مسجد حاج رجبعلی
مکان: تهران
قدمت : قاجاریه
مسجد حاج رجب علي در خيابان پانزده خرداد در گذر قديمي درخونگاه در محله سنگلچ واقع شده است. آن چه از روي كتيبه‌هاي موجود بر روي كاشي‌هاي مسجد بر مي‌آيد سال ساخت آن 1261 و 1262 هـ .ق ميباشد. اما به طور دقيق نمي‌توان تاريخ ساخت مسجد را با تاريخ كاشي كاري آن يكي دانست. چرا كه ممكن است كاشيكاری ها چند سال بعد از ساخت مسجد كار شده باشند. اين مسجد از بناهاي دورة قاجار است . در دوره قاجاريه ساختمان‌هاي بزرگی بنا شده كه همه آنها تقليد از بناهاي ادوار گذشته میباشد . معماران اين عصر هر چند سعي كرده‌اند كه ابتكاري به خرج دهند و خود بنائي بسازند ولي موفق نشده و نتيجه مطلوبي بدست نياورده‌اند. اغلب بناهاي آنان از روي دقت انجام نشده و فاقد مهارت فني نيز بوده است . آنها با كاشي كاري تركيب رنگ‌هاي جديدي را بوجود آورده اند ولي از كارهاي قبلي خيلي پست تر است و علت آن بيشتر عدم ذوق صنعتي ميباشد كه در تمام شئون فكري ان دوره رسوخ داشته است. طبق اطلاعات بدست آمده مشخص گرديده كه از سال‌ها قبل از انقلاب خاندان آقاي شريعتمداري پيش نماز اين مسجد بوده‌اند. آقاي رجبعلي كدخداي گذر درخوانگاه بوده‌اند و اردات زيادی به ملامحمد جعفر شريعتمداري داشته‌اند. آقاي شريعتمداري داراي دو پسر به نام‌هاي شيخ علي و شيخ حسن بوده كه بعدها آقاي حاح ملا جعفر شريعتمداري دختر حاج رجب علي را براي پسر بزرگتر خود آقاي شيخ علي خواستگاري كرده و در اثر اين قرابت، اين مسجد به همراه موقوفاتش وقت نوادگان دختري حاج رجب علي گرديده تا نسل در نسل دراين مسجد نماز بگذارند. مديريت مسجد در حال حاضر با معتمدين محله است.كليه بناهاي اطراف مسجد در ارتباط با آن هستند، همه از موقوفات حاج رجب علي است كه در حال حاضر تحت اجاره نود و نه ساله اهالي محله است.معمار مسجد همانطور كه بر روي كاشي‌ها ملاحظه مي‌شود استاد محمد قلي شيرازي ميباشد.
توصيف اثر:
مسجد حاج رجبعلي علاوه بر کاربری مسجد ، مدرسه علمیه نیز بوده است.از یکی از مهمترین شاخصه‌های این مسجد می‌توان به وجود نخستین سقف بیضی شکل در ایران و نخستین گنبد بیضی شکل در تهران در این بنای تاریخی اشاره کرد.همچنین وجود چاه قرآن در این مسجد تاریخی یکی دیگر از شاخصه‌های این مسجد است که در معدود مسجد تاریخی می‌توان آن را یافت. این مسجد داراي3 ايوان میباشد. ایوان اصلي در جهت قبله قرار دارد و دو ايوان كوچكتر در شرق و غرب حياط مرکزی واقع شده اند. هم چنين در بخش شمالي مسجد يك مهتابي موجود بوده كه هنگام زمستان در آن قسمت نماز برگزار مي‌شده است. در بخش شرقي يك خانه كوچك با حياط مركزي وجود دارد كه به نظر مي‌رسد خانه مدرسه باشد اما درمحله به خانه ميراب معروف است.كه كاملاً در ارتباط با مسجد ميباشد.
تركيب ساختار و تزئينات بي‌نظير مسجد آن را به يك بناي منحصر به فرد تبديل كرده است. اين مسجد داراي يك گنبد در وسط و دو نيم گنبد در جهت شرق و غرب بوده كه دو شبستان با دو فرش انداز در ادامه اين دو نيم گنبد قرار مي‌گرفته است. دهانه قوسهاي اصلي آن 5/7 متر و گنبد مياني بر روي پلان بيضي واقع است. طبق عكسهاي قديمي، در جهت شرقي يك ورودي وجود داشته كه با يك هشتي به داخل حياط ارتباط پيدا مي‌كرده است. بنا به گفته قديميان محله ورودي اصلي با يك جلو خان بزرگ در بخش شمالي قرار داشته كه با راهروهايي به داخل حياط وارد مي‌شده است. در حال حاضر تنها نقشه عبدالغفار (سال 1309) مويد اين مطلب ميباشد. همانطور که گفته شد ، يكي از محاسن و ويژگي‌هاي منحصر به فرد مسجد حاج رجبعلي داشتن دو نيم گنبد در شرق و غرب گنبد اصلي است كه علاوه بر زيبايي در تقويت گنبد اصلي مؤثر هستند. نمونه اين مسجدسازي را در مسجد اياصوفيا در استانبول تركيه و علاوه بر آن در مسجد شيخ عبدالحسين تهران مي‌توان مشاهده كرد.
بنا داراي دو ورودي اصلي و فرعي است. ورودي فرعي به صحن و ورودي اصلي به شبستان مسجد جديد باز مي‌شود. همچنين يك ورودي ديگر از سمت غرب به داخل حياط وجود داشته كه هم اكنون نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
از انواع كاشيكاري مورد استفاده در اين بنا ، مي‌توان كاشي معقلي (تركيب كاشي و آجر) كاشي هفت رنگ و كاشي معرق را نام برد. در اطراف محراب و ديوارهاي شبستان كتيبه‌هاي قرآني بر كاشي نوشته‌اند كه مربوط به دوره قاجار است. همچنين بر بخشي از بدنه شبستان مركزي اسامي مقدس را با كاشي به صورت تزئيني نگاشته‌اند.
محراب علاوه بر تزئين كاشي داراي مقرنس معرق كاري زيبائي است. ايوان رفيع مسجد داراي طاقهاي جانبي و تزئينات كاشي و كتيبه‌هاي سرتاسري است. كتيبه سردر ورودي ايوان مزين به آيه الكرسي ميباشد. در وسط دايره كاشي ايوان نام استاد كاران و تاريخ اتمام تزئينات ثبت گرديده است. متن كتيبه به اين شرح است: عمل كمترين استاد محمد قلي شيرازي .
كاشي كاري كتيبه محراب
كتيبه گچبري زيبايي دور گنبد خانه مشاهده مي‌شود كه مضمون آن سوره مبارك جمعه است. كاشي‌هاي ايوان جنوبي و گنبدخانه از نوع معقلي و معرق است.
منبع : مازیار میری
كاشي كاري ورودي ضلع شرقي
در ساخت بنا از سه نوع آجر متفاوت به ابعاد 4*20*20 ـ 35*35 و 5*10*20 استفاده شده است. كه بيشترين مصالح مصرفي آجر است. ملات به كار رفته در بنا ملات گل است. بديهي است كه با به كاربردن ملات گل در ساخت ديوارها ضخامت دیوار زیاد شده به ، ٨٠ سانتی متر رسیده است. در بعضي از قسمت‌ها از ملات گچ استفاده شده است كه در اثر نفوذ رطوبت گچ فاسد نشده است. در بعضي ديگر از نقاط بنا از ملات گچ و آهك استفاده كرده‌اند كه اين ملات چسبندگي بهتري نسبت به ملات گل دارد و اگر تا چندين روز پس از مصرف در مجاورت رطوبت قرار گيرد و اگر خاك به كار رفته هم داراي دامنه‌بندي مناسب باشد ، نسبتاً سخت مي‌شود. دراين بنا ٦جرز الحاقي اصلي وجود دارد كه مصالح اصلي به كار رفته در آنها از نوع آجر متناسب با بنا است. ملات به كار رفته در اين جرزها ملات ماسه سيمان است كه در زمان اضافه شدن جرزها سيمان تازه به ايران وارد شده بوده است. در ديگر قسمت‌هاي الحاقي كه مربوط به بستن روزن ها است از انواع مختلف آجر در دوره‌هاي مختلف استفاده شده است. و ملات آنها اكثراً ماسه سيمان و يا گچ است. قوس كليل در شبستان‌ها بعد از ساخت مسجد اضافه شده است كه در آنها از آجر 5*10*20 استفاده شده و ملات آنها گل آهك است.
متاسفانه به دلیل دخل و تصرفاتی که در این مسجد انجام شده ، سست بودن خاک و نشست پی مسجد ، مسدود شدن نای کش ها و از دست دادن کاربری خود ، سبب شده که مسجد حاج رجبعلی با معماری منحصر به فرد خود دچار خسارت های جبران ناپذیری شود. این مسجد با کاشیکاری ها و تزیینات زیبا چون گوهری بینظیر از معماری گذشته تهران باقی مانده که این روزها متاسفانه به بوته فراموشی سپرده شده است. این مسجد با قدمتی که دارد ، کماکان نقطه اوجی در معماری سنتی ایرانی محسوب میشود . فراموشی و رسیدگی ناچیز به این بنا سبب وارد شدن خسارات جبران ناپذیری گردیده است و هنوز اقدامات اساسی برای مرمت و ساماندهی این بنای تاریخی که قبل از انقلاب اسلامی نیز مکانی برای جذب گردشگران در تهران محسوب می‌شد ، انجام نگرفته است . هدف از این مقاله یادآوری این مسجد و معماری خاص آن بود تا با ارائه راهکارهایی از سوی اداره میراث فرهنگی نظیر : هدایت آب ها حاصل از بارندگی ، باز کردن نای کش های مسدود ، تعویض مصالح رطوبت زده ، پوشانیدن سقف ها و ایزوله کردن آنها ، حذف بناهای جدید الالحاق و از همه مهمتر مقابله با تصاحب های نابجا و … در جهت حفظ این اثر ارزشمند معماری ایرانی-اسلامی ، قدم برداشت.
