسعد سمعانی در کتاب خود از شخصی بنام ابوعبدلله محمد ابن حامد تهرانی رازی نام می‌برد که اهل تهران ری بوده و در سال ۲۶۱ هجری قمری برابر ۸۷۴ میلادی در گذشته است.
استان تهران یکی از قدیمی ترین ناحیه های سرزمین فلات مرکزی ایران است. این نقطه تا قبل از گسترش دین اسلام در ایران نیز مسکونی بوده و در دوران اسلامی، ابتدا به عنوان بخشی از ولایت جبال محسوب می شده که در واقع تمام بلاد واقع در ایالت قدیم ماد را در بر داشته است. در بیشتر ادوار تاریخی، مهم ترین شهر این ناحیه ری بود و ورامین نیز در دوره هایی کوتاه جایگزین ری شده بود. ظاهرا در قرن ششم هجری قمری، در دوره سلاجقه، نام عراق عجم را ایرانی ها به ناحیه جبال دادند و پس از حمله مغول در سال ۶۱۷ هجری قمری عنوان جبال متروک گردید.
با روی کار آمدن سلسله صفوی در ایران، به علت این که بقعه امامزاده سید حمزه، در نزدیکی حرم شاه عبدالعظیم واقع شده بود، ناحیه تهران نیز مورد توجه این خاندان قرار گرفت و در سفر به شهر ری، در تهران اقامت می کردند. با ازدیاد این سفرها به ری، شاه طهماسب صفوی در سال ۹۶۱ هجری قمری نخستین برج و باروی تهران را احداث نمود و به این ترتیب مدارج ترقی تهران پایه گذاری گردید.
با روی کار آمدن آقا محمد خان قجر تهران به پایتختی گزیده شد و پس از آن مبدا تحولات ایران شد .
نوسازی و مدرنیزاسیون تهران از زمان رضا شاه آغاز و ادامه دارد.
ابوالقاسم محمد ابن حوقل به سال ۳۳۱ هجری قمری در توصیف شهر تهران نوشته است که: “تهران در شمال شهر ری واقع شده است و دارای باغهای فراوانی است و میوه آن بسیار متنوع است.
برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: سبک شناسی معماری ایرانی ، ویژگی های معماری ایرانی
جغرافیا تهران شناسی و اطلاعات اقلیم تهران
پستی و بلندی
استان تهران در دامنه جنوبی البرز مرکزی قرار دارد. ناهمواری‌های این استان به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- رشته کوه‌های البرز در شمال تهران
- بخش‌های مرکزی و کوهپایه‌های جنوبی البرز
- دشت‌های استان تهران
۱. رشته کوه البرز
بخش شمالی
رشته کوه البرز به ۳ قسمت شرقی، مرکزی و غربی تقسیم می‌شود. استان تهران در بخش مرکزی این رشته کوه جای دارد. بخش مرکزی رشته کوه البرز به ۳ قسمت شمالی، میانی و جنوبی تقسیم می‌شود. بخش محدودی از این ارتفاعات در استان تهران و مابقی در استان مازندران واقع شده‌است.
بخش میانی
این ارتفاعات شمالی، حد شمالیِ استان تهران را تشکیل می‌دهد. در شمال‌غربی آن، کوه‌های استان البرز، و در شمال‌شرقی آن ارتفاعات فیروزکوه قرار دارد.
بخش جنوبی
سومین بخش از البرز مرکزی است که رودهای کرج و جاجرود آن را قطع کرده‌است. از کوه‌های مهم این قسمت می‌توان به لواسانات و شمیرانات را نام برد.
۲. بخش مرکزی
بخش‌های مرکزی و کوهپایه‌های جنوبی البرز که زمین‌های این ناحیه به علت داشتن شیب ملایم و خاک‌های آبرفتی برای کشاورزی مناسب است.
۳. دشت‌ها
دشت‌های استان تهران با شیب ملایم از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. این دشت‌ها به دلیل هموار بودن شرایط خوبی را برای فعالیت‌های انسانی مانند زراعت و ساختن کارخانجات، فراهم آورده‌اند.
آب و هوا
سه عامل در آب و هوای استان تهران تأثیرگذار هستند:
- رشته کوه البرز در شمال تهران
- وزش بادهای باران‌زای غربی
- دشت کویر در جنوب استان
ناهمواری ها
استان تهران در جنوب شرقی مرکز رشته کوه‌های البرز که در شمال ایران از آذربایجان تا خراسان با جهت غربی- شرقی کشیده شده، قرار دارد. رشته کوه‌های البرز به سه دیواره تقسیم می‌شود:
- دیواره شمالی: ارتفاعات محدودی از این دیواره در استان تهران و بقیه آن در استان مازندران قرار دارد.
- دیواره میانی: حد شمالی استان را تشکیل می‌دهد و بلندترین قسمت رشته کوه‌های البرز مرکزی است. کوه دماوند به ارتفاع ۵۶۷۱ متر در بخش لاریجان شهرستان آمل استان مازندران قرار دارد. این دیواره بزرگ کوهستانی به صورت کوه‌های «کندوان» و پس از آن کوه‌های «طالقان» در شمال غربی استان، تا محل به هم پیوستن رود «الموت» به «طالقان رود»، ادامه می‌یابد. در شمال شرقی نیز این دیواره با نام رشته ارتفاعات شهرستان فیروزکوه و سوادکوه تا دره رود فیروزکوه (شعبه اصلی حبله رود) که از جنوب دامنه‌های شرقی آن می‌گذرد، ادامه می‌یابد. در شرق دره فیروزکوه که پس از دریافت زیرشاخه‌هایی حبله رود نامیده می‌شود، ارتفاعات «شهمیرزاد» شروع می‌شود.
- دیواره جنوبی: سومین بخش از ارتفاعات مرکزی است که رودخانه‌های جاجرود و کرج آن را بریده و به سه قسمت جدا از هم تقسیم نموده‌است. این سه قسمت عبارت‌اند از:
- کوه‌های لواسانات که بین دره‌های رود دماوند و جاجرود قرار دارند و در شمال به دره «رود لار» محدودند. دنباله این کوه‌ها در شرق جاده آبعلی و دماوند تا دره حبله رود ادامه یافته‌اند.
- کوه‌های شمیرانات که میان سرچشمه‌ها جاجرود و کرج قرار دارند و بلندترین نقطه آن‌ها قله‌ها خلنو، سرکچال و کلون‌بستک با ارتفاع بین ۴۲۰۰ تا ۴۳۷۵ متر است.
- کوه‌های کهار که از غرب دره رود کرج آغاز شده و در جنوب طالقان رود به موازات آن ادامه دارند.
علاوه بر این سه دیوار کوهستانی، در جنوب و شرق دشت تهران کوه‌هایی با ارتفاع کمتر وجود دارند که مهم‌ترین آن‌ها کوه‌های حسن‌آباد و نمک در جنوب و بی‌بی شهربانو و القادر در جنوب شرقی و ارتفاعات قصرفیروزه در شرق است.
اقلیم تهران شناسی
در نواحی مختلف استان تهران به علت موقعیت ویژه جغرافیایی، آب و هوای متفاوتی شکل گرفته‌است. سه عامل جغرافیایی در ساخت کلی اقلیم استان تهران نقش مؤثری دارند:
کویر یا دشت کویر: مناطق خشک مانند دشت قزوین، کویر قم و مناطق خشک استان سمنان که مجاور استان تهران قرار دارند، از عوامل منفی تأثیرگذار بر هوای استان تهران هستند و موجب گرما و خشکی هوا، همراه با گرد و غبار می‌شوند.
رشته کوه‌های البرز: این رشته کوه‌ها موجب تعدیل آب و هوا می‌شود.
بادهای مرطوب و باران‌زای غربی: این بادها نقش مؤثری در تعدیل گرمای سوزان بخش کویری دارند، ولی تأثیر آن را خنثی نمی‌کنند.
استان تهران را می‌توان به سه بخش اقلیمی زیر تقسیم کرد:
- ارتفاعات شمالی: بر دامنه‌های جنوبی، بلندیهای البرز مرکزی، در ارتفاعی بالای ۳۰۰۰ متر قرار گرفته و آب و هوایی مرطوب و نیمه مرطوب و سردسیر با زمستانهای بسیار سرد و طولانی دارد. بارزترین نقاط این اقلیم، دماوند، فیروزکوه، کلون بستک (در لواسانات) و توچال است.
- کوهپایه: این اقلیم در ارتفاع دو تا سه هزار متری از سطح دریا قرار گرفته و دارای آب و هوایی نیمه مرطوب و سردسیر و زمستانهایی به نسبت طولانی است. آبعلی، شهرستان فیروزکوه، شهرستان دماوند، لواسانات (شامل شهر لواسان ،دهستان لواسان بزرگ ،دهستان لواسان کوچک، منطقه حفاظت شده ورجین، دشت لار و سد لتیان)، همچنین سد امیرکبیر و دره طالقان در این اقلیم قرار دارند.
- نیمه خشک و خشک: با زمستانهای کوتاه و تابستانهای گرم، در ارتفاعات کمتر از ۲۰۰۰ متر واقع شده‌است. هر چه ارتفاع کاهش می‌یابد، خشکی محیط بیشتر می‌شود. ورامین، شهریار و جنوب شهرستان کرج در این اقلیم قرار گرفته‌اند.
هوای تهران در مناطق کوهستانی دارای آب و هوای معتدل و در دشت، نیمه بیابانی است. تهران در مرز شرایط جوی بری و اقیانوسی قرار گرفته و تمایل آن به موقعیت بری بیشتر از وضعیت اقیانوسی است.
دما
میانگین دمای تهران ۱۷ درجه سانتیگراد است این میانگین به ۶/۲۲ درجه در تابستان و در زمستان به ۵/۱۱ درجه سانتیگراد می رسد. حداکثرحداقل دما ۴۴ درجه در تابستان و ۸/۱۴ درجه سانتیگراد زیر صفر در زمستان است.
آب و هوای تهران در ماه های مختلف سال
باد
باد غالب در استان تهران بادهای غربی است. هرگاه این بادها شدت بگیرند، هوای آلوده را از تهران خارج می‌کنند البته امتداد کوه‌های البرز که در میان تهران و کرج واقع شده، تا حدود زیادی بادهای غربی را به سمت شهریار منحرف می‌سازد و مانع از تخلیه کامل آلودگی می‌شود (مگر آن که شدت باد زیاد باشد)
پس از باد غربی مهم‌ترین باد در فصل تابستان از سمت جنوب و از داخل کویر به سمت شهر تهران می‌وزد و هنگام وزش، موجب انتقال گرمای هوای کویر و حمل گرد و غبار به سمت شهرهای استان می‌شود
جریان هوای دیگری که در محدوده استان تهران می‌وزد، نسیم کوه به دشت و برعکس (دشت به کوه) است. این بادها ملایم و آرام می‌وزند و قدرت پراکنده نمودن مواد آلاینده را ندارند فقط می‌توانند در ساعات روز که باد از دشت به کوه می‌وزد، این مواد را با خود به طرف شمال تهران منتقل نمایند. مواد آلاینده پس از برخورد با کوه‌های بخش شمالی استان، در آنجا می‌مانند و شب‌ها با وزش نسیم کوه به سمت دشت، از شمال به جنوب سرازیر می‌شوند
جهت باد غالب تهران : غرب
رطوبت
منظور از رطوبت هوا، مقدار آبي است كه به صورت بخار در هوا وجود دارد.بخار آب از طريق تبخير آب سطح اقيانوس ها و دريا ها،همچنين سطوح مرطوبي چون گياهان وارد هوا مي شود. اين بخار آب به وسيله جريان هوا و باد به بقيه قسمت هاي سطوح زمين منتقل ميشود. هرچه هوا گرم تر باشد، بخار آب بيشتري را در خود نگه مي دارد.حداكثر ميزان رطوبت هوا در نواحي خط استواست كه با حركت به طرف قطبين كاهش مي يابد.
بارندگی
بر اساس داده هاي 30 ساله ايستگاه سينوپتيك تهران ، متوسط بارندگي ساليانه در استان 263,9 ميلي متر است . با توجه به شرايط توپوگرافيكي خاص استان تهران ميزان بارندگي در مناطق شمالي به دليل كوهستاني بودن بيشتر از ساير نقاط است به طوريكه بر اساس آمار دراز مدت ، ميانگين بارندگي سالانه هومند آب سرد 331,5 ميليمتر و تجريش 422,6 ميليمتر مي باشد . در مناطقي جنوبي استان نيز به دليل شرايط خاص منطقه كه پايينترين ارتفاع از سطح دريا را داراست. و هم جواري با كوير مركزي ، كمترين ميزان بارندگي نازل مي شود بطوريكه مقدار آن در ايستگاه ابردژ در جنوب ورامين 126,3 ميليمتر در سال و در امين آباد شهر ري 201,7 ميليمتر ميباشد.
تابش
زاویه تابش خورشید در تهران در روز اول تیر 78 درجه و در روز اول دی 32 درجه است .
پوشش گیاهی
جنگل‌های طبیعی: در نقاط مختلف استان این‌گونه جنگلها پراکنده‌اند؛ در دامنه‌های جنوبی البرز، ارتفاعات تهران گونه‌های گیاهی مانند بادام کوهی، پسته، انجیر و زرشک به چشم می‌خورد. جنگل‌های دست کاشت: طی سال‌های اخیر، فضاها و پار کهای جنگلی جدید در استان تهران به وجود آمده‌است. بزرگ‌ترین آن‌ها عبارت اند از پارک چیتگر در غرب استان و پارک جنگلی لویزان در شمال شرق آن. در سطح استان چندین پارک جنگلی دیگراز جمله سوهانک، وردآورد، سرخ حصار و توسکا وجود دارد. درختان این پارک‌ها عمدتاً کاج، اقاقیا و زبان گنجشک هستند.
نقشه پوشش گیاهی تهران
نقشه پهنه بندی تهران شناسی و اطلاعات اقلیم تهران
در تهران شناسی و اطلاعات اقلیم تهران آمده است که قسمت شمالی تهران که کوهپایه های البرز را شامل می شود دارای اقلیم سرد و قسمت میانی و جنوبی تهران دارای اقلیم نیمه بیابانی می باشد.
گروه اقلیمی نیمه بیابانی (تهران)
این منطقه در نقشه پهنه بندی اقلیمی ارائه شده با رنگ زرد نشان داده شده است. در این نقشه آن را اقلیم معتدل نام برده. اما برای تفکی آن از اقلیم معتدل و مرتوب حاشیه خلیج فارس آن را اقلین نیمه بیابانی نیز می نامند. این گروه مناطق کوهپایه ای کشور به طور کلی اراضی حد فاصل مناطق مرتفع (کوهستانی) و مناطق کویری را در بر می گیرد. به همین دلیل دارای شرایطی نیمه کویری است که عمده ترین ویژگی آن نوسان دمای هوا است.
در اکثر نقاط واقع در این اقلیم ، متوسط حداقل دمای هوای در سردترین ماه سال زیر صفر و متوسط حداکثر آن در گرمترین ماه سال بالاتر از ۳۵ درجه است.
با توجه به نقشه فوق و استقرار دو اقلیم سرد در مناطق شمالی تهران و نیمه بیابانی در مناطق جنوبی، برای طراحی در هر یک ضوابط خاصی ارائه شده است.
جهت مطالعه درباره اقلیم و نکات طراحی اقلیمی مراجعه شود به مقاله : اقلیم گرم و خشک | طراحی اقلیمی
آثار معماری شاخص :
سنتی :
کاخ مرمر
کاخ موزه سعد اباد
کاخ گلستان
شمس العماره
خانه سرهنگ ایرج
خانه دبیرالملک
خانه امام جمعه
میدان حسن آباد
باغ نگارستان
موزه ایران باستان
عمارت مسعودیهکاخ صاحبقرانیه
کاخ شهربانی
خانه انیس الدوله
خانه نصیرالدوله
عمارت کاظمی
عمارت اعلم السلطنه
خانه ظهیرالاسلام
باغ فردوسدبیرستان البرز
کوشک احمدشاهیبانک شاهنشاهی ایران
مسجد شاه
مدرسه سپهسالار
مسجد حاج رجبعلی
باغ عمارت عین الدوله
زندان موزه قصر
موزه آبگینه
میدان مشق
کاخ سبز سعد اباد
عمارت بادگیر کاخ گلستان
مدرن:
برج آزادی
منبع:
ویکی پدیا
ایران معمار
کسمائی
اطلاعات اقلیمی تهران
