در کشورهای اسلامی نماز بسیار حائز اهمیت است از این رو برای اقامه نماز که خود دارای احکامی در باب مکان و زمان است باید مکان های گوناگون عمومی و خصوصی – در منازل- در نظر گرفت . یکی از سنت های رایج و پسندیده، طراحی نمازخانه و قرار گرفتن محل عبادت در فضاهای آموزشی ، فرهنگی، تجاری و غیره است که توجه به امر معنویت در هر کار را می رساند و خود نوعی یادآور منشا فطرت آدمی – صداقت و پاکی – است.برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: اصول معماری ایرانی

نمازخانه . ) ن َ /ن ِ ( )اِ مرکب ( معبد. )یادداشت مولف (. || اطاقی مخصوص خواندن نماز در خانه ی مسلمانان . )یادداشت مولف (. جائی که در آن نماز خوانند. )فرهنگ فارسی معین ).

مکانی را که در خانه برای نماز خواندن قرارمیدهد و مصالیی که به عنوان مسجد وقف نشده باشد و همچنین نماز خانه ادارات و مؤسسات حکممسجد ندارد.) العروه الوثقی،ج ۱،فی مکان المصلی،فی االمکنه المستحبه،ص ۵۹۶،م ۴)
بنابراین نمازخانه ها از آن روی که در حکم مسجد نیستند تمام احکام مربوط را شامل نمی شوند و صرفا احکامی را در بر می گیرند که مربوط به ادای فریضه و امورات جنبی مثل طهارت و… است .
– در ابلاغیه های کلی- معماری – راجع به بناهای عبادت نمازخانه در ردیف مساجد قرار می گیرند .)احکام جداگانه برای نمازخانه وضع نمی شود.زیرا کارکرد هر دو یکسان می باشد.)

ساختمان در طراحی نمازخانه

-در طراحی مساجد)نمازخانه ها( جدید استفاده از الگوهای معماری تاریخی و فرهنگی کشور توصیه می گردد.
-ساخت مناره بلند ودیوارهای بلند شبستان مسجد)نمازخانه( مانعی ندارد منتهی افراد وطرح مسجد) نمازخانه( باید ساده باشد و از تزینات کاخ گونه پرهیز شود. مکلفین باید رعایت حدود شرعی را بنمایند.
-مستحب است سرویس های بهداشتی را در بیرون مسجد (نمازخانه) و در کنار در ورودی آن بسازند .

• ساختن کنگره و بالکن برای دیوار مسجد(نمازخانه) مکروه است.

تزئینات در طراحی نمازخانه

-تزیین مسجد( طراحی نمازخانه) با آیات قران و روایات و اسماءالله ومعصومین بلا مانع است ، ولی بانقوش حیوانی مکروه است ، ولی اسلیمی و هندسی بلا مانع است.
– بنابر احتیاط واجب مسجد را به طال نباید بیارایند وهمچنین نباید از صورت انسان وحیوان در مسجد نقش کنند ، نصب عکس وآینه درسمت محراب خاصه مکروه است و احوط ترک آن

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: ویژگی معماری ایرانی ، نور در معماری ایرانی

فن ساختمان ،تاسیسات و مصالح در طراحی نمازخانه

• ریختن آب وضو در چاه فاضالب مستراح یا فاضالب شهری مانعی ندارد ، ولی بهتر است از فاضالب مستراح جدا باشد.
  – در صورتی که کف سنگی یا آجری در مسیری باشد که باکفش نجس از روی آن عبور کنند به قدری که عین نجاست به واسطه راه رفتن زایل شود برای پاک شدن کفش کافی است ، ولی کف سنگی و آجری خیس ونجس ؛ تطهیر کننده نیست.
  – زمین از جنس خاک وسنگ یا آجرفرش باشد باحصیر و سبزه پاک نمیشود. عصا و پای مصنوعی و ویلچیر و مانند آن اگر نجس شود پاک شدن بوسیله راه رفتن اشکال دارد.

مقررات امور عمرانی در طراحی نمازخانه

.رعایت مقررات عمومی توصیه می گردد.
. . در طراحی مساجدی جدید استفاده از الگوهای معماری تاریخی و فرهنگی کشور توصیه می گردد
. استفاده از مصالح بومی در مساجد با رعایت جنبه های فنی پیشنهاد می شود
. احجام مربوط به بنای مساجد و نسبت فضای پر و خالی آن ها ترجیحاً متناسب با نمونه های مشابه آن ها در بافت های فرهنگی و تاریخی شهر باشد
. ریخت کلی مرفولوژی مساجد بایستی از ریخت مساجد موجوددر بافت های تاریخی و فرهنگی شهر تبعیت کند.
. به منظور رعایت اصل وحدت، نظام حجمی و عملکردی فضاهای اصلی شبستان، ورودی گنبدخانه، ( جانبی و الحاقی مسجد)نمازخانه( به عنوان موضوع واحد مدنظر باشد، به
صورتی که شاخص بودن مسجد)نمازخانه( از جهت منظر شهری و عملکردی غالب باشد)
. محوریت فضای عبادی شبستان و تبعیت فضاهای جانبی و الحاقی از آن مورد تأکید است.
. رعایت هندسه فضای شبستان بر محوریت قبله و همچنین رعایت جهت قبله در سازماندهی کلی احجام ضروری است.
. فضای شبستان به گونه ای طراحی گردد که نمازگزار به راحتی در هر نقطه آن، جهت قبله را درک نماید القاکننده جهت قبله
. در خصوص سلسله مراتب و ارتباطات داخلی مسجد، به همجوار بودن فضاهای متجانس و منفک بودن فضاهای غیرمتجانس توجه گردد
. از ایجاد پله های نامناسب اجتناب و تمهیدات الزم جهت امکان بهره مندی سالمندان، جانبازان و معلولین جسمی حرکتی از مسجد پیش بینی شود
. توصیه می شود فضای شبستان از فرم ساده هندسی و به دور از شکستگی های فراوان در اضالع مختلف تبعیت نماید مدول مربع و مستطیل در جهت قبله
. تأمین خروجی های اضطراری شبستان و سطوح باز اطراف و صحن مسجد، جهت مکان تخلیه سریع جمعیت در مواقع بحران توصیه می گردد
. تأمین نور و تهویه طبیعی برای مسیرهای دسترسی به شبستان اصلی و سرویس های بهداشتی ووضوخانه توصیه می گردد
. دسترسی خواهران به فضای سرویس مورد توجه قرار گیرد و قابلیت فضایی آن به گونه ای باشد که رعایت اصل عدم اشراف و راحتی استفاده کنندگان مقدور باشد
. کفش کن با در نظرگیری فصول مختلف سال به صورت نیمه باز بین فضای بازو بسته مسجد طراحی گردد.

(مقررات سازمان عمرانی امورمساجد – ص 11-12)

مقررات ملی طراحی نمازخانه ساختمان

به منظور دستیابی به هویتی منسجم در ساختمان ها و محیط زندگی برپایه ارزش های اسلامی- ایرانی، بناها باید با تمهیدات الزم در راستای پاسداری از این ارزش ها طراحی و ساخته شوند و زمینه ای برای تناقض با آن ها در ساختمان ها و محیط فراهم نگردد.
در این راستا، ضروریست که اصول ریشه دار معماری اسالمی -ایرانی از جمله موارد زیر در طراحی و ساخت بناها مورد توجه جدی قرار گیرند:
-خودبسندگی و بوم آورد بودن “مصالح و فن آوری،
-مردم واری “که رعایت مقیاس های انسانی به شکل مطلوب و بر اساس رفع نیازهای اوپرهیز از بیهودگی “به معنای دوری از افزوده های غیرضروری،  است،
-درونگرایی “که به مفهوم حفظ حریم هاست و بیش از اصول دیگر تأثیرات مذهب را نمایان میکند،
-نیارش “که در طراحی ساختار اصلی بناها، به معنای رعایت چارچوب معین ترسیمی و هندسی سازه و عناصر اصلی نگهدارنده بنا است، مقررات ملی ساختمان ؛ مبحث چهارم ص33)
-تمام سطوح خارجی نمایان و قابل دیدن ساختمان باید با مصالح و روش های مناس ایمن، بهداشتی و بادوام و با رعایت مقررات این قسمت نماسازی شود.
– پهنای مفید آزاد و بدون مانع فضای راهروهای ارتبـــاطی داخل ساختمان که در مسیر دسترس وخروج قراردارند بر اساس نوع تصرف و برآورد تعداد متصرفان یا بهره بردارانی که آن راهرو 1 متر کمتر باشدمسیر دسترس یا خروج آن هاست، محاسبه می شود .

تمام درهای واقع در مسیرهای دسترس و خروج در موارد زیر، باید موافق جهت خروج بچرخند:
آ -درهای واقع در دوربند های خروج.
ب -درهای واقع در فضاهای پرخطر(+فضای عمومی)
درهای اتاق ها و فضاهای با بار تصرف 50 نفر و بیشتر. )

(مقررات ملی ساختمان ؛ مبحث چهارم ص50)

مساجد شهری

شامل کلیه مساجدی که در شهرها قرار داشته و عموم مردم می توانند از آن استفاده کنند . این مساجد از نظر موقعیت و اهمیت بشرح زیر دسته بندی می شوند:

4-1.-1 مساجد زیر محله ای : در بسیاری از محالت عالوه بر یک مسجد محله ممکن است مساجد کوچک دیگری هم وجود داشته باشد که معمولا از طریق وقف افراد خبر احداث می شوند و در عین کوچکی و سادگی از فضای روحانی مطلوبی برخوردارند که خدمات ارزشمندی نیز دارند و برنامه فیزیکی و طراحی آنها متناسب با سطح اعیانی آن و با هماهنگی با مرکز امور مساحت انجام می شود.

1 .4-1.-2مساجد محله ای : طبق مصوبه شورایعالی معماری و شهرسازی ایران حدود500 مترمربع مساحت دارند.

2 .4-1.-3مساجد ناحیه ای : طبق مصوبه شورایعالی معماری و شهرسازی ایران حدود1000 مترمربع مساحد دارند و جوابگوی حدود 750 نمازگزار می باشند.

4-1.-4 مساجد منطقه ای : مساحت اراضی مساجد منطقه ای حدود 2000 تا 4000 مترمربع در نظر گرفته می شود و جوابگوی حدود 1000 تا 2000 نمازگزار می باشند.

توضیح 1 : عالوه بر مساجد نامبرده گروه دیگری از مساجد نیز هستند که به دلیل ایجاد اماکنی مانند زیارتگاه، قبرستان، مدرسه، دانشگاه، پادگان، مجتمع های صنعتی، مجموعه های رفاهی ورزشی، پارک ها و غیره احداث می شوند. که به تناسب بهره بردار و بستر ایجاد می شوند.
***. در مساجد زیرمحله ای و مساجد )نامبرده در توضیح 1 )برنامه فیزیکی و طراحی باید متناسب با سطح اعیانی آن و با هماهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد انجام شود.
(منبع مقررات سازمان امور مساجد – ص 10)

فضاهای تشکیل دهنده نمازخانه را می توان به دو گروه اصلی و وابسته تقسیم نمود :

الف(. فضای اصلی : کارکرد اصلی نمازخانه یعنی برگزاری نماز را دارد و شبسـتان نام دارد.
ب(. فضای وابسته : برای انجام کارکرد اصلی به آنها نیاز هست : وضوخانه ، آبریزگاه،صحن و…

بنا بر مطالعات و شواهد وجود ریز فضاهای زیر در نمازخانه ها مشاهده گردید :

1 .محل عبادت – شبستان-
2 .وضوخانه
3 .سرویس بهداشتی
4 .پاشویه
5 .انباری
6 .تاسیسات
7 .کفش کن
درصد هر یک از فضا طبق سرانه مشخص می گردد.

شبستان در طراحی نمازخانه

بخش سرپوشیده نمازخانه که در آن عمل نماز برگزار می گردد و مهم ترین بخش نماز خانه است.

الف. تناسبات انسانی

ب). وسائل و تجهیزات شبستان در طراحی نمازخانه

شامل جا مهری ، فرش)اجزای اصلی ( ، قفسه کتاب )اجزای فرعی و …

جهت تعبیه مکانی برای کفش کنی رعایت نکات زیر لازم می نماید:

-جا کفشی در پیش فضایی تعریف شده قبل از ورود به شبستان قرار گیرد.
– جاکفشی به صورتی طراحی گردد که امکان سرقت کفش به حداقل برسد؛ نظافت و حفظ و پاکیزگی آن ساده باشد.
– بوی کفش های قرار گرفته در جاکفشی نباید مزاحمتی برای مراجعه کنندگان ایجاد کند.
– جاکفشی باید به صورتی باشد که در ازدحام جمعیت پس از پایان یافتن نماز، یافتن کفش ها آسان باشد.
– بهتر است طراحی جا کفشی به نحوی صورت پذیرد که دید مستقیم به داخل آن وجود نداشته باشد.
– محل دقیق پابرهنه بودن و کفش پوشیدن به وضوح مشخص باشد ، بدین منظور پیشنهاد میشود از یک لبه کوتاه چوبی(20الی30سانتی متری) برای تفکیک واضح این دو بخش استفاده شود.
– در محدوده کندن و پوشیدن کفش فاصله مناسبی برای تردد حداقل سه نفر لحاظ گردد. (مطالعات فاز صفر مسجد دانشگاه علامه طباطبائی)

آبریزگاه و وضو خانه

از مباحث شرعی چنین استنباط می شود که مجموعه خدماتی بهتر است در درون مسجد قرار نگیرد. به عبارتی مستحب است دستشویی ها و آبریزگاه ها و وضوخانه ها در کنار مسجد با رعایت فاصله مناسب از آن ها ساخته شوند. در حدیثی از پیامبر آمده: و جعلوا مطاهرکم علی ابواب مساجدکم ؛ یعنی : دستشویی را در کنار مسجد قرار دهید . این کار با عث میشود که فضای مسجد از بوی دستشویی به دور باشد .
– آبریزگاه ها در فاصله مناسبی از شبستان قرار گیرند.
– سطح زیر بنا برای آبریزگاه مناسب باشد.
– محلی برای آویز لباس وجود داشته باشد.

الف). فرمول سرانه آبریزگاه

ب). تناسبات

جهت مطالعات بیشتر درباره طراحی سرویس بهداشتی مراجعه شود به مقاله :  طراحی سرویس های بهداشتی

وضو خانه در طراحی نمازخانه

مکانی برای انجام وضو که از -مقدمات نماز- است . و الزم می نماید در هر نماز خانه ای متناسب با بهره بردار مورد استفاده قرار گیرد .

الف). فرمول سرانه روشویی

ب). تناسبات

پاشویه

یکی از معضالت طراحی نمازخانه ها که در محل های عمومی – ادارات ، پارک ها و ..- واقع اند و معموال افراد ساعات طوالنی پا در کفش داشته اند بوی پا است که برای تقلیل اثز آن میتوان از پاشویه استفاده کرد.

رعایت نکات زیر جهت تعبیه پاشویه توصیه می گردد:

• عمق آبریز به اندازه کافی باشد تا از ترشح آب جلوگیری کند. و یا با تمهیدی از عوازض آن کاسته شود.
  – محل نشستن با ارتفاع 45 و عرض 30-40 سانتی متر تعبیه گردد.

الف). سرانه پاشویه

در مطالعات حاصله فرمول دقیقی مشاهده نشد اما به کابردن آن بر اساس اقتضای مکان الزم می نماید.

ب ). تناسبات :

گنبد در طراحی نمازخانه

 فلسفه وجودی گنبد

در باب طراحی نمازخانه و فلسفه گنبد میتوان 2 نکته را مورد توجه قرار داد :
1 .نقش عملکردی گنبد که پوشش دهانه وسیع و تقسیم مساوی بارها ی وارده به پائین است که در گذشته نقش پررنگ تری داشته است.
2 .نقش معنایی آن : گنبد در مکتب معماری مسلمانان، معنایی از هدف و جایگاه رسیدن به هدف، یعنی اهلل را دارد. و کارکرد آن در جهان امروز بیشتر نماد هویتی واصالت دارد.

 انواع گنبد

بنا بر تقسیم بندی استاد پیرنیا، گنبد از لحاظ فرم به چهار گروه تقسیم می شود :

۱– گنبد نار :رایج ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردیـخان در اصفهان و مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقابزرگ در کاشان میباشد.

گنبد نار – مسجد شیخ لطف الله اصفهان

۲- گنبد رک : گنبد رک به صورت هرمی یا مخروطی است و غالباً بر روی یک پایه استوانهای یا منشوری قرار میگیرد. معروف ترین این نوع، گنبد قابوس در شهری به همین نام در استان گلستان است که آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار است. حوزه استفاده از این گنبد سواحل دریای خزر می باشد.

نمونه گنبد رک – گنبد کاووس استان گلستان

3. گنبد اورچین: شبیه گنبد رک مخروطی است، ولی روی آن پلکانی می باشد. این گنبد به نامهای گنبد پلکانی یا “مُضَرَس” خوانده میشود. از این نوع گنبد فقط جهت مقابر استفاده میشده است. شبیه این گنید را در هیچ مکانی و هیچ کتابی به جز در ایران و عراق ندیده. در ایران نیز فقط محدود به جنوب غربی کشور است، که تعداد آنها زیاد نیست و لذا منحصر بفرد می باشند.

گنبد خرپشته: مانند گنبد رک، هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم برابر نیستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد میر بزرگ در آمل است که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد . )منبع پیرنیا، محمد کریم، مجموعه سخنرانیها در دفتر حفاظت آثار باستانی تهران، سال 1365)

مشهد میر بزرگ آمل – نمونه گنبد خرپشته

جهت آموزش ترسیم گنبد به شیوه صحیح و قدیمی آن مراجعه شود به آموزش : آموزش معماری ایرانی | معماری پرگاری و ترسیمات(ترسیم گنبد) | قسمت دوم

دیاگرام نهائی

احجام متناسب نمازخانه

الف). مکعب

خالص ترین فرم میان احجام است و تداعی کننده ی سکون و آرامش می باشد .این فرم برای طراحی فضاهایی که نیازمند آرامش و سکون هستند بسیار مناسب می باشد فضاهایی از قبیل مسجد، نمازخانه، عبادتگاه، کتابخانه، کالس و … بابد توجه داشت که هر چه فرم مکعب ناخالص تر و خردتر باشد خاصیت خود را از دست می دهد. این فرم فرمی خودنما نیست و در کنار تمام فرم هامیتوانداستفاده شود حتی فرم های کامل غیر هندسی. فرم مکعب در بناهایی که در کنار ابنیه ی باارزش ساخته می شود یا به عنوان حجمی الحاقی به بناهای دیگر مناسب ترین فرم می باشد .مکعب فرمی بدون جهت است و نمادی برای بی جهتی و درون گرایی است. در صورتی که تمایل داشته باشیم در داخل مکعب فرم هایی به منظور افزایش پیچیدگی طراحی کنیم باید فرم داخلی را خرد و پیچیده در نظر بگیریم. این فرم در میان ادیان الهی مقدس ترین فرم می باشد و سمبل زمین و خانه نیز است.

ب).مکعب مستطیل
این فرم با کشیدگی خالص خود تداعی مسیرهای حرکتی و فرم های ریتم دار و کاربری های تکراری را دارد. ضمناً این فرم برای قرارگیری در کنار فرم های دیگر بسیار مناسب است. عملکردهای مناسب این فرم هر گونه فضای تکرارپذیر. در این فرم با ایجاد انحنا در بدنه، تنوع زاویه ی دید آن افزایش می یابد.

ج).استوانه
فرم استوانه فرمی برون گراست و یا حتی کامالً متمرکز با جهت رو به مرکز، این فرم مناسب فضاهایی که حضور انسانها در آن طوالنی است، نمی باشد. این فرم به علت انعطاف جداره ی بیرونی روحیه ای دلنشین و متمایز به حجم می دهد. این فرم برای طراحی آمفی تئاترها و استادیومهای ورزشی فرمی مناسب می باشد.
د). مخروط
این فرمها عموماً به عنوان گنبد و بام استفاده می شود و به صورت تنها و مستقل استفاده می شود. در اماکن مذهبی این فرم نماد اتصال انسان به آسمان است.

منبع: کتاب معماری، فرم، کانسپت نویسنده: دکتر مرتضی صدیق

بنا براین می توان نتیجه گرفت با توجه به نقش آرامش دهنده عبادت از فضاهای مربع و نزدیک به ان بهره برد .

ویژگی رنگ ها متناسب طراحی نمازخانه

رنگ ها در هنر و فرهنگ اسالمی نشان از عالم معنا داردکه با نهفتن این معنی درون خود بر معماری اسالمی می نشیند . هر رنگ نشان و روانشناسی خاص خود را دارد که توسط دین اسلام بیان شده است.

رجوع به مقاله روانشناسی رنگ از منظر اسلام 

نو گرایی در فرم

بر اساس بررسی انجام شده بخشی از طراحی نمازخانه مساجد معاصر که گونه شناسی بر روی آنها انجام شد؛ مساجدی هستند که در جامعه ی اسالمی شاخص و یا مساجدی که از نظر کالبدی معنای مسجد را در کالبدی جدید معرفی کرده اند .این مساجد بر اساس گونه شناسی شکلی، خود به چهار دسته تقسیم شده اند .این زیرگرو ه ها عبارتند از:

1 .مساجد نوگرای سفید
2 .مساجد نا بگرا
3 .مساجد فر مگرا
4 .مساجد نوگرای التقاطی

خصوصیات این جریان ها عبارتند از:

1 .مساجد نوگرای سفید : حجم چندان اهمیت ندارد و اغلب حجم شکل سایت پروژه را به خود می گیرد .اهمیت و توجه بیشتر به فضای داخلی است .گسستگی نسبی فضای داخل و خارج در این بناها وجود دارد؛ معموالً پالن شبستانی دارند و تزئینات در آنها انتزاعی و تکرنگ است وعموماً از نور مصنوعی برای روشن کردن فضای داخلی بهره میبرند .این گونه مساجد معموالً در بخش های تکمیلی بناهای قدیمی تر یا در مجموعه های بزرگی که در مقیاس شهری هستند؛ ساخته می شوند.
2 .مساجد نا بگرا: برخالف سنت مسجدسازی، معمار در پی خلق حجمی نمادین است .حجم ها ساده و افالطونی هستند .مخصوصاً از شکل مکعب، که در سنت اسالمی سابقه دار است؛ استفاده می شود .ترکیب های ساده ولی دقیق؛ فرم های نمادپردازانه و آرمانگرا .این بناها معموالً بدون تزئینات هستند و یا تزئینات ساد های دارند که در آنها از نقوش کامالً انتزاعی استفاده می شود .کتیبه ها محدود و ساده و گاهی با خط بنایی هستند .در این گونه
مساجد بازی با نور و استفاده از نورهای غیرمستقیم معمول است. این گونه مساجد معموالً در زمین های باز و بخشی از مجموعه هایی که در شهر به عنوان مراکز پیشرو مطرح هستند؛ ساخته می شوند.

3. مساجد فرم گرا
در این گونه مساجد توجه به حجم بیرونی در صدر اهمیت بوده تا حدی که عدم توجه به فضای داخلی را به همراه می آورد .حجم این مساجد معموالً شامل فر مهای پیچیده و بدیع، معماری مجسمه گون است و از فر مهای خالص استفاده نمیشود .تزئینات نامتقارن و ساده، استفاده از رنگ و تنوع سایه روشن در این گونه مساجد معمول است .این گونه مساجد معمول در مراکز شهری و مناطق شلوغ در کنار تنوعی از ساختما نهای جدید ساخته می شوند؛ گویا آنها در رقابت با سایر ساختما نها به فرمهای پیچیده روی آورده اند.

4 .مساجد نوگرای التقاطی

این گونه مساجد ترکیبی از گونه های پیشین هستند؛ بدین معنی که هر یک از عناصر آنها از یکی از گونه ها پیروی میکنند و نمی توان آنها را در هیچ یک از گونه های پیشین جای داد؛ به عبارت دیگر آنها التقاطی از گونه های پیشین هستند .معموالً بیشتر خصوصیات این گونه مساجد، از یکی از گونه های پیشین پیروی می کند.

(نشریه مرکز پژوهش های معماری اسلامی –دانشگاه علم وصنعت –شماره 5 ص14)