مسجد بافران نائین

مکان : اصفهان، نائین

قدمت : قرون اولیه اسلامی

مرمت : 960 ه.ق

کاربری : آتشکده – سپس مسجد

سبک : خراسانی

بررسی تاریخ احداث و تعمیر مسجد بافران

از جمله آثار تاريخي بافران كه بناي اصلي آن براساس شواهد موجود، به احتمال قوی به قرون اوليۀ اسلامي مي رسد مسجد جامع بافران است. نظر عده اي بر اين است كه پيش از ورود دين مبين اسلام به بافران، ‌اين مسجد به عنوان آتشكدۀ زرتشتيان، ‌مورد استفاده بوده و فقدان محراب در ساختمان مسجد را مويّد اين نكته مي دانند. تنها سند تاريخي دربارۀ بناي مسجد، كتيبه اي سنگي با ابعاد 20 در 20 سانتيمتر است كه بر بالاي محراب فعلي مسجد، نصب شده است. بر روي كتيبۀ مزبور با خط ثلث برجسته، ‌كلمۀ طيببۀ «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علي ولي الله» حك شده و در پايين آن جملۀ «كَتَبَه حبيب الله» و «سنۀ 966» به چشم مي خورد. جملۀ نخست، نشانگر نام نويسندۀ آن سنگ نوشته و عبارت دوّم با توجه به نزديكي زمان ساخت مسجد جامع نايين و مسجد جامع بافران در قرنهاي اوّليۀ اسلامي، نشان دهندۀ تاريخ تعمير مسجد است نه تاريخ احداث آن .

ویژگی های معماری مسجد بافران

اين مسجد تاريخي بر اساس الگوي مساجد چهار ايواني بنا گرديده و مساحتي قريب به 800 متر مربع دارد. مسجد در ارتفاع 5/1 متري از سطح معبر قرار دارد و در بخش جنوب و غرب آن دوساباط كه نقش پشتبند بنا را بر عهده دارند تعبيه شده است.

اين بنا شامل فضاهايي همچون صحن  شبستان و رواق است. سرداب يا زيرزمين مسجد وتك مناره خشتي از ويژگيهاي اين بناي تاريخي محسوب مي شوند. ورودي اصلي مسجد در ضلع غربي قرار دارد و پس از عبور از جلو خان مي توان از طريق راهروي عريض به صحن مسجد راه يافت. شبستان اصلي مسجد با سقفي بلند و گنبدي شكل در ضلع جنوبي جاي گرفته كه با پلاني مستطيل شكل با طاق و چشمه پوشش يافته است. به جبهۀ جنوبي با ارتفاع بيشتر نسبت به بقيۀ جبهه ها تاكيد بيشتري صورت مي گرفته است. در جبهۀ شرقي و غربي مسجد كه به صورت دو اشكوبه «سقف، ‌هر طبقه از بنا » بنا شده است فضايي مخصوص (موسوم به غرفه) براي بانوان تعبيه گرديده و دو جبهه به وسيلۀ راهروي به يكديگر راه داشته اند. فضاهاي اين دو جبهه نيز با طاق و تويزه پوشيده شده اند.

كاربندي سقف دالان ورودي و شمسۀ نيم گنبد ضلع جنوبي از جمله تزيينات به كار رفته در بناست. تزيينات سردر مسجد با آجركاري به شيوۀ راسته و خفته از الحاقات بعدي بناست.

ستونهاي پهن و مستحكم مسجد كه قرنها مسجد را سر پا نگهداشته نيز از جمله ويژگيهاي خاصّ اين مسجد است.

معماری زیر زمین مسجد بافران

سرداب «زيرزمين» مسجد در كنار در ورودي اصلي و در سطح زيرين صحن به فرم شش ضلعي بنا شده و براي تأمين نور آن روزنه اي در سقف آن تعبيه شده است. سبك معماري زير زمين مسجد، شبيه معماري شبستان مسجد است و در زمستان و تابستان، هوايي مطبوع دارد. مسجد جامع بافران، تك مناره اي مدوّر وخشتي دارد كه از عناصر ارزشمند اين بنا و از بناهاي كم نظير تاريخي است و به استناد كتاب «فهرست آثار تاريخي ايران » در دوران سلجوقي بنا شده است. ابعاد خشتهاي مناره 6×30×30 و ارتفاع مناره حدود 21 متر و ورودي آن در كنار در اصلي مسجد و مقابل در ورودي سرداب و زيرزمين قرار دارد و به وسيلۀ 58 پلۀ مارپيچي تعبيه شده در درون مناره مي توان به اوج مناره رفت .

منارۀ خشتي در دوره هاي بعد با آجر پوشانده شده و در دوران معاصر پايين آن را آجر نما كرده اند. در قديم از منارۀ مسجد در سحرهاي ماه مبارك رمضان براي سحر خواني و اعلام وقت سحر استفاده مي شده است.

تعمیرات و تغییرات مسجد بافران

از ديگر تغييراتي كه در مسجدكهن ايجاد شده قطع ارتباط غرفه هاي داخل شبستان مسجد است كه در سال 1347 انجام گرفته و با برداشته شدن راه ارتباطي دو غرفه، ارتباط بخش غربي ( ‌غرفۀ مورد استفاده مردان ) با بخش شرقي ( ‌غرفۀ مورد استفاده بانوان) گسسته شد. در سالهاي اخير نماي بيروني مسجد ،كاه گلي و پشت بام آن با ايزوگام ، پوشيده شده است. در ورودي سمت غربي ( ‌ورودي مردان ) در سال 1347 شمسي تغييريافت. در ورودي بانوان در ضلع شرقي مسجد قرار دارد. در مسجد جامع منبري گچي وجود داشت كه در كنار آن نوشته شده بود :‌جز علي مظهر العجايب نيست همه جا حاضر است و غايب نيست؛ كَتَبَه لطف الله ناييني. اين منبر نيز در سال 1347 تخريب شده است.

فاصلۀ مسجد جامع بافران تا مسجد جامع نايين يك فرسخ است و از اين رو با توجّه به احكام خاص نماز جمعه ( لزوم رعايت حداقل يك فرسخ بين دو نماز جمعه) برگزاري نماز جمعه درآن رواست و در برخي دوران هاي گذشته، نماز جمعه در آن برگزار شده است. معروف است كه تونلي اين دو مسجد جامع معتبر در نايين و بافران را به هم وصل نموده كه امروزه اين مسير، مسدود شده و اثري از آن باقي نيست. اين اثر تاريخي در تاريخ 25/3/1381 به شماره 5887 به عنوان اثر ملّي به ثبت ادارۀكل ميراث فرهنگي رسيده است.

منبع متن : سایت شبستان