استان : فارس
مرکز : شهرستان شیراز
وجه تسمیه :
شهر شیراز با تعریفی که در کتاب بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز اثر علی نقی بهروزی در بند 4 آمده سابقاً در حوالی قلعه بندر بوده و آنرا « شی بازار » ( مخفف شیب بازار ) می نامیده اند زیرا که زمین این قسمت از جلگه پائین تر از زمینهای غربی آن است و به روایتی جمشید سروش در شماره خرداد ماه سال 1338 مجله یغما صفحه 139 راجع به واژه شیراز توجیهی نموده که مفاد آن چنین است شیر به معنی شهرکه همان واژه « خشتر» باشد و « راز » در زبان اوستای و در زبان پهلوی « فارس راز » بمعنی اسرار و انزوا در شهر راز « را» بر حسب اصول دستوری حذف شده و شهر راز به شیراز یعنی نگاهداری اسناد سلطنتی و کتابخانه تغییر یافته است.
معتبرترین دلایل قدمت و وجه تسمه شیراز « الواح ایلامی مکشوف در تخت جمشید است که نام شیراز به صورتهای Shir- si- is ( شیرازی ایش ) آمده است و نشان میدهد که در عهد هخامنشی این شهر دائر و در آنجا کارگران و صنعتگران مشغول کار و احداث بنایی بوده و دستمزد از خزانه دریافت می کرده اند.
تدسکو در مجله انجمن شرقی آمریکایی حدس زده که نام این شهر از دو کلمه Sher به معنی خوب و raz همریشه رز : مو گرفته شده اما استاد هنینگ این نظریه را رد کرده و معتقد است شیر به معنی خوب در لهجه های شرقی ایران کاربرد داشته و در لهجه های جنوبی و غربی سابقه نداشته است و سرانجام اینکه تا کنون باستان شناسان معنای دقیقی برای این کلمه ارائه نداده اند . ( سایت دکتر علی زنگی ابادی )
طول و عرض جغرافیایی :
این استان حدوداً بین مدارهای ° ٢٧ و ° ٣١ عرض شمالی و نصف النهار های ° ٥٠ و ° ٥٥ طول شرقی قرارگرفته است.
وسعت : استان فارس به مساحت تقریبی ١٢٢ هزار کیلومتر مربع
نقشه استان :
حدود چهارگانه :
از شمال :یزد – اصفهان
از جنوب : هرمزگان
از شرق :کرمان
از غرب : بوشهر – کهکیلوئیه و بویر احمد
تقسیمات استانی و جمعیت :
تاریخ :
پيشينٴه سکونت انسان در سطح استان
فارس سرزمین پهناوری است که پیشینهٔ طولانی در تاریخ و تمدن ایران و جهان دارد. سابقهٔ تمدن در این استان به حدود 5000 سال قبل از میلاد می رسد.
وجود رودهای بزرگ در فارس سبب شکل گیری مراکز تمدنی در این سرزمین شده است. یافته های باستان شناسان در اطراف رود کر و پلوار و دیگر مناطق استان نشان از وجود مراکز مسکونی مربوط به دوران قبل معروف اند؛ مانند تپه موشکی، تل نخودی » تل « و » تپه « از تاریخ است که به و … . یکی از قدیمی ترین تمدن های دورهٔ تاریخ قبل از ورود اقوام آریایی به استان فارس تمدن عیلامی است که در هزارهٔ دوم قبل از میلاد در غرب فارس وجود داشته است.
تمدن پارسی در پارس
چنانکه خواندید پیش از ورود آریایی ها فارس بخشی از قلمرو تمدن عیلام بود؛ بنابراین، بسیاری از مظاهر تمدن مثل حکومت، شهر نشینی و خط از روزگار عیلامی در فارس سابقه داشت. مهاجران پارسی متأثر از این مظاهر تمدن عیلام و بین النهرین شدند و خود نیز با گذشت زمان توانستند تمدنی را پی ریزی نمایند که جهان باستان را تحت تأثیر قرار دهد.
هخامنش، رئیس یکی از قبایل پارسی، در سال 650 قبل از میلاد نخستین حکومت پارسیان را در پاسارگاد کنونی تأسیس کرد. کمبوجیهٔ اوّل، یکی دیگر از همان خانواده توانست سایر قبایل را متحدکرده و حکومت واحدی را در فارس ایجاد نماید.کوروش دوم، یکی دیگر از فرزندان هخامنش موفقّ به پایه گذاری نخستین امپراتوری بزرگ در جهان باستان شد. وی بعدها ملقب به کوروش کبیر شد.
فارس در روزگار ساسانیان
ساسانیان آخرین سلسلهٔ حکومتی ایران باستان از سرزمین پارس برخاستند. ساسان جدّ اردشیر مؤسس حکومت ساسانی موبدی زرتشتی از مردم شهر استخر بود. اردشیر با کنار زدن حکومت بازرنگی و پس از آن در نبردی با آخرین شاه اشکانی حکومت متمرکزی را در سراسر ایران آغاز کرد. فارس تا اواخر قرن سوم میلادی همچنان مهم ترین مرکز حکومتی ایران محسوب می شد.
وجود آتشکده های متعدد و معابد دینی زرتشتی در فارس عهد ساسانی نشان از مذهبی بودن این سرزمین در آن دوران دارد. یکی از سه آتشکدهٔ معروف دورهٔ ساسانیان آتشکدهٔ آذرفرنبغ در فارس قرار داشت. تقسیمات فارس در دورۀ ساسانی: در دورهٔ ساسانی فارس به پنج ناحیه یا کوره تقسیم شد؛ این تقسیم بندی در دوران اسلامی و تا قرن هفتم هجری پا برجا بود:
1 استخر یا همان شهر قدیم پارسه
2 کورهٔ اردشیر به مرکزیت شیراز
3 ارجان به مرکزیت شهری به همین نام
4 دارابگرد به مرکزیت شهر دارابگرد
5 کورهٔ شاپور به مرکزیت شهر شاپور
آثار زیادی از دورهٔ ساسانی درفارس به جا مانده است که می توان به موارد زیر اشاره کرد:
شهر شاپور درکنار رودخانهٔ شاپور
شهر گور در مجاورت شهر فیروز آباد
شهر استخر بر روی ویرانه های پارسه
فارس در دورۀ اسلامی
تأثیر اسلام بر فرهنگ و جامعه ایرانی آنچنان شدید بود که تاریخ ایران را به دو بخش تقسیم کرد. فارس در دورهٔ اسلامی تغییرات چشمگیری یافت. ظهور اسلام مقارن با غروب ساسانیان بود. حکومت ساسانی و آیین زردشت در مقابل دین جدید رنگ باخت. پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام به سرعت بر دو امپراتوری زمان، ایران و روم غلبه کرد. ایرانیان با پذیرش اسلام، دستاوردهای تمدنی خود را به فرهنگ اسلامی تقدیم کردند. از این زمان به بعد، فرهنگ و تمدن ایران رنگ اسلامی به خود می گیرد.
در پانزده قرن اخیر تاریخ فارس دوران پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشت. در چهار قرن اوّل هجری به استثنای دوران کوتاهی فارس بخشی از قلمرو خلفای اموی و عباسی بود. با ضعف خلافت و قدرت گیری حکومت های محلی در حدود شش قرن، فارس دارای حکومت های محلی می شود. با شکل گیری حکومت صفوی و تمرکز سیاسی در ایران عصر حاضر، فارس به عنوان بخشی از حکومت مرکزی با عنوان ایالت و سپس استان محسوب می شود.
فارس در دورۀ خلفا: حملهٔ اعراب مسلمان به فارس از طریق خلیج فارس انجام گرفت. با شکست حکومت ساسانی به تدریج آیین جدید مورد پذیرش مردم فارس قرار گرفت. در ایام دولت اموی، فارس از سوی حاکمانی که از بصره اعزام می شدند اداره می شد؛ اما با روی کار آمدن عباسیان آنان مستقیماً حاکمانی به فارس گسیل می داشتند. در قرن سوم صفاریان سیستان که حکومت مستقلی در شرق ایران تأسیس کرده بودند در یک رویارویی با خلیفهٔ بغداد برای مدتی فارس را ضمیمهٔ قلمرو خود کردند. به دلیل موقعیت جغرافیایی فارس بسیاری از مخالفان خلفا به این منطقه پناهنده می شدند. بسیاری از این افراد علویانی بودند که به وسیلهٔ حاکمان اموی وعباسی فارس به شهادت رسیدند.
فارس از قرن چهارم تا قرن دهم: در 322 هجری آل بویه با شکست حاکم عباسی فارس، شیراز را به تصرف خود در آورد. دوران آل بویه، درخشان ترین عصر فارس، پس از ورود اسلام به این سرزمین است. معروف ترین امیر بویهٔ فارس، عضدالدوله دیلمی است. او اقدامات عمرانی و فرهنگی بسیاری را در فارس انجام داد. شیراز در عهد او مرکز حکومت قرار گرفت. به دستور او کتابخانه ای عظیم برای مشتاقان علم تأسیس شد و دار الشفای بزرگی در شیراز بنا شد؛ همچنین سدی بر روی رودخانهٔ کر ساخته شد. در روزگار آل بویه، فارس درخشش چشمگیری در فرهنگ ایرانی و اسلام از خود نشان داد.
آل اینجو و آل مظفر آخرین دورۀ حکومت های محلی در فارس: در دورهٔ پایانی حکومت مغولان ادارهٔ فارس به محمود شاه ملقب به اینجُوُ که سمت نظارت بر املاک سلطنتی را داشت واگذار شد. فارس در روزگار او و فرزندانش دوران آرامشی به خود دید. غلبهٔ خاندان مظفری بر فارس همزمان با دوران هرج و مرج در ایران است. در نیمهٔ قرن هشتم حکومت ایلخانان مغول در ایران دچار از هم پاشیدگی سیاسی شد؛ خاندان مظفری که ابتدا در میبد یزد حاکم بودند بر فارس غلبه کردند. امیر مبارز الدین محمد و شاه شجاع از معروف ترین امرای مظفری فارس اند.
روزگار تیموریان؛ ترکمانان و صفویان
با غلبهٔ تیمور بر شاه منصور آخرین امیر مظفری سرزمین فارس بخشی از قلمرو تیموریان می شود.رقبای آنان ترکمانان قرا قویونلو و آق قویونلو به ترتیب، فارس را بخشی از قلمرو خود قرار دادند. به هنگام رقابت آق قویونلوها با خاندان صفوی، اسماعیل به همراه خانواده اش مدتی در استخر فارس زندانی بودند. با پیروزی صفویه و تأسیس این دولت، فارس یکی از مهم ترین ایالات آن دولت به شمار می رفت. اللّٰه وردی خان و فرزندش امام قلی خان حاکم فارس در زمان شاه عباس اول اقدامات فرهنگی و عمرانی مهمی در فارس انجام دادند. مدرسهٔ خان شیراز که زمانی محل تدریس ملاصدرا بود از بناهای آن دوران است.
فارس در عصر زندیه
با سقوط صفویه و استیلای افاغنه همچنین بی ثباتی بعد از مرگ نادر، آشفتگی سراسر ایران را در بر گرفت. در این دوران، فارس دچار آشوب و نابسامانی فراوان شد. انتخاب شیراز به پایتختی زندیه موجب آرامش و آبادانی این شهر شد. بناهای عام المنفعهٔ زیادی به دستور کریمخان در شیراز ساخته شد.
فارس در دورۀ معاصر: آقا محمد خان پس از غلبه بر آخرین خان زند، دستور داد برج و باروی شیراز را خراب کردند تا احتمال شورش در آینده از میان برود. گرچه در عهد قاجار تهران به پایتختی برگزیده شد؛ اما از اهمیت دارای جایگاه مهمی در میان ایالات دیگر بود » مملکت فارس « فارس کاسته نشد. فارس در دوران قاجار با عنوان و همواره شاهزادگانی از خاندان سلطنتی به حکمرانی فارس انتخاب می شدند. علمای فارس در این دوران همواره پیشتاز مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی بودند. نقش آیت اللّٰه میرزای شیرازی در دورهٔ ناصرالدین شاه قابل توجه بود. نقش مبارزان فارس در انقلاب مشروطه بسیار درخشان و مؤثر بود، آیت اللّٰه سید عبد الحسین لاری و آیت اللّٰه سید محمد فال اسیری از شخصیت های مؤثر در فارس آن روزگار بودند. در دورهٔ قاجار، فارس به عنوان دروازهٔ جنوب ایران همواره در مقابل متجاوزان استعمارگر انگلیس نقش مهمی ایفا کرده است.
جغرافیا :
ناهمواری های استان و نحوۀ شکل گیری آن :
١ منطقۀ کوهستانی
استان فارس در ناحیهٔ کوهستانی زاگرس قرار دارد و بیشترین پهنای زاگرس در فارس است. ارتفاعات فارس در دورهٔ ترشیاری به وجود آمده اند. در پیدایش و تغییر شکل کوه ها دو دسته عوامل درونی و بیرونی یکی در پیدایش و دیگری در تغییر آنها نقش دارند.
٢ دشت ها
دشت های وسیع فارس از رسوبات آبرفتی رودها تشکیل شده اند که وضعیت شان، برحسب اینکه در چه موقعیت جغرافیایی قرار داشته باشند متفاوت است. در نواحی مرکزی و غربی فارس، دشت های حاصل خیزی وجود دارد که به زیر کشت انواع محصولات کشاورزی رفته است؛ در حالی که در برخی نواحی دیگر، به خصوص جنوب و شرق استان بیشتر بیابان و کویر دیده می شود.
- بیابان
1 حدود میلیون هکتار، یعنی تقریباً ١٥ درصد مساحت استان را بیابان و مناطق درحال بیابان شدن در برمی گیرد. / از مناطق بیابانی بر اثر تبخیر شدید، نمک روی سطح زمین را پوشانده و کویر به وجود آمده است؛ مانند: کویر قطرویه در شرق استان در محدودهٔ شهرستان نی ریز.
دما :
باد :
رطوبت :
بارندگی :
تابش :
پوشش گیاهی :
انواع پوشش گیاهی استان عبارت اند از: جنگل و مرتع :
١ جنگل: جنگل در حدود 18 درصد سطح استان را در برگرفته است.
گونه های غالب جنگل شامل بلوط، بنه، زالزالک، گلابی وحشی، اُرس )سرو کوهی( بادام کوهی و انجیر وحشی است. مساحت زیادی از نواحی جنوبی استان را جنگل های کنار )سدر( در برگرفته است. امروزه خطرات زیادی جنگل های فارس را تهدید می کند.
مرتع: مرتع، رویشگاه گیاهان علوفه ای است که حداقل مدتی از سال دارای پوشش گیاهی خودرو بوده و جهت چرای دام و حیوانات مناسب است. محدودهٔ مراتع در شرق و جنوب استان محل رویش گیاهانی مانند: درمنه، گز، گون، اسپند و اسفناج وحشی است. البته در بخش های مرکزی و غربی استان این پوشش گیاهی انبوه تر و گیاهان آن شامل: کنگر، جاشیر، شیرین بیان، خارشتر، شاتره و چوبک است. استان فارس از لحاظ وسعت مراتع مقام چهارم کشور را دارد. یکی از علل اهمیت مراتع، استفادهٔ دارویی از گیاهان مرتعی است، به طوری که استان فارس مقام اوّل تولید گیاهان دارویی )مانند شیرین بیان، کتیرا و …( را در کشور دارد.
آثار معماری شاخص :
آرامگاه احمد ابن موسی
مسجد عتیق
مسجد وکیل
ارگ کریمخانی
تخت جمشید
نقش رستم
کعبه زرتشت
