حرم حضرت معصومه

مکان : شهر قم

کاربری : مذهبی – فرهنگی

قدمت : قرن سوم هجری

سبک : اصفهانی – آذری- رازی

آستانه حضرت معصومه؛ حرم حضرت معصومه (س)، ساختمان‌ها، موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن است که بیشتر آنها در شهر قم می‌باشد.

حضرت فاطمه معصومه(س) در سال ۲۰۱ قمری، یک سال پس از ورود امام‎ رضا(ع) به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید، بیمار شد. موسی ‎بن خزرج اشعری از اشعریان مقیم قم به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد و پس از مدتی حضرت معصومه(س) وفات یافت. پیکر فاطمه معصومه(س) را در محلی موسوم به باغ بابلان به خاک سپردند.

نخستین قبه بر قبر وی توسط زینب از زنان علویه ساخته شد و این بنا در زمان صفویه شکوه و جلالی یافت. نخستین ضریح مرقد، ساخته شاه‎ طهماسب اول است. امروزه آستانه حضرت معصومه(س) دارای ۲ صحن است: صحن عتیق و صحن جدید. همچنین امروزه کلیه امور آستانه طبق اساسنامه مصوب، با تولیت آستانه است.

نگاهی به توسعه و بازسازی حرم حضرت معصومه (س)

• در سال‌ ۲۵۶ هـ اولین‌ گنبدى که‌ بر فراز تربت‌ پاک‌ فاطمه‌ معصومه‌ سلام الله علیها بنا شد، گنبدى برجى شکل‌ با آجر و سنگ‌ بود که‌ به‌ همت‌ حضرت‌ زینب‌ دختر امام‌ جواد علیه السلام ساخته‌ شد؛ و آن‌ زمانى بود که ‌آن‌ حضرت‌ براى زیارت‌ عمه‌اش‌ حضرت‌ معصومه‌ سلام الله علیها به‌ قم‌ آمده‌ بود.
• در سال‌ ۳۵۰ هـ به‌ همت‌ زید بن‌ احمد بن‌ بحر اصفهانى بارگاه‌ مطهر حضرت‌ معصومه‌ سلام الله علیها تجدیدبنا شد و دَرَ کوچک‌ آن‌ را با در بزرگترى تعویض‌ کرد.
• در سال‌ ۴۲۹ـ۴۶۵ هـ و در زمان‌ طغرل‌ سلجوقى اَمیر اَبوالفضل‌ عراقى گنبد کوچک‌ مرقد را به‌ گنبد بزرگى تبدیل‌ و آن‌ را از نو بنا کرد.
• در سال‌ ۵۲۹ هـ به‌ همت‌ زن‌ نیکوکارى به نام‌ شادبیگم‌ دختر عمادبیگ‌ گنبدى بر قبر شریف‌ آن‌ حضرت‌ بنا شد.
• در سال‌ ۹۲۵ هـ مرقد شریف‌ به‌ همت‌ شاه‌ اسماعیل‌ صفوى تجدیدبنا شد. او ایوان‌ شمالى و زیربناى ساختمان‌ صحن‌ عتیق‌ (قدیم‌) را بنا نهاد.
• در سال‌ ۹۵۰ هـ شاه‌ تهماسب‌ صفوى ضریحى از کاشى روى قبر بنا نمود.
• در سال‌ ۱۰۷۷ هـ، شاه‌ سلیمان‌ صفوى صحن‌ موزه‌ را در سمت‌ جنوبى حرم‌ بنا نمود.
• در سال‌هاى ۱۲۱۰ تا ۱۲۱۴ هـ به‌ دستور نظام‌ السلطنه‌ در ضلع‌ غربى حرم‌ مطّهر دو دَرَنقره‌اى نصب‌ گردید.
• در سال‌ ۱۲۱۳ هـ به‌ دستور فتح‌على شاه‌ قاجار قبر و گنبد و دَرَ مرقد شریف‌ با پوشش‌ طلایى ‌آراسته‌ شد.
• در سال‌ ۱۲۱۵ هـ جداره‌ى داخل‌ گنبد با نقش‌ و نگارهاى برجسته‌ آینه‌‌کارى و کتیبه‌هاى زیباى‌ معرق‌ آراسته‌ گردید.
• در سال‌ ۱۲۱۸ هـ قلى‌خان‌ یکى از رجال‌ حکومتى دولت صفوى ایوان‌ حرم‌ را تجدیدبنا نمود و به‌ جاى کاشى‌هاى گنبد خشت‌‌هایى با پوشش‌ طلا در آن‌ به‌ کار برد.
• در سال‌ ۱۲۲۱ زمین‌ و دیوار حرم‌ با سنگ‌ مرمر پوشانده‌ شد و ضریح‌ حرم‌ با پوششى از طلا آراسته‌ گردید و در ضلع‌ شمالى رواق‌ متصل‌ به‌ ایوان‌ طلا یک‌ دَرَ طلایى نصب‌ گردید.
• در سال‌ ۱۲۶۶ هـ شاه‌ اسماعیل‌ ایوان‌‌ها را تجدیدبنا نمود، و صحن‌ قدیم‌ را گسترش‌ داد و در قسمت‌ شمالى صحن‌ قدیم‌ مناره‌أى را‌ ساخت‌.
• در سال‌ ۱۳۰۳ هـ وزیر اعظم‌، اتابک‌ پسر اَمین‌السلطان‌ آنچه‌ را که‌ پدرش‌ بنا نموده‌ بود تکمیل‌ کرد. او زیربناى صحن‌ نو معروف‌ به‌ «صحن ‌اتابکى‌» را بنا کرد و تزیین‌ و بناى اتاق‌‌هاى اطراف‌ آن‌ را که‌ بر مقبره‌هاى «اعیان‌» معروف‌ است‌، به ‌پایان‌ رساند.
• در سال‌ ۱۳۵۴ هـ موزه‌ى آستانه‌ احداث‌ شد و‌ همه هدایاى ارزشمند و گران‌بها در آن‌ موزه ‌نگهدارى شد.
• در سال‌ ۱۳۷۵ هـ ضریح‌ فولادى با نقره‌ پوشانده‌ شد و با نقش‌ و نگارها و کتیبه‌‌هاى زیباى معرق ‌آراسته‌ گردید.
• سپس‌ شهاب‌ الملک‌ گلدسته‌هاى ایوان‌ شمالى را ساخت‌ و آن‌‌ها را با کاشى مزین‌ کرده‌، کامران‌ میرزا بر فراز مأذن‌‌هاى ذکر شده‌ میله‌‌هایى از طلا نصب‌ نمود.

ضریح مطهر حضرت معصومه (س)

در سال ۹۶۵ هجری شاه طهماسب صفوی، در چهار طرف مرقد ضریحی آجری آراسته به کاشی‌های هفت رنگ و کتیبه‌های معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذی باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند.

در سال ۱۲۳۰ هجری قمری فتحعلی شاه همان ضریح را نقره پوش کرد که این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ۱۲۸۰ ضریحی که از نقره ضریح سابق و نقره‌های موجود در خزانه ساخته شده بود به جای آن نصب گردید.

این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال‌های متمادی روی مرقد فاطمه معصومه باقی بود تا این که در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی به دستور تولیت آن زمان شکل ضریح را تغییر دادند و ضریحی را با ظرایف هنری ویژه‌ای به جای آن نصب نمودند که آن ضریح همچنان برفراز قبر فاطمه معصومه برقرار است و در اسفند ماه ۱۳۸۰ شمسی اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت. تمام قسمت‌های نقره‌ای ضریح از نقره ۹۲ درصد با نقره ۱۰۰ درصد خالص خریداری شده از بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تعویض شد و چوب‌های زیر آن اعم از ستون و پایه و… به دست استادان اصفهانی ساخته و قلم‌زنی شد و کارشناسان آستانه مقدسه (قسمت نقره‌ای) آن را تعویض کردند و ضریح سابق فرسوده شده را به خزانه تحویل داده شد.

گنبد حرم مطهر حضرت معصومه (س)

اولین گنبدی که «پس از سایبان حصیری موسی بن خزرج» برفراز قبر فاطمه معصومه بنا شد، قبه‌ای برجی شکل بود که به همت زینب دختر محمد تقی از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوم هجری ساخته شد.

به مرور زمان و پس از دفن بعضی از بانوان علوی در جوار فاطمه معصومه دو گنبد دیگر در کنار گنبد اول ساخته شد.

این سه گنبد تا سال ۴۴۷ هجری ی برقرار بودند تا این که در همان سال «میر ابوالفضل عراقی» (وزیر طغرل کبیر) به تشویق شیخ طوسی به جای آن سه گنبد، گنبد مرتفعی، آراسته به نقش‌های رنگ آمیزی و تزیینات آجری و کاشی بدون ایوان و حجره بنا نهاد، که تمام قبور سادات و آن بانوان را فرا می‌گرفت.

در سال ۹۲۵ هجری قمری همین گنبد به همت «شاه بیگی بیگم» همسر شاه اسماعیل تجدید بنا و سطح خارجی گنبد با کاشی‌های معرق آراسته گردید. ضمناً ایوان رفیع با دو مناره در صحن عتیق ساخته شد.

نهایتاً در سال ۱۲۱۸ هجری همزمان با سلطنت فتحعلی شاه قاجار گنبد با خشت‌هایی طلایی تزیین شد که تا سال ۱۳۷۹ شمسی باقی‌ماند.

در سال ۱۳۸۰ به علت تخریب ظاهر گنبد و جهت جلوگیری از وارد شدن صدمات دیگر به ساختمان گنبد توسط تولیت آستانه مقدسه، مسعودی خمینی جهت بازسازی و تعمیرات اساسی گنبد حرم اقدام شد و خشت‌های طلایی سابق جمع‌آوری گردید. پس از بازسازی و تعمیرات اساسی که با هزینه‌ای بالغ بر ۲۵ میلیارد ریال بر روی گنبد صورت گرفت، پرده برداری از گنبد جدید در تاریخ ۶/۲/۱۳۸۴ هجری شمسی به دست محمد تقی بهجت انجام شد.

رواق حرم مطهر حضرت معصومه (س)

محدوده هاى نزدیک تر به ضریح مطهر را رواق می گویند. حرم مطهر دارای چهار رواق است:

۱- رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه کارى و گچکارى هاى بسیار زیبا آراسته شده است.

۲- رواق دارالحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.

۳- رواق آینه (شهید بهشتى) که در بخش زنانه و پایین پاى حضرت (س) واقع است.

۴- رواق پیشرو که محوطه بین مسجد طباطبایى تا ضریح مطهر است.

صحن های حرم حضرت معصومه(س)

صحن عتیق

در ۹۲۵ق/۱۵۱۹م شاه‎بیگم صفوی برای نخستین‎بار صحنی به شکل مربع با ۳ ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوانها همچنان بر جای بود تا روزگار فتحعلی‎شاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل ۸ ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان‌های صحن و عتیق افزوده شد. اکنون ۷ ایوان در آن هست. ۴ ایوان در جنوب و ۳ ایوان در شمال صحن.
مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه‎بیگم ساخته شد و در ۱۲۴۹ق/۱۸۳۳م توسط فتحعلی‎شاه طلاکاری گشت. در این ایوان‌ها انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنس‎کاری و گچ‎بری و آینه‎کاری به کار رفته و کتیبه‎هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‎شود. طول ایوان طلا ۹ متر، عرض آن ۶ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است.

صحن جدید

این صحن از آثار میرزاعلی‎اصغرخان اتابک است و ساختمان آن ۸ سال از ۱۲۹۵ق/۱۸۷۸م تا ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چندضلعی نامنظم است نیز ۷ ایوان هست که مشهورتر از همه ایوان آینه است.
این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استادحسن معمار قمی است. طول ایوان ۹ متر، عرض آن ۷/۸۷ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است. ایوان‌های صحن جدید نیز دارای انواع تزیینات کاشی‎کاری، مقرنس‎کاری، گچ‎بری و آینه‎کاری به کار رفته و کتیبه‎هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‎شود.

صحن صاحب الزمان 

این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح گردید. (ورودی شرقی “شبستان امام خمینی” ، ورودی غربی “پل آهنچی” ، ورودی شمالی “بست مسجد اعظم” ، ورودی جنوبی “خیابان جدیدالاحداث”. دیواره های اطراف این صحن منقوش به کتیبه های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.

گلدسته های حرم مطهر حضرت معصومه(س)

۱-گلدسته های ایوان طلا:

در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی ۴۰/۱۷ متر از سطح بام و قطر ۵۰/۱متر) ساخته شده است که بین پیچ ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، «على» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه ای قرار دارد، که سقف آن “ان الله و ملائکته یصلون … ” است.

این مأذنه ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک»، در سال ۱۲۸۵ هجرى قمرى، طلا کارى شد.

در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته ها صورت گرفت و سر گلدسته ها طلاکاری شد.

۲-گلدسته هاى ایوان آینه:

برفراز پایه هاى دو طرف ایوان دو مأذنه است که، از بلندترین بناهاى آستانه مى باشد.

ارتفاع آنها از سطح بام ۲۸ متر و از سطح صحن ۸۰/۴۲ متر و محیط آن ۳۰/۳ متر می باشد. در بالاى مأذنه ها کتیبه اى با پهناى حدود یک متر دیده مى شود که متن آن در یکى از مأذنه ها «لا حول ولا قوه الا بالله العلى العظیم» و در دیگرى «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» است.

پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر کاشى گرهى است که در میان آن ها نام هاى پروردگار متعال خوانده مى شود.

بانی آنها، امین السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمی می باشد و کاشی کاری گلدسته های مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.

۳-گلدسته های صحن بزرگ:

در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته ها نامای مبارک «الله»، «محمد»، «على» از بالا به پایین ۴ مرتبه نوشته شده است.

منبع متن: سایت مجله خبری زائر

منبع نقشه ها : کتاب گنجنامه – انتشارات دانشگاه شهید بهشتی – جلد 12 – امامزاده ها و مقابر – ص 160-170