مسجد جامع فهرج
مکان: یزد– فهرج
کاربری: مذهبی
قدمت : قرن اول هجری
شهرت : اولین مسجد ایرانی
سبک : خراسانی
مسجد جامع فهرج یزد
مسجد جامع فهرج در روستایی به همین نام در جنوب شرقی شهر یزد و در مسیر بافق قرار دارد. این بنا در بخش قدیمی روستا و در سمت جنوب شرقی فضای مربع شکل کوچکی که به “حسینیه” معروف میباشد، قرار گرفته است.
معماری مسجد جامع فهرج
طرح کلی مسجد از یک شبستان و رواقی به دور یک حیاط مرکزی تشکیل شده است .عمق این شبستان در دهانه (فرش انداز) و عمق رواق آن یک دهانه میباشد. بر فراز هر دهانه شبستان یک قوس کم خیز تیزه دار، که پاکار آن از سطح جرزهای دو طرف اندکی پیش نشسته، وجود دارد. عرض دهانه میانی شبستان، مانند نمونه مشابه اش در مسجد تاری خانه دامغان (اواخر قرن ۲ ق م) کمی پهن تر از دو دهانه مجاورش میباشد (انیسی، ۱۳۸۵، ۱۳۸۰). این بزرگی دهانه میانی در سمت قبله که بر محراب تا کید می کند از جمله ویژگی های معماری مساجد ایرانی در این دوران است.
ساختار فضایی مسجد جامع فهرج
شبستان مسجد واجد ستون های مستطیلی شکلی است که هردو گوشه آنها، ستونک های توکار گرد تزئینی دیده می شود. هم چنین بنا در سمت قبله دارای محرابی گچی و ساده است .
نمای شبستان در داخل حیاط شامل سه قوس تیزه دار می باشد که دهانه میانی از دو دهانه مجاورش عریض تر است. در مقابل شبستان یک رواق چهار دهانه که با طاق های گنبدی شکل پوشیده شده است، قرار دارد. این چهار دهانه از نظر تعداد و شکل با ضلع مقابل، یعنی سه دهانه شبستان متقارن نمی باشد. به نظر می رسد که این عدم تقارن غیر معمول ناشی از یک الزام معماری در طراحی مسجد بوده است.
ارتفاع شبستان به عنوان مهمترین بخش مسجد از سایر بخش های آن بیشتر است. از طرفی حیاط مسجد کاملا مربع نیست و بخش شمالی اندکی از بخش جنوبی په نتر م یباشد، بنابراین به منظور پوشش این قسمت عری ضتر که باید در طراحی ارتفاعش کمتر از شبستان نیز باشد، احداث چهار دهانه رواق ضروری بوده است. در سمت شمال غربی بنا، مناره استوانه ای شکل به همراه تعدادی اطاق در کنار آن مشاهده م یشوند. این مناره که از آجرهای خشتی ساخته شده دارای پلکانی مارپیچ و ورودی آن به داخل رواق باز می شود. به نظر می رسد که این مناره، مناره ای مستقل نبوده و بعدها به مسجد اضافه گردیده است.
تغییرات و تعمیرات مسجد جامع فهرج
ورودی فعلی مسجد در سمت جنوب غربی بنا و دو در ورودیدیگر که یکی باز و دیگری مسدود است، در سمت شرقی مسجد قرار دارند. شبستان مسجد و هردو سمت شرقی و غربی آن که در امتداد رواق می با شند، بوسیله طاق های گهواره ای پوشیده شده اند. رواق شمالی با نیم گنبدهایی که هریک از آنها دارای گوشه سازی های بیضی شکل کوچکی می باشند، مسقف گردیده است.
بقایای یک شبستان مستطیل شکل که احتمالا به عنوان شبستان زمستانی مورد استفاده قرار م یگرفت در سمت جنوب غربی مسجد وجود دارد. ابعاد خشت های این شبستان، قرارگیری آن در خارج از محدوده مسجد اولیه و شیوه متفاوت پوشش آن از شبستان اصلی مسجد، نشانگر الحاقی بودن آن است. تاریخ احداث این شبستان روشن نیست ولی با توجه به همسانی اندازه آجرهای خشتی این شبستان و مناره مسجد، احتمالاً هر دو در یک زمان به مسجد الحاق گردیده اند.
در قسمت شمالی حیاط نیز، سه طرح به شکل شیارهای عمودی با قوس تیزه داری در بالای هر یک، در نمای رواق دیده می شوند. سه طرح تزئینی به شکل درورودی که هریک2متر ارتفاع دارند در قسمت شرقی 1.79 متر پهنا و 2.48 از آنها بنا، زیر رواق قرار دارند. این درها به سختی آسیب دی ه اند ولی بقایای گچبری قرمز رنگ برروی یکی از مشهود است.
منبع : مسجد جامع فهرج؛ ارزیابی مجدد انیسی – 1389
