معماری بیزانس

هنر معماری بیزانس در روم شرقی(بیزانس)در قرن ششم میلادی با اغاز حکومت به وجود امد. دوران فرمانروایی او را >هنر امپرا توری روم شرقی نام گذاری کرده اند .

کلیسای سان ویتاله

در زمان ژوستی نیانوس شهر راونا به صورت پایگاه عمده ای برای گسترش نفوذ سلطه ی بیزانس بر ایتالیا در امد. کلیسای سان ویتاله در شهر راونا معرف معماری بیزانس است که در قلمرو روم غربی ساخته شده است.پلان ان هشت ضلعی است و گنبدی برروی این هشت ضلعی قرار گرفته است . این بنا به خوبی نشان میدهد که ادامه معماری بنای ارامگاه سانتا کوستانوستا در شهر رم است .

برای خواندن مطالب مربوط به معماری مدرن لینک روبرو را کلیک کنید: سبک مدرن در معماری

تفاوت های بین دو بنا 

سانتاکوستانستا کوچکتر از سان ویتاله است .

فضای درونی سان ویتاله بیشتر است .

تزئینات سان ویتاله غنی تر است.

اصول تاق بندی در سان ویتاله به گونه ای است که ساختمان به دلیل پنجره های وسیع غرق در نور گشته است.

کلیسای سانتاکوستانستا

دوره های بیزانس

بیزانس شامل دو دوره می باشد.

 کلیساهای دوره اول (پیش از پسین )

کلیساهای دوره اول (پیش از پسین) از نظر پلان به سه گروه عمده تقسیم می شود:

 کلیساهایی با پلان باسیلیکایی(پلان محوری)

شباهت به پلان با سیلیکاهای رومی داشتند.تفاوت اساسی انها با باسیلیکا وجود محور عرضی ثانوی که عمود بر محور طولی است ودر نقطه ورودی اصلی قرار گرفته است .

کلیساهایی بر اساس یک پلان مرکزی:

در این بنا ها توجه به نقطه مرکزی است. تفاوت ان با پلان محوری در عدم وجود مانع برسر راه گذر مستقیم به مرکز بنا قرار گیری مؤمنان گرداگر یکدیگر در مقابل محراب می باشد.از نمونه های ان کلیساهای سان ویتاله در راونا ،سن گریگوری در زوراتنتس،سانتا سرجیوس وباکوس در استانبول .

کلیساهایی بر اساس ترکیب دو پلان محوری و مرکزی :

بناهای مذهبی در این گروه جای می گیرند .و ترکیبی از دو پلان قبلی می باشد.از بنا های شاخص ان کلیسای ایاصوفیه در شهر استانبول است که یکی از شاهکار های معماری بیزانس می باشد .

برای خواندن مطالب مربوط به معماري مدرن لینک روبرو را کلیک کنید: ویژگی های معماری مدرن ، معماری مدرن اولیه

کلیسای ایاصوفیه

• مهمترین بنای به جا مانده از زمان ژوستی نین در استانبول می باشد .
• از اصل یونانی>به معنی کلیسای حکمت مقدس گرفته شده است .
• معماران ان انتیموس ترالسی واسیدروس میلو توسی می باشدند.
• در سالهای 537-532 میلادی ساخته شده است.

• ابعاد ان72*91متر،قطر گنبد 31 متر،ارتفاع گنبد از سطح زمین 56متر میباشد .
• باافزوده شدن پشت بند عظیم بر طرح اصلی و چهار مناره رفیع ترکی پس از پیروزی عثمانیها در 1453میلادی ایاصوفیه به یک مسجد تبدیل شد.
• این بنا در سده بیستم از حالت یک بنای مذهبی درامد و امروزه به صورت موزه در معرض دید مردم قرار دارد.
• نقشه ساختمان ترکیبی منحصر به فرد از عناصر گوناگون است ؛
• بنا دارای محور طولی کلیساهای مستطیل شکل صدر مسیحیت است .
• قسمت مرکزی یا صحن از محوطه ای چهار گوش واقع در زیر گنبدی تشکیل شده است.
• موضوع قابل توجهدر این بنا کیفیت وکمیت نوری است که وارد ان می شود .زیر گنبد مرکزی 40پنجره تعبیه شده که نور را به درون وارد می کنند.
• انتقال تدریجی از بدنه چهار گوش به لبه مدور گنبد به وسیله سه گوش های کروی
• برای حل مسئله فشار گنبد اصلی نیرو به وسیله “پندنتیوها”(تبدیلگر)که همان سه گوش های کروی است و در چهارگوشهزیر گنبد قرار دارد به چهار فیل پایه عظیم و نگهدارنده منتقل میشود.
• از سوی دیگر به وسیله نیم گنبد شرقی وغربی فشار های حاصله به طرف خارج و پایین انتقال می یابد .

دوره بیزانس پسین

دوره بیزانس پسین دو نوع پلان عمده رایج گردید:

1-صلیب باز

2-صلیب بسته

ساختمان ها به شکل مکعب گنبد دار که مکعب بر روی یک استوانه یا بدنه مدور نهاده شده وبالارفته است.

برجسته تزئین شده است.

نمونه  ان ؛کلیسای تئوتوکس در 1040میلادی در شهر هوسیوس لوکاس یونان   می باشد که در ان یک صلیب گنبد دار وچهار بازوی هم اندازه تاغ دار (صلیب یونانی )را میتوان دید .

نمونه دیگر کلیسای کاتولیکون است که در ان می توان سقفی گنبدی بر بالای یک هشت ضلعی مشاهده نمود.

کلیسای سان مارکو در شهر ونیز نیز شکل صلیب یونانی دارد که منشأ بیزانسیان را نشان میدهد.

چند نمونه دیگر ؛کلیسای سان اندریو کلیسای هویپ سیم ،کلیسای سان افسوس و هاگیا   صوفیا در مالو نیکا

کلیسای سان مارکو

ویژگی های سبک معماری بیزانس 

1-نقشه ی صلیبی یونانی با دیوار های اجری طرح دار به شکل پیچ دار،مشبک یا هفت وهشت

2-گنبد بزگ بنا شده روی نیم گنبد ها معلق

3-نمای خارجی ساده

4-ستون های بنا شده در یک ردیف

5-سرستون های حجاری شده سبدی شکل

6-راهرو های پوشیده از مرمر رنگی و موزائیک های پردانه در طبقه فوقانی

پیشینه تاریخی بیزانس

همانطور که می دانیم دیوکلسین،قلمرو وسیع امپراتوری روم را به دو بخش شرقی و غربی بین خود و فرماندهان هم ترازش تقسیم نمود،و عملا اضمحلال امپراطوری قدرتمند روم را نادانسته پی ریزی نمود.پس از ان کنسانتین شهر باستانی بیزانس را دوباره ساخت کنستانتسنوپل (قسطنطنیه)نام گرفت این شهر به طور شگفت انگیزی در سرنوشت شهر(روم )مرکز امپراطوری موثرواقع شد و با تضعیف قدرت امپراطوری روم،کشور روم به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد،و به دین طریق امپراطوری روم شرقی(بیزانس)شکل گرفت. فرمانروایی بیزانس به دست امپراتور ارکادیوس افتاد که شهر بیزانس (استانبول امروزی)را با همان نام قدیمی اش پایتخت خود قرار داد.

بیزانس ،شهر بندری مهمی که به دلیل قرار گرفتن در منطقه ای که کوتاه ترین مسیر غرب به مشرق زمین بود،اهمیت تجاری خاصی داشت و از تمدن چشمگیری برخوردار بود. ساکنان ان دارای سنت های پابرجایی بوده اند ،به طوری که سلطه دیگران را به دشواری پذیرا شده اند. مثلا یکی از حکمرانان هوادار اسپارت که در سال 405 ق.م.بر این شهر تحمیل شد،پس از 16 سال مقاومت از شهر بیرون رانده شد.

بیزانس شهری بود با ویژگی های اقتصادی سیاسی و فرهنگی خاص که ابزارهای لازم را فراهم اورد تا به فرهنگ و ارزش های فرهنگی و اجتماعی بومی مجاور اشنا شود و از این راه اثار هنری را به جهان عرضه کرد که هم جهانی هستند و هم از سنت ها و فرهنگ های بومی و منطقه ای مایه گرفته اند این شهر با این که قبلا مرکز حکومتی به بزرگی امپراتوری روم نبوده ولیکن به تمدن های روم و یونان در غرب،بابل،ایلام،اوراتو،هیتی و ایران از شرق دسترسی داشت،به همین دلیل بسیاری از پژوهشگران معتقدند که هنر و معماری بیزانس بی تاثیر از هنر ومعماری مشرق نیست .هنر بیزانس،هنری است که تجلی گاه جهان مسیحیت است ،در هنر این دوران همچون سایر نحله های هنری،و تاثیرات شیوه های بیان اعصار گذشته که با عنوان بینش هنری از ان یاد می شود ،استمرار دارد.

عصر بیزاس ازمبهم ترین دوره های تاریخی است و به همین دلیل از این هنر به هنر قرون وسطایاد می شود.

هنرشناسان ،هبر بیزانس هنر تلفیقی و تکیبی می دانند که شگردهای هنری دوران گذشته رو و یونان در عصر کهن در ان حاضر شده است.در پدید امدن هنر بیزانس و شکل گیری ان سه عمده مهم نقش داشته:نخست ضرورت اداری،دوم تاثیرات هلنیستی و سوم فرایند های تاثیرگذاریهای معاصر از پادشاهی ساسانی درایران.انچه که امروزه مشخص شده است این است که مجموعه اندیشه ها و تفکراتی که به تدریج در این قب جهان نظم یافتند و به هماهنگی رسیده اند،بر ریاضیات استوار بوده و بر اساس یافته های ریاضی ،میان جهان فکر و جهان ماده اعتقاد به جدایی وجود داشته و انسان موجودی حائل میان این دو جهان می دانسته شده است .در این نظریه ها،اندیشه ها وتفکرات هند و ایرانی و هم اعتقادات بابلی م مصریها جای داشته است.

هنر معماری بیزانس

هنر معماری بیزانس در روم شرقی (بیزانس)تا قرن ششم میلادی تحت تاثیر مسیحیت اغزاین بود،این هنر در قرن ششم میلادی با اغاز حکومت«ژوستی نیانوس»به وجود امده اودر هار پروری همتای کنستامتین بود و اثاری که وی مورد حمایت و تشویق قرار داد،همه شکوه و عظمتی شاهانه داشتند تا جایی که دوران فرمانروایی اورا به حق«نخستین عصر طلائی»هنر امپراتوری روکم شرقی نامگذاری کرده اند.باید به این نکته اشاره نمود که بهترین گنجینه یادگاری «نخستین عصر طلائی»اکنون در خاک ایتالیا-که در شهر«راونا»کشف شده-جلوه گری می کنند،نه در شهر کنستانتینوپل(استانبول).شهر راونا که در اصل پایگاه دریایی در ساحل دریای ادریاتیک بود،از سال 402میلادی به بعد پایتخت امپراتوران روم غربی،و پس از ان در پایان همان قرن مقر فرمانروایی تئودوریک پادشاه استروگوتها شد،که همه چیز به سبک سیاق هنری کنستانتیوپل میپسندید، و به همین علت در زمان ژوستی نیانوس که در ان شهر در سالهای 47-526میلادی ساخته شد،کلیسای«سان ویتاله»است.این ساختمان معرف معماری بیزانس است که در قلمروی روم غربی ساخته شد،و به طور قطع از اثار کنستانیتوپل اقتباس شده است.پلان ان هشت ضلعی است و گنبدی بر روی این هست ضلعی قرارگرفته است.

کلیسای سان ویتاله

پلان کلیسای سان ویتاله

لازم به ذکر است ،این بنا به خوبی نشان می دهد که ادامه معماری بنا ارامگاه سانتاکوستانستا(ر.ک.معماریصذر مسیحیت)در شهر رم است.با این تفاوت که مراحل تحول میان ان دو بنا در امپراتوری روم شرقی به وقوع پیوسته است.چون در همین جا(بیزانس)در طول یک قرن ساختمانهای گنبد دار رواج و گسترش یافته بودند،از طرف دیگر از نظر مقیاس کلیسای سانتاکوستانستا ،کوچتر از سان ویتاله است ،فضای درونی سان ویتاله بیشتر و با تزئینات غنی تری اراسته شده است .در کلیسای سان ویتاله براثر اصول ساختمانی  تازه ای که در طاق بندی به کار گرفته شده این مکان به وجود امده است که در هر منطقه پنجره وسیعیدر بنا تعبیه گردد و داخل ساختمان را غرق در نور سازد.

در این ساختمان ساده ترین عناصر محور طولی کلیسای مستطیل شکل یعنی محوطه ای که با سقف متقاطع برای محراب در نظر گرفته شده و همچنین یک دهلیز طولی در مقابل ساختمان به چشم می خورد.

در اینجا باید به این نکته مهم اشاره نمود که مثلا در شهر راونا«کلیسای سان اپولیناره»با پلان مستطیل شکل ساخته شده و این نشانگر این مسئله است که کلیسای مرکزی و به ویژه سان ویتاله تا چه حد در قلمرو روم غریب می نماید.پس به این نتیجه می رسیم که از زمان ژوستی نین به بعد کلیسای گنبد دار،با نقشه ای متمرکز (مرکزی)در قسمت اصلی بنا رواج یافت و بر دنیای مسیحیت ارتدوکس حکمفرما گردید.درست همانطور که نقشه محوری کلیسای مستطیل بعد ها معماری قرون وسطایی مغرب زمین راتحت تاثیر و به عبارتی زیر سلطه خود اورد.

کلیسای سان اپولیناره ،راونا

به طور کلی باید گفت بناهایی که در طول دوران حکومت بیزانس که از سال330میلادی تا سال 1453میلادی ساخته شده اند،متنوع و تعدادشان فراوان و این دو به علت عمده بستگی داشته است.نخست وجود ملتها مختلف که تابعه امپراتوری بودند،دوم طولانی بودن دوران حکومت بیزانس،همین مسئله موجب گردیدکه نامیدن تمامی انها به یک شکل،منطقی به نظر نرسد از این روی است که این دوره زمانی از دیدگاه پژوهندگان این رشته ساختمانهایی که در هریک از مناطق تحت قلمرو امپراتوری ساخته شده اند در مصالح ساختمانی تابع امکانات محلی است  و البته بر اساس برنامه ای مدرن ساخته شده اند.در شمال غربی ایتالیا،اجر،در شهرهای ساحلی و روی زمین های صخره ای در سوریه و فلسطین و بخشی از اسیای صغیر(ترکیه)از سنگ استفاده شده است.

کلیساهای بیزانس از نظر پلان پیش از دوره بیزانس پسین به سه گروه عمده تقسیم شده که عبارتند از:

الف) کلیساهایی که به پلان باسیلیکاتی(پلان محوری)ساخته شده اند.

ب) کلیساهیی که براساس یک پلان مرکزی ساخته شده اند.

ج) کلیساهایی که براساس ترکیب دو پلان محوری و مرکزی شکل گرفته اند.

پلان باسیلیکاتی معماری بیزانس

این ساختمانها در طول یازده قرن حاکمیت روم شرقی(بیزانس)ساخته شدندو شباهتهای اشکاری باپلان بلاسیلیکاهای رومی داشتند.محور طولی مه مدخل ورودی را به محراب کلیسا متصل می کند،در هر سمت خود با یک یا دو ردیف دالان سرپوشیده فرعی فراگرفته شده است،و معمولا قسمت فوقانی همین محور،به دهلیزها یا اتاق هایی حفاظت شده منتهی می گردد.در اینگونه بناها،محور طولی تعیین کننده شالوده فضایی کلیسامحسوب می گردد،نه تقاطع ان با محور عرضی که از روی فضای وسیع تجمع های مشرف به محراب عبور می کند،و نه وجود پوششی بلندتر و شکوهمندتر که در محل تقاطع در محور طولی وعرضی بنا می شود،از قدر تعیین ان می کاهد. این نوع پلان تفاوت اساسی ای که با باسیلیکا دارد،وجود محور عرضی ثانوی است که عمودبرمحور طولی است در نقطه ورودی اصلی قرارگرفته است.

پلان های مرکزی معماری بیزانس

این نوع بناها یکی از پلان های بارز ومشخص بیزانس است که در جای جای قلمرو امپراتوری ساخته شده است.در این بناها به جای توجه به محور طولی،توجهو تاکید بر نقطه مرکزی است.منشا این گروه ساختمانی را بایداز ساختمان های رومی قدیمی دانست ولیکن کلیساها را بااین سبک ایجاد نمودن،از دوره صدر مسیحیت اغارو دراین دوره به تکامل رسیده است.درباره این پلان باید به این نکته مهم در مقایسه با پلان محوری اشاره نمود ،که به طور معمول مانعی برسر راه گذر مستقیم این فضا به مرکز بنا وجود ندارد.در این نوع بناهای ایینی مسیحیت ،محراب که قطب بنا محسوب می شود ،با همه زیبایی و شکوهی که از ارایش ان حاصل میشود روی به فضای مرکزی دارد،فضایی که مومنان را مانند گروه نخست در طول محور طولی کلیسا مستقر نمی کند.بلکه انها را گرداگرد یکدیگر می خواهد تا در مقابل مقدس ترین مکان کلیسا یعنی محراب بایستند .ازنمونه بارزاین گروه می توان به کلیساهای:یان ویتاله در راونا،سنگ گریگوری در زوارتنتس و سانتاسرجیوس و باکوسدر استانبول اشاره کرد.

بناهای با پلان ترکیبی و مرکزی در معماری بیزانس

بناهای مذهبی که می توان انها را جزو این گروه ها قرار داد ،عموما ویزیگی های نخستین خود را از دست داده اند .این طرح نشان بر وجود کارای دو محور اصلی عمود بر یکدیگر (یکی طولی و تعیین کننده و دیگری عرضی و فرعی)نیست،این گروه ترکیبی از دو پلان محوری و مرکزی است .یکی از بناهای شاخص ان «ایاصوفیه»شهر استانبول است که در حقیقت یکی از شاهکارهای معماری بیزانس است.