مسجد ملک

کاربری: مسجد

دوره: سلجوقی

مکان: کرمان

مسجد جامع ملک یا مسجد امام مربوط به دوره سلجوقیان است و در کرمان، خیابان امام خمینی (ششم بهمن سابق) واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ مهر ۱۳۴۶ با شمارهٔ ثبت ۷۶۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

مسجد جامع ملک بزرگترین و قدیمی‌ترین مسجد کرمان و دارای شبستان‌های متعدد و صحن وسیعی است. این مسجد در هنگام حکومت سلجوقیان کرمان یعنی قرن پنجم و به سال ۴۷۸ ه. ق ساخته شده و بانی آن ملک توران شاه یکم است. مسجد قدمتی هزار ساله دارد و هم‌اکنون در بخش جنوبی ناحیه تاریخی بازار کرمان واقع است. این مسجد ۱۰۱ متر طول و ۹۱ متر عرض دارد و از جمله مساجد چهارایوانی به‌شمار می‌رود. برج سلجوقی آجری نیز در همین محدوده واقع شده‌است که در ضلع شمال شرقی مسجد ملک قرار گرفته‌است. سه محراب گچبری شده زیبا نیز از دیگر نمادهای این مسجد هستند. در گذشته قناتی به نام مستوره (منسوب به دختر ملک توران شاه یکم) وجود داشته که آب قنات از میان مسجد عبور می‌کرده‌است.

معماری

در گذشته آب‌نمایی به عمق ۴ متر به صورت روباز و از دو طرف دارای دو راه پله بوده که در قسمت غربی مسجد قرار داشته و برای گرفتن وضو مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. این آب‌نما باعث طراوت و تازگی مسجد می‌شد. قنات مستوره تأمین‌کننده آب این مکان بوده‌است. آب قنات مستوره در کمتر از نیم قرن پیش خشک شد و آب‌نما را پر کرده و روی آن را سنگ‌فرش کردند.

ورودی

تاق ورودی سردر، مقرنس‌کاری است و ترنجی برجسته در قسمت پایین تاق قرار دارد. گچ‌بری طرح گره اطراف تاق را آراسته کرده‌است. سردر ورودی و اصلی مسجد، شمالی است؛ در قدیمی مسجد از جنس چوب و کم ارتفاع است. در گذشته برای این که افراد هنگام ورود به مسجد سری به نشانه تعظیم خم کنند و سپس وارد شوند، درهای ورودی را کم ارتفاع درست می‌کردند. همین که از سردر شمالی داخل شدیم، وارد راهرویی با سقف نسبتاً بلندی می‌شویم که آجرکاری معقل نمای آن را شکل داده است.

شبستان ها

مسجد ملک از شبستان‌های متعدد و صحن وسیعی تشکیل شده‌است. این مسجد ۹۱۹۱ متر مربع مساحت و سه درب ورودی و چهار ایوان دارد. ایوان بزرگ قبله، بزرگ‌ترین ایوان است که در ضلع غربی صحن واقع شده‌است. این ایوان با آجر و به سبک دوره سلجوقی مزین شده‌است. چند شبستان در این مسجد ساخته شده که شبستان امام حسن (ع) مشهورترین آن‌ها است. شبستان آقا شیخ حسن فقیه دارای ۲۲ ستون از شبستان‌های دیگر این بنا است. شبستان آقا علی با ۶ ستون در شمال غربی واقع شده که به شبستان امام موسی بن جعفر (ع) متصل می‌شود. شبستان ضلع جنوبی دارای ۲۷ ستون است، ولی شبستان واقع در ضلع شرقی کوچک است.

محراب ها

چندین محراب گچ‌بری شده کوچک که بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال قبل از عهد سلجوقی بنا شده و به دوران آل بویه برمی‌گردد، از دیگر قسمت‌های مسجد است. سه محراب دیگر نیز که در پشت بام و در شبستان امام حسن (ع) قرار دارد، دارای گچ‌بری‌های زیبا و منحصربه‌فرد هستند که به قرن پنجم مربوط می‌شوند.

برج سلجوقی

برج سلجوقی که برجی آجری است، در شمال شرقی مسجد بنا شده که بخش‌های بالایی آن ویران شده و فقط ۶ متر از آن سالم بر جای مانده است.

پیشینه

بر اساس مدارك تاريخی كه در كتاب نسب نامه خلفا و شهریاران آمده است مسجدي كه در دوران سلجوقی بنا گرديد مسجدي بود چهار ايوانی كه بيشترين مصالح بکارگرفته شده در آن آجر، خشت خام ، ملات گل و ملات گچ بوده‌است . شبستان‌ها در حد فاصل ايوان‌ها جاي دارد بزرگترين شبستان در ضلع غربی و شمالی بوده‌است و ضلع جنوبی صرفاً به صورت يك كله كار يا دو كله كار و در امتداد ايوان جنوبی و شرقی جاي داشته‌است كه نماي بنا با طرح‌هاي مختلف مرسوم دوران سلجوقی پوشانده شده بود در خاكبرداريها مشخص شد كه در بعضی از بخش‌هاي تزئينی نگين هاي كاشی نيز به ابعاد 1/5*5/1 يا 2*2 بکار رفته رنگ كاشی مذكور فيروزه ای بوده‌است كه با تلفيق با آجر بسيار زيبا بوده‌است.