ساختمان میراث فرهنگی

کارفرما: وزارت فرهنگ و آموزش عالی

مشاور طراحی بنا: مهندسین مشاور امانت و همکاران

مجری: شرکت جلگه

مکان: تهران

بهره بردار : سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

زمان:۱۳۵۳-۱۳۶۶

کاربری: فرهنگی

زیر بنای مجموعه: ۱۵۰۰۰مترمربع

سیستم سازه: اسکلت بتنی

تاسیسات: سیستم هواساز

توصیف کالبدی مجموعه

 این مجموعه ترکیبی از سه بلوک ساختمانی است که بنا به عملکردهای خود پیرامون فضاهای باز محوطه توزیع شده اند. نحوه دسترسی، نورگیری ،سلسله مراتب اداری و دسته‌بندی عملکردها در جانمایی آنها نقش عمده‌ای داشته است. این بلوک ها ترکیبی از احجام مکعب مستطیل با ارتفاع ۸ تا ۱۲ متر هستند . نحوه پوشش سقف ها، پس و پیش شدن احجام در پلان و تعبیه بازشوها در بدنه ها و سقف ها از یکنواختی آنها کاسته است. آجر، به عنوان مصالح غالب این بلوک ها، باعث ایجاد انسجام بین آنها شده و در شکل گیری روحیه ای در تداوم معماری گذشته موثر بوده است . قرار گیری بلوک ها در تراز حدود 9/3 متر پایین تر از تقاطع شمال شرقی سایت، برخورداری از ارتفاعی معادل ۱۲ متر و همچنین عقب نشینی ساختمان از اضلاع زمین به نوعی انطباق فیزیکی ساختمان با محیط اطراف را موجب شده است که مسائلی ازقبیل دید، اشراف و سایه اندازی را به کمترین میزان رسانیده است.

 برنامه فضایی عناصر مجموعه

 طراحی فضایی با کاربری های فرهنگی ،اداری ،آموزشی، ایجاد عملکردهای متنوعی  نظیر کتابخانه ، سالن اجتماعات، کارگاه های تولید آثار هنری ،انتشارات و نظایر آن از اهداف کلی طرح بوده است . ساماندهی فضاها بر اساس تفکیک و دسته بندی عملکرد ها  صورت گرفته است. عناصر فضایی، در بلوکA پیرامون محورهای عمود بر هم و در بلوکCوB به صورت خطی ساماندهی شده‌اند. با بررسی مدارک معماری، طراحی مدولار، تعریف تناوب های فضایی (سکانس های فضایی) استفاده از عناصر معماری سنتی( مانند هشتی، حیاط مرکزی، پوشش گنبدی) هندسه منظم، تقارن، مرکزیت و سلسله مراتب فضایی به چشم می آیند . ساختمان میراث فرهنگی کشور از سه گروه ساختمان مجزا تشکیل شده است.گروه ساختمان اصلی مجموعه، سالن اجتماعات و سازمان چاپ و انتشارات به ترتیب در بخش‌های شرقی، غربی و جنوبی محوطه، استقرار یافته اند. بلوک اصلی مجموعه(بلوکA) با مساحتی معادل 10 هزار متر مربع در سه طبقه، در دو جهت شرقی -غربی شمالی -جنوبی توسعه یافته است. سالن اجتماعات ۲۵۰ نفره(بلوکB) به مساحت ۱۰۰۰ متر مربع با ارتفاعی معادل ۱۲ متر در امتداد شمال- جنوبی و مجاور خیابان آزادی ،به منظور تسهیل در ورود و خروج و سازمان چاپ و انتشارات (بلوکC)به مساحت ۴۵۰۰ متر مربع، در سه طبقه در امتداد شرقی- غربی برای بهره برای بهره گیری از نور شمال و جنوب جای گرفتند. عملکرد بنا رعایت مسائل اقلیمی و دسترسی ها از عوامل موثر بر جهت گیری و استقرار بلوک ها بوده است.

توسعه بلوکA به گونه ای است که استفاده از نور شمال و جنوب به حداکثر رسیده و بدین منظور تدابیر معمارانه ای چون طراحی حیاط های مرکزی ،نورگیرهای سقفی و همچنین ایجاد حداقل بازشوها بر بدن های شرقی و غربی، به کار گرفته شده اند . مجموعه فضاهای بلوکA به مثابه یک هسته مرکزی ارتباطی و اصلی پیوند میان بخش های مختلف را برقرار ساخته است و با دو محور اصلی شمالی- جنوبی و شرقی -غربی که به آن منتهی می شوند، ایده نهایی و طرح مشابه ساختار فضایی بازار های ایرانی شده است .  به ویژه بازار های نقاط مرکزی ایران که غالبا در امتداد یک مسیرارتباطی شکل گرفته و بخش‌های مختلف آن با چهارسوق ها و تیمچه ها به هم پیوند یافته اند.

تفکیک بلوک A به پنج قسمت

این ایده، باعث شده بخش هایی از بنا که جنبه نمایشی دارند ،مشابه راسته های بازار به صورت خطی در طرفین یک راهروی مرکزی طراحی شود و بخش هایی که عملکرد آموزشی دارند به صورت گروه‌های مجزا در ارتباط با هشتی مرکزی جای گیرند. به عبارت دیگر می توان گفت که طراح بنا،بادرک مفاهیم فضایی معماری سنتی ایران، به طریقی در انطباق یک کالبد قدیمی و سنتی با عملکردی مدرن کوشیده است.این انطباق باغ نه تنها در ایده بلکه در جزئیات و اجرا مانند سقف های طاق و تویزه چهارطاقی و گنبد و تزئینات آجری مشاهده می شود و در مجموع به طراحی بنا، روحیه‌ای ایرانی بخشیده است . نظام های سلسله مراتبی که در طرح این مجموعه رعایت شده در تمایز فضاهای اصلی از فرعی و همچنین تعریف تقدم و تاخر دسترسی به فضاها، موثر واقع شده اند این مجموعه دارای۶ ورودی است. ورودی های اصلی در بخش شمالی زمین، در مجاورت با خیابان آزادی قرار دارند و به دلیل وجود اختلاف سطح میان خیابان آزادی و تراز محوطه، با پلکان و رامپ به خیابان متصل میشود . ورودی غربی و شرقی مجموعه، ویژه وسایل نقلیه است . ورودی مجاور آمفی تئاتر یا سالن اجتماعات ،ُدر مواقع برگزاری کنسرت و نمایش در مجموعه مورد استفاده قرار میگیرد .دو  ورودی که به حیاطU شکل و گنبد خانه مرکزی مرتبط می‌شوند، ورودی های اصلی مجموعه به شمار می آیند. آخرین ورودی ،در شمال مجموعه، در تراز حدود ۴ متر بالاتر از تراز محوطه قرار دارد وبا26 پله و سکوهایی که مجاور آن برای نشستن تماشاچیان در نظر گرفته شده، به محوطه منتهی می شود این بخش از مجموعه (بخش جنوب غربی)، به عنوان آمفی تئاتر روباز در محوطه در نظر گرفته شده است .

حیاط مرکزی U شکل در مجاورت خیابان آزادی

 بررسی کیفی فضاها

 در بررسی کیفی فضاها به دلیل اهمیت بلوکA و جلوگیری از طولانی شدن مطالب این صرفاً به بررسی این بلوک پرداخته می شود.

بخشA1

 این بخش مشتمل بر فضاهای نمایشگاهی ،اداری و هشتی میانی است که هشتی میانی ،ارتباط دو قسمت را به لحاظ عملکردی و بصری فراهم می‌آورد. هشتی در ضلع شمالی، با حیاط و در اضلاع شرقی ، غربی و جنوبی با بلوک های ساختمانی که در ارتباط است و با سقف گنبدی به دهانه 20/7متر و ارتفاع ۸ متر پوشیده شده است. بخش اداری،در غرب هشتی میانی با الگوی خطی به صورت راهرو وسط و اتاق ها در طرفین در دو طبقه، طراحی شده است.

اتاقهای اداری، به مساحت ۲۰ متر مربع با امکان بهره گیری از نورشمال-جنوب طراحی شده اند . روشنایی راهروها، از بازشو های واقع در انتهای شرقی و غربی و نورگیرهای سقفی تامین می شود. در سه دهانه 5/4متری مجاور ورودی ،پذیرش، پلکان ارتباطی و سرویس‌های بهداشتی، استقرار یافته‌اند . که با راهروهایی به عرض 5/4 متر و طول ۹ متر از بخش اداری متمایز می‌شوند. در بدنه های هشتی میانی بخشA-1 فضاهای خدماتی از قبیل انبارها ،سرویس‌های بهداشتی، نگهبانی و کنترل قرار گرفته اند . تزیینات به کار رفته در گنبدف بدنه های آجری آبنما های مربع شکل مستقر در مرکز هشتی،فضای داخلی هشتی را به فضایی زیبا، تبدیل کرده است. بخش نمایشگاهی در شرق هشتی ورودی، از فضاهایی با پلان مربع شکل به اندازه 5/4×5/4تشکیل شده است که با نوع پوشش و اختلاف ارتفاع در کف از هم متمایز می شوند. راهروها و غرفه‌های نمایش در این بخش، بر اساس الگوی راهرو در وسط و غرفه‌های نمایش در طرفین شکل گرفته اند.

هشتی ورودی به ساختمان A1

در طبقه همکف،راهرو، با قرار گرفتن در تراز حدود ۳۰ سانتی متر بالاتر از تراز غرفه‌ها، ارتفاع بلند سقف (معادل6متر)و نورگیرهای سقفی، به خوبی از غرفه ها، که از نور طبیعی بی بهره اند در دو طبقه در طرفین راهرو مستقر شده اند، متمایز می شود . با تعبیه پلکان های ارتباطی در انتهای شرقی راهرو، دسترسی به گنبد خانه در ترازی حدود 10/2متر بالاتر از بخش نمایشگاهی قرار دارد .انطباق محور ورودی و پلکان ارتباطی،راهرو را به یک مسیر حرکتی صرف تبدیل کرده است.

راهروی اصلی و غرفه های اطراف آن در ساختمان میراث فرهنگی

 غرفه های طبقه اول ، بصورت مجزا در طرفین راهرو و مشرف به آن طراحی شده اند و دسترسی به آنها ، از طریق پلکان و راهرو های جانبی گنبد خانه مرکزی ، صورت می گیرد . کاربری غرفه های طبقه اول ، از کارگاه های قالی بافی به فضاهای اداری تغییر یافته است . در سقف و بدنه های این بخش ، از طاق ها و قوسهایی که در معماری سنتی ایران وجود داشته است ، استفاده شده است. به کارگیری مصالحی مانند آجر و استفاده از تزیینات آجری ، تلاشی برای ایجاد روحیه نزدیک به معماری گذشته ایران است .

بخشA2

بخش2A، از حیاط مرکزی با پلان مستطیل شکل که طول آن بدنه های شمالی و جنوبی حیاط را می‌سازد و فضاهایی که به صورت متقارن حول محور شمالی- جنوبی قرار گرفته‌اند ، تشکیل شده است.با طراحی متقارن فضاها و نماهای حیاط مرکزی، آرایش منظم و هندسی باغچه بندی ،محور شمالی- جنوبی مورد تاکید ، قرار گرفته است. این بخش در دو طبقه طراحی شده است .  در طبقه همکف بخش هایی با عملکرد های مختلف با حفظ اصول کلی حاکم بر طرح، در طرفین حیاط قرار دارند . کتابخانه،کارگاه های منبت کاری و معرق سازی و نظایر آن در بدنه های شرقی- غربی و آرشیو تعدادی از فضاهای اداری و راهروی ارتباطی در شمال و جنوب حیاط استقرار یافتند . با وجود طراحی متقارن و تعریف ورودی های فضاها بر بدنه های حیاط در طرح اصلی و تغییر کاربری و عملکردهای مجموعه، ورود و خروج به مطابق با طرح اولیه صورت نمی‌گیرد و از این رو دسترسی به فضاهای مختلف را مشکل ساخته است .

کارگاه در بخش A2

کتابخانه با سالنی با ابعاد ۲۳ در5/13 متر در بخش غربی حیاط قرار گرفته است.این سالن با دو ردیف ستون به فاصله محور به محور 5/4متر به سه دهانه مساوی تقسیم شده است . نورگیری کتابخانه از بازشوهایی که بر دیوارهای شرقی غربی تعبیه شده اند تامین می شود . دیوارهای شیشه ای این کتابخانه را به دو بخش مرکز اسناد و سالن قرائت تقسیم کرده است که با سالن ارشیو مستقر در شمال حیاط ،مجموعه کمک آموزشی نسبتا وسیع را به وجود آورده‌اند . طبقه اول بخش2A مشتمل بر کارگاههای زری بافی است که به صورت مجزا در شرق و غرب حیاط مرکزی قرار گرفته اند و ارتباط این دو بخش،به وسیله ی فضای تقسیم میانی که بر محور شمالی- جنوبی و شمال حیاط مرکزی قرار گرفته فراهم شده است.این فضای تقسیم در ترازی قرار گرفته که دسترسی از خیابان آزادی به ان امکان پذیر می باشد.کارگاه ها،غرفه هایی به ابعاد5/4در5/4متر هتستند و با نورگیرهای سقفی و چهارتاقی در سقف متمایز شده اند.عرض هر کارگاه 3مدول 5/4متر می باشد.روشنایی کارگاه ها از بازشوهای باریک بدنه های شرقی و غربی و هم چنین نورگیری سقفی تامین می شود.

 فضاهای جانبی از قبیل آزمایشگاه های فیزیک و شیمی در این طبقه بصورت متقارن در طرفین دهانه میانی ، قرار گرفته اند . روشنایی این فضا ها ، از بازشو های واقع در بدنه‌های شمالی و جنوبی ، تامین می شود.

قوس های متوالی و همچنین نورگیرهای مسیر های حرکتی پیوسته ای را در دهانه میانی تعریف می کنند که به هشتی تقسیم در شمال حیاط مرکزی منتهی می شوند . این هشتی ،فضایی به ارتفاع ۸ متر است که در ترازی حدود ۶۰ سانتی متر پایین تر از سطح کارگاهها در طبقه اول قرار دارد . ورودی به مجموعه از خیابان آزادی نیز از این هشتی انجام می‌شود. که با چشم اندازی به حیاط مرکزی میانی ، طراحی شده است. فضاهای جانبی هشتی ، نمایشگاه کوچک در دو طبقه است که با امکان دید به طبقه پایین طراحی شده  و از این لحاظ بر نقش وحدت دهنده و ارتباطی هشتی وسط افزوده اند .

نمازخانه در قسمت ورودی نمایشگاه ها، در جنوب بخش میانی طبقه اول ، قرار گرفته است . این بخش که در ابتدا جزئی از کارگاه های زری بافی بوده،اکنون با تیغه های متحرک به دو بخش نمازخانه بانوان و آقایان تقسیم شده و پیوستگی فضایی  میان دوکارگاه را ازمیان برده است.

هشتی ورودی در بخش A2

بخشA3 

بخش3A،در شرق گنبد خانه مرکزی با امکان دسترسی و ارتباط به بخشهای مختلف ساختمان، طراحی شده و به کارگاه کاشی سازی و دیگر فضاهای الحاقی و جانبی آن از قبیل انبار، مدیریت اموزشی و نظایر آن اختصاص یافته است . در طبقه همکف،سالن،کوره ها، و اول ، انبارهای گل وخاک و سالن چرخ،سایش و پرس گل  جای گرفتند،که با پلکانی به ابعاد5/4در5/4متربه طبقه اول راه دارند.

طبقه اول این بخش، ویژه کارگاه کاشی سازی ، آزمایشگاه ها و انبارها بوده‌ است که اکنون  از کارگاه کاشی سازی برای نمایشگاه و از بخشی از آزمایشگاه برای مدیریت سالن استفاده می شود . سالن نمایش مرتبط با گنبدخانه ، در بخش جلو و فضاهای جانبی از قبیل مدیریت و آزمایشگاه و انبار در پشت سالن ، طراحی شده اند .

فضای نمایشگاهی در بخش A3

بخش4A

این بخش  به منظور استقرار کارگاه های ساز سازی، نجاری و منبت کاری، سالن غذاخوری ، آشپزخانه و انبارهای چوب، در دو طبقه طراحی شده که اکنون معاونت پژوهشی و معاونت اداری در طبقه اول ان استقرار یافته و در نتیجه طراحی اولیه فضاها ، تغییر زیادی کرده است. این فضاها در طبقه اول به صورت متقارن،حول محور  ارتباطی شمالی-جنوبی استقرار یافته اند . در طبقه همکف این بخش ، رستوران،اشپزخانه، فضاهای پشتیبانی -خدماتی ، وجود دارند .

بخش5A

این بخش ،مشتمل بر هشتی و گنبد خانه مرکزی است که در طبقه  همکف و تاسیسات و دستشویی بانوان و آقایان ، در طبقه اول فضای ارتباطی و تقسیم و در طبقه دوم به یک فضای ارتباطی و مرکزی اختصاص یافته است.

طبقه دوم در طرح اولیه، ویژه کارگاه های نقره کاری ،خاتم کاری و مینیاتور است. این طبقه ،از یک مربع مرکزی ابعاد5/31در5/31 متر تشکیل شده است ، که در رئوس آن چهار مستطیل به ابعاد 5/13در18متر استقرار یافته اند . دسترسی به این طبقه،ازطریق دو رشته پلکانی ای که  در طرفین محور مرکزی و منطبق بر اضلاعی مورب هشتی مرکزی قرار گرفته است ، فراهم می شود .

هشتی اصلی در قسمت A5

نورگیر و سقف A5

 سبک و روحیه حاکم بر مجموعه

 ساختار هندسی پلان ، استفاده از  مفاهیم و عناصر معماری گذشته مانند حیاط مرکزی ، هشتی، آجری تزیینات آجری، سقفهای گنبدی ، راسته های بازار، نورگیرهای سقفی،مقیاس و تناسبات انسانی و مواردی نظیر آن بیانگر تاثیر جنبش های پست مدرن به ویژه گرایش هایی که به ارتباط با بوم و بستر و گذشته تمایل دارند می باشند.

 نوع و نحوه بکارگیری مصالح غالب در مجموعه

مجموعه میراث فرهنگی،به لحاظ اجرایی در سطح مطلوبی ، قرار دارد . نمای دیوار های خارجی و داخلی با آجر اجرا شده اند که باعث زیبایی و استحکام بنا شده است .جزئیات  متنوع آجری اجرا شده در نما ها و فضاهای داخلی ، اجرای اجری سقف با سیستم تاق و هویزه وسیستم چهارتاقی ، نقوش تزیینی آجری به کار رفته در سقف گنبد خانه مرکزی نورگیر های هرمی شکل که بر  مرکز سقف های طاق و تیزه دار تعبیه شده اند ، جزئیات چشمگیر فضاهای داخل و تعریف عقب‌نشینی پنجره ها و ورودی با اجرای پله پله ای دیوار های آجری اجرای قوس هایی به دهانه 20/7وارتفاع8 متر،از جزئیات شاخص و کار رفته در بنا هستند.

 با توجه به اینکه سیستم سازه ای ساختمان اسکلت فلزی است ، سقف هایی که با سیستم طاق و تویزه یا چهارطاقی اجرا شده‌اند، فاقد نقش سازه ای یا باربر هستند و جنبه تزیینی دارند .

نمای جنوبی بلوک A2

 تحلیل و ارزیابی نماهای مجموعه

 ترکیب بلوکهای ساختمانی باعث ایجادی نما های متفاوتی در سطوح و لایه‌های مختلف ، شده است. در نماهای این بنا ،نوعی یکپارچگی و انسجام مشاهده می شود . گسترش لفقی ساختمان و ارتفاع نه چندان زیاد آن بر تناسبات افقی تاکید دارند که کشیدگی پنجره ها و باز شو ها با تاکید بر تناسبات عمودی نوعی تعادل را ایجاد می کنند. پس و پیش شدن احجام ، علاوه بر تنوع فضایی به دلیل ایجاد سطوح مختلف و سایه اندازی روی بدنه  ها باعث ایجاد تنوع بصری شده است.نماهای  طولانی به کمک تقسیم بندی های عمودی، به بخش های کوچکتر تبدیل شده و تقسیم بندی هندسی در باز شو ها و عقب‌نشینی پنجره ها و تزئینات آجری باعث ایجاد نوعی بافت بر بدنه  ها و مانع از یکنواختی آنها شده است .

منبع: کتاب معماری معاصر ایران (سید هادی میرمیران-ایرج اعتصام)