مسجد مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار)

مکان: تهران

قدمت : قاجاریه

مدرسه ی عالی شهید مطهری یا سپهسالار تهران از مدارس بزرگ قرن سیزدهم هجری قمری است. بانی این بنای عظیم و ساختمان مجلس شورای ملی حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم دوره ی ناصرالدین شاه و برادرش مشیرالدوله بوده اند.

مهندس و طراح این مجموعه یکی از اولین مهندسین ایرانی بنام ممتحن الدوله بوده که پس از اتمام تحصیلات خود  در فرانسه ، به ایران بازگشت.

ساخت این بنای معظم در سال ۱۲۹۶ هجری قمری آغاز گردید. باتوجه به محل کاخ گلستان ، بازار ، دروازه شمیران، باغ و عمارت فخرالدوله (که کمی بالاتر از آن قرار داشته)، کوچه ی میرزا محمود وزیر، خیابان عین الدوله ( ایران )، کوچه ی نظامیه ، سه راه امین حضور که تماما در اطراف این محل متمرکز بوده اند، دیده می شود که مدرسه ی مزبور تقریبا در منطقه ی مناسب شهر (در زمان خود) ساخته شده است .

مدرسه براساس یک طراحی کلی و داشتن نقشه برای تمامی مجموعه طراحی گردیده است این بنا از قسمتهایی چون صحن اصلی، شبستان زمستانی چهل ستون با ورودی از صحن اصلی برای آقایان و یک ورودی مجزا برای خانم ها از قسمت شمالی آن، جلوخان، سردر، ساختمان دو طبقه ی حجرات با تعداد ۶۰ حجره ، منزل مدرس یا مسئول مدرسه ، وضو خانه یا چهل شیر و شبستان تابستانی یا گنبد خانه تشکیل گردیده است .

باتوجه به ساختمان مدرسه ملاحظه می شود که در هیچ قسمتی به مدرسه ی مزبور چیزی افزوده نشده است ، فقط محل کتابخانه که در طرح اولیه نیز وجود داشته بعداساخته شده است ، این مدرسه به لحاظ فضای معماری ، سلامت بنا، تزئینات کاشیکاری، انواع کتیبه ها، حجاری ها، بزرگی مجموعه ، عملکرد بنا ، زنده بودن آن در تمام دوران پیدایش شاید در سراسر کشور منحصر به فرد باشد.

مدرسه چهار ایوانی بوده و ایوان جنوبی یا شبستان تابستانی با گنبد اصلی در پشت آن واقع گردیده است. صحن اصلی مسجد با ابعاد 6162m x دارای چهار باغچه ی مشجر و آب و نما حوض آب بزرگی است. در مدرسه و مسجد کتیبه های بی شماری بر روی کاشی نقش شده که اهم آن شامل : اشعاری از سنائی در اطراف ایوان غربی در مقام فضیلت علم و عالم و دیگر کتیبه ایی است که حاوی مفاد وقف نامه ی نستعلیق در سراسر صحن مسجد و مدرسه و حجرات طبقه ی اول بر روی کاشی نوشته شده است.

گنبد خانه:

شبستان تابستانی یا گنبدخانه در ضلع جنوبی صحن مسجد قرار گرفته است. در مورد این گنبدخانه به جرأت می توان گفت که نقطه ی نهائی تکامل فضایی الگوی قدیمی مسجدها و مدرسه های معماری ایران بعداز اسلام محسوب می شود. در گنبدخانهی مسجد سپهسالار فضا به حداکثر گشادگی و سیلان خود در الگوی گنبدخانه ها می رسد و گنبد کیفیت معلق و بی وزنی را به دست می آورد. در مجموع فضای گنبدخانه ی این مدرسه را می توان نقطه ی تکامل الگوی گنبدخانه ها از نظر گشایش فضایی دانست .

در این مسجد مجموعه ی گنبدخانه حجم بزرگی را اشغال می کند و تقریبا ضلع جنوبی حیاط مدرسه را به صورت کامل در بر می گیرد. از این رو برخلاف دیگر گنبدخانه ها (مثلا در مسجد امام اصفهان) تناسب نامطلوبی را نسبت به طول حیاط پدید می آورد و در تنگنا قرار میدهد. انتخاب چهار منار به جای دو منار بر این مشکل می افزاید. فرمها ، اندازه ها و تناسبات عناصر این بنا مانند گنبد، ایوانها، مناره ها، رواق ها و غیره در مقایسه با نمونه های برجسته ی مشابه در دوره های قبلی سطح بسیار نازلتری دارد. مقایسه ی فرم گنبد مسجد سپهسالار با فرم گنبدهای زیبای مسجد امام و مسجد شیخ لطف ا.. و یا مسجد گوهرشاد می تواند این مسئله را تأیید کند. علی رغم تمام این معضلات نمونه ی مورد بحث به عنوان یکی از نمونه های معماری قاجاری از مصادیق برجسته و نهایی آن از نظر خلاقیت و نوآوری فضایی و تکامل الگوهای قدیمی معماری ایران شاخص بوده و به حق مرحلهی تکامل معماری سنتی ایران محسوب می گردد.

همانگونه که در نقشه های موجود دیده می شود، گنبد بر چهار پایه استوار است که در نتیجه دید بسیار وسیعی به شبستان می دهد. پایه های چهار طرف گنبد دارای ارتفاعی حدود ۱۵ متر اند. که در آن ارتفاع، رومی هایی با دهانه ی ۱۴ / ۵ متر این پایه ها را به هم متصل می کند و گنبد در ارتفاع حدود ۲۲ متری در بالای رومیها شروع شده و در نهایت در ارتفاع ۳۴ متری به پایان می رسد.

این گنبد تک پوششی بوده و قوس آن از نوع کفته با خیز کم می باشد. در گذشته زیر گنبد به روش یزدی بندی با کاشیکاری تزئین می شده که به مرور کاشیکاری آن خراب شده است و تقریبا ۳۵ سال پیش کاشی کاری مرمت می گردد .

منبع : عبدالرضا نصیری اصل