سیری در ساختار شهر های سنتی

معین شهر را آبادی بزرگی تعریف می کند که دارای خیابان ها، کوچه های خانه ها، دكان ها، و سکنه بسیار باشد (معین، ۱۳۸۸). دهخدا نیز در تعریفی مشابه، شهر را چنین بیان می دارد: “مدينه و بلد و اجتماع خانه های بسیار و عمارات بی شمار که مردمان در آنها سکنی می کنند در صورتی که بزرگتر از غصبه و قریه و ده باشد.” (دهخدا، ۱۳۷۷) وجه اشتراک اغلب لغت نامه ها در تعریف واژه شهر چنین است که شهر را سکونت گاهی نسبتا بزرگ و دائمی معرفی می کنند (1996 Goodall , 1987 ; Kuper & Kuper )

ساختن سکونت گاه بزرگ و دائمی پس از مرحله غار نشینی و روستا نشینی از دستاورد های بشر بود که تحلیل های زیادی در باره علل برپائی آن شده “به طور مثال از دیدگاه ابن خلدون شکل گيري شهر، ريشه اجتماعي دارد و در پي تجمل خواهي و عصبيت انسان و لزوم وجود دولت شکل گرفته است. ازدید گوردون چايلد شکل گيري شهر، ريشه اقتصادي دارد و راپاپورت نیز زمینه فرهنگی و روانشناسانه را در شکل گيري شهرنشيني مؤثر می داند ) Nasr, 2013a, p. 101)”

شهر سنتی را می توان در 3 ساختار بررسی و تحلیل کرد :

ساختار انسانی : بررسی ساختار و نظامات انسانی موجود در دل یک شهرهمانند: طبقات اجتماعی، مشاغل و …
ساختارطبیعی : بررسی علل طبیعی شکل گیری شهر
ساختار کالبدی : بررسی معماری شهر

با توجه به پیشنه تحقیق در این زمینه می توان چنین مطرح کرد که عمده تحلیل ها در این باره در برگیرنده هر سه عامل ( به طور کامل یا جزئی ) بوده؛ در حقیقت چنین می توان گفت: بررسی هر یک بدون دیگری نقصی جدی را پیش می آورد؛ به عنوان مثال : بررسی ساختار شهر ساسانی ( شهری با طبقات اجتماعی مشخص ) بدون در نظر گیری نظامات انسانی عملا بیهوده است. بنابراین در تحلیل و شناخت هر شهر بررسی چند بعدی و جامعه در زمینه لازم و ضروری است . در نگاه اول در بنای هر شهری توجه به این نکته که چه عواملی در جایابی شهر موثرند لازم است؛ چرا که این عوامل می تواند در هر دوره و عصری ( به اقتضای زمان ) مفید و ضروری باشد . پیرنیا در کتاب معماری ایرانی عوامل جایابی شهر را چنین توصیف می کند :” جایابی بیشتر شهرهای کهن بر پایه معیارهای ویژهای انجام می شده است. معیارهایی چون افتادن بر سر راه شاهراه ها و گذرهای اصلی، اعتبار بازرگانی داشتن، مرکزیت داشتن نسبت به پیرامون خود، سیل گیرنبودن، سخت بودن زمین آن، زمین لرزه خیز نبودن و ویژگی های دیگر “همین رویکرد را می توان چنین دسته بندی کرد :

عوامل طبیعی : سیل گیر نبودن، سخت بودن زمین، زمین لرزه خیز نبودن زمین، اعتدال آب و هوائی، حاصلخیزی زمین، دسترسی به آب، بادگیر بودن (نشتیفان) و …
عوامل مکانی : افتادن بر سر شاهراه ها و گذر های اصلی، اعتبار بازرگانی داشن، نزدیکی یا دوری از شهر های بزرگتر، مرکزیت داشتن نسبت پیرامون خود و ….
عوامل انسانی : نزدیکی یا دوری به قبائل و طوائف، سیاست و ….

پس از گذر از جایابی شهر نوبت به نظام شهرسازی و قوانین برنامه ریز شهری می رسد در این زمنیه علی اکبری (1383 ) 4 ضابطه را در برنامه ریزی شهری دوران باستان دخیل می داند؛ این چهار ضابطه به طور خلاصه در جدول زیر قابل مشاهده است :

کالبد، عناصر و اجزای شهر سنتی

نتیجه جایابی، برنامه ریزی و … کالبد معماری است . کالبدی که خود تحت تاثیر عوامل گوناگونی است. نصر (1393) این عوامل را چنین تشریح می کند :” عوامل مؤثر در شکل گیری کالبد شهر را می توان اقتصاد، اجتماع و طبیعت برشمرد. اقتصاد شامل نوع معیشت، سرمایه، نیروی کار، مدیریت، سیاست موجود و قوانین و لوایح، موانع و محدودیت ها می شود. اجتماع مشتمل بر سوابق تاریخی، نحوه تفکر و جهان بینی، جمعیت و زبان، نژاد، مذهب، سنت ها و مراسم و آیین ها، علم و هنر، فن و تکنولوژی می باشد و طبیعت نیز شامل خصوصیات جغرافیایی، خصوصیات اقلیمی و آب و هوا، آب، خاک، باد، گیاه، خورشید، دید و منظر، توپوگرافی است.”

پیش از اسلام بیشتر شهرها به گونه کلات ساخته می شدند و دارای برج و بارو بوده اند. مردم در این دژها بر پایه رده بندی طبقاتی خانه می گزیدند. در گذشته سه رده اجتماعی میان مردم بوده که سپس چهار رده شده است. این چهار رده در برگیرنده ارتیشتاران، موبدان، واستريوشان و صنعتگران بوده که هرکدام از آنها در شهر جای ویژه ای داشته اند و نمی توانستند در محله های دیگر خانه گزینند. کهندژ ، دژ مهم شهر بوده که گاهی در درون شهر و گاه بیرون باروی شهر و بیشتر در کوی ارگ بوده است نگهبان آن جا ارگبد نامیده می شده و هر ارگی برای خود خندق و باروی جداگانه داشته است. نمونه آن ارگ تهران بوده است.

الگوی شهر سنتی

هسته کانونی شهر، شارستان یا شهرستان نام داشته است. راسته بازار از کنار دروازه مهم شارستان آغاز می شده و به کانون شهر می رسیده است. نمونه خوب آن در ری باستان بوده است. بیرون شارستان، پروست و سپس ربض نامیده می شده است. با گسترش شهرها پس از اسلام بهتر دیدند که ساختمان های تازه در بیرون شارستان ساخته شوند. در آغاز اسلام در برخی شهرها با بستن دیوار قبلی یک آتشکده، آن را به مسجد تبدیل می کردند. سپس چون شمار مردم فزونی گرفت، مسجد جامع در بیرون شهر ساخته می شد. از این رو است که مسجد جامع نایین در محله کلوان ساخته شده است، یا تاریخانه دامغان نزدیک جاده بازرگانی بنا گردیده است.

شهرها در ایران معمولا دو شکل خاص داشته اند:

١– شهرهای پیچازی(شطرنجی) :که در آن گذرها و کوچه ها عمود برهم هستند. نمونه آن در شمار فراوانی از دژهای روستایی یافت می شود.

۲– شهرهای تنسه ای (تارعنکبوتی) :که مانند دایره ای است که در کانون آن ساختمان های اصلی مانند آتشکده، ساختمان فرمانروا و مانند آن جای داشته است.

حبیبی (1375) ضمن بررسی کامل ساختار شهری در هر عصر و دوره ای اقدام به ترسیم و ارائه نقشه های کلی و شماتیکی کرده که هر کدام بیانگر ساختار کالبدی هر شهر بوده؛ در ادامه این تصاویر قابل مشاهده است :