کاخ گلستان با قدمتی بالغ بر ۴۴۰ سال یکی از منحصر به فردترین مجموعه‌های تاریخی ایران می‌باشد. اطلاق نام گلستان به این مجموعه ریشه در بنیان تالاری بنام «گلستان» که از بناهای عهد آقا محمد خان قاجار بوده و در سال ۱۲۱۶ ه‍.ق و در عهد فتحعلی شاه قاجار به پایان می‌رسد دارد.

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: سبک معماری ایرانی

کاخ گلستان از عهد صفویه تا دوران معاصر دستخوش تغییراتی گردیده‌است. هر چند که بنیان کاخ گلستان به دوران شاه عباس صفوی و به سال ۹۹۸ ه‍.ق و با احداث چهار باغی در داخل حصار شاه طهماسب و بعدها و در زمان شاه سلیمان صفوی (۱۱۰۹ – ۱۰۷۸ ه‍.ق) با ساخت دیوان خانه‌ای در همان محدوده چنارستان شاه عباسی شکل می‌گیرد ولی امروزه از آن بنیان‌ها اثری در میان نیست؛ و داشته‌های موجود کاخ گلستان از لحاظ دیرینگی محدود به بخشی از آثار و ابنیه از دوران زندیه بوده و فراتر از آن نمی‌رود.

کاخ گلستان در دوم تیرماه ۱۳۹۲ خورشیدی و در سی و هفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در پنوم پن، پایتخت کامبوج به عنوان میراث بشری از جانب یونسکو به ثبت رسید.

پیشینه کاخ گلستان

اگر چه تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی (۹۸۸ ه‍.ق) برمی‌گردد و بخشی از سفرنامه پیترو دلاواله (در سال ۱۰۲۸ ه‍.ق / سر آغازی بر ارگ سلطنتی) که به توصیف شهر تهران با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده بوده می‌پردازد خود موید این نکته است؛ ولی می‌توان شروع محوطه‌ای که در حال حاضر به نام کاخ گلستان باز می‌شناسیم را در روزگار کریمخان زند و میان سال‌های ۱۱۷۳ تا ۱۱۸۰ ه‍.ق و با ساخت دیوانخانه‌ای در آن جستجو نمود.

اهمیت واقعی ارگ در دوران آقا محمدخان قاجار رنگ جدی تری بخود گرفت. وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان (۱۱۹۳ ه‍.ق) از بحران داخلی ایران استفاده نموده، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آنان بود به دامنه‌های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که به‌تدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند. (هر چند که لرد کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران، دربارهٔ انتخاب تهران به پایتختی توسط آقا محمد خان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیکی به املاک و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیکی به روس‌ها و تحت مراقبت داشتن آن‌ها را جزء عوامل این انتخاب می‌شمارد) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان ۱۲۰۹ ه‍.ق به تهران برگشته و در نوروز ۱۲۱۰ ه‍.ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری می‌کند. این حرکت آقا محمد خان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر (۲۴ ربیع‌الاول ۱۲۱۲ ه‍.ق / ۱۷۹۷ میلادی در آستانه قرن ۱۹ و هم‌زمان با ناپلئون) و هم بواسطه خیالات شکوهمند این پادشاه کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.

در عهد ناصرالدین شاه قاجار (تاجگذاری جمعه ۲۱ ذی القعده ۱۲۶۴ ه‍.ق / کاخ گلستان) کاخ گلستان بواسطه مدت حکومت وی (نزدیک به ۴۹ سال) و دیدار او به عنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال‌های ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ ه‍.ق دستخوش تغییرات اساسی و متأثر از اروپا گردید.

اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه (مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار) تا انقراض این سلسله (ربیع‌الثانی ۱۳۴۴ ه‍.ق / ۹ آبان ماه ۱۳۰۴ ه‍.ش) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری تغییرات خاصی را به خود ندید ولی تاریخ آن با شماری از رخدادهای عمده سیاسی مانند انقلاب مشروطه و پیامدهای آن توأم و عجین گردید.

ارگ سلطنتی در سال‌های بعد از انقراض سلسله قاجار و به روی کار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول (۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ ه‍.ش) و پهلوی دوم (۴ آبان ۱۳۴۶ ه‍.ش) و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده‌است که ما آن‌ها را ناروا و نا بجا می‌دانیم.

کاخ گلستان در حال حاضر با وسعتی برابر با ۴/۵ هکتار (یک دهم وسعت اولیه) در بخشی از شهر تهران به صورتی عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شده‌است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهای جدید و بی‌هویت با عملکردهای ناهمگن با اوست.

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: هنر و معماری ایران ، سبکهای معماری ایرانی

ایوان تخت مرمر         

بنای ایوان تخت مرمر یا ایوان دارالاماره یا دیوان‌خانه قدیمی‌ترین بنای کاخ گلستان تهران است و عده‌ای ساخت آن را به کریم خان زند نسبت می‌دهند. این اثر با نام عمارت تخت مرمر در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شمارهٔ ثبت ۴۱۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این ایوان که پیش از این دیوان‌خانه و ایوان دارالاماره نامیده می‌شد، در سال ۱۱۷۳ بنا گردید. در دوران سلطنت سلسله قاجار، شاهان در این مکان گرد می‌آمدند و در ایام نوروز و عیدهای دیگر به طبقات مختلف مردم شادباش می‌دادند. ساختمان این عمارت دو بار دستخوش تغییرات وسیع شد؛ بار اول در سال ۱۲۰۶ که آقا محمد خان به شیراز لشکر کشید و در آنجا قصر وکیل را ویران کرد و دستور داد پرده‌های نقاشی و آینه‌های قدی و مرمرها و ستونهای بلند و درهای خاتم کاری آن را به تهران منتقل و در ایوان دیوان خانه نصب کنند، ساختمان دچار تغییر شد، سقف آن را بلندتر کردند تا ستونهای مرمر را در آن کار گذارند و بعضی طاقچه‌ها و طاق نماها را پر کردند. تغییرات وسیع تر در حدود سال ۱۳۰۰ هجری قمری در دوران سلطنت ناصرالدین شاه و در پی بروز خرابی‌هایی در ساختمان ایوان انجام شد. تزئینات ایوان از گچبری، سنگ‌تراشی، خاتم کاری، آینه کاری و منبت و مشبک بسیار زیبا و دل‌انگیز است.

در این فضا شش پرده بزرگ نقاشی از فتحعلی شاه و جنگ غوریان، شکارگاه شاه اسماعیل صفوی و پیکار امیر تیمور با ایلدرم بایزید سلطان عثمانی نصب شده‌است. در طاق نماهای زیر سقف نیز چندین تابلوی کوچک رنگ روغن از صورت زنان و مردان فرنگی در پشت شیشه نصب شده بود که برخی از آن‌ها هنوز در این ایوان قرار دارد. یکی از زیباترین متعلقات این ایوان که نام بنا نیز از آن مأخوذ شده، تخت مرمر یا تخت سلیمانی است که ساخت آن را به کریم خان زند نسبت می‌دهند ولی بعضی بر این باورند که اساس آن از عهد وی بوده‌است و به زمان آقا محمد خان تغییراتی در آن داده‌اند. همچنین برخی آن را از دوره صفوی می‌دانند.

این بنا جای تاجگذاری و مراسم سلام نوروزی شاهان قاجار بود. آخرین مراسم برگزار شده در این محل، جلوس رضا شاه پهلوی در آذر ماه ۱۳۰۴ خورشیدی پس از تنفیذ پادشاهی توسط مجلس مؤسسان بوده‌است. گفته می‌شود پس از انقلاب اسلامی سر یکی از فرشتگان حامل تخت به سرقت رفته‌است.

خلوت کریمخانی

خلوت کریمخانی در گوشه شمال غربی محوطه کاخ گلستان قرار دارد و دیوار به دیوار تالار سلام است. خلوت کریمخانی بنایی سر پوشیده و ستون‌دار به‌صورت ایوان سه دهنه می‌باشد. در مرکز ساختمان آن حوضی ساخته شده است و پیشتر از این آب قنات شاه از میانه حوض می‌جوشیده‌است. دو اثر هنری در خلوت کریمخانی وجود دارد که یکی سنگ مزار ناصرالدین شاه و دیگری تخت فتحعلی شاه می‌باشد.

تاریخچه

این بنا ظاهرآ در سال ۱۱۷۳ هجری قمری و در زمان کریم‌خان زند احداث گردیده و در زمان ناصرالدین شاه، که بنای جدید تالار سلام ساخته می شده‌است، قسمت اعظم آن تخریب گردیده و امروزه تنها بخشی از آن باقی‌مانده‌است.

خلوت کریم خانی یا جلوخان یکی از بناهای دوران کریم خان می‌باشد. این محل راه عبوراز اندرون و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر بود؛ ولی در زمان ناصرالدین شاه به سبب تغییر وضع ساختمانها آن معبر مسدود گردید.

در این محل نیز یک تخت مرمرین قرار دارد که بسیار کوچکتر و ساده‌تر از تخت مرمر اصلی است. معروف است که ناصرالدین شاه این گوشه کاخ گلستان را بسیار دوست داشته و اغلب در این محل خلوت می کرده و قلیان می‌کشیده.

سنگ قبر ناصرالدین شاه

سنگ قبر ناصرالدین شاه در خلوت کریمخانی نگهداری می‌شود. این سنگ پس از انقلاب ۱۳۵۷ از روی قبر ناصرالدین شاه در شهر ری برچیده گردید و به این محل نقل مکان داده شد. جنس سنگ از نوع مرمر می‌باشد. بر روی سنگ قبر تصویر تمام قد ناصر الدین شاه تراشیده شده است. ابعاد سنگ قبر ۵۰×۱۳۱×۲۴۹ سانتی‌متر می‌باشد. استاد عباس‌قلی حجار سازنده سنگ قبر است که نامش در زیر سنگ ذکر شده است.

تخت فتحعلی شاه

در خلوت کریمخانی تختی موجود است که متعلق به فتحعلی شاه قاجار بوده است. این تخت در راستای اصلاح و تغییرات در معماری کاخ گلستان در زمان ناصرالدین شاه از محل اصلیش برداشته شد. در زمان محمدرضا شاه این تخت به خلوت کریمخانی منتقل گردید.

تالار سلام

تالار سلام یا تالار موزه یکی از اتاق‌های کاخ گلستان است که در حال حاضر به صورت موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این تالار در دورهٔ سلطنت پهلوی برای تشریفات رسمی مورد استفاده قرار داشت و تاج‌گذاری محمدرضا پهلوی و شهبانو فرح در آن صورت گرفت. معماری این تالار و تالار آینه و سرسراها و وابسته‌های آن توسط صنیع‌الملک (حاج ابوالحسن معمارباشی) صورت گرفته است.

تاریخچه

ساخت اتاق موزه در سال ۱۲۵۳ شمسی آغاز شد بعد از ۲ سال به پایان رسید. به علت انتقال تخت طاووس از اتاق آینه به این تالار و برگزاری مراسم‌های رسمی سلام، به مرور زمان تالار سلام نامیده شد.

در سال ۱۳۴۶ محمد رضا پهلوی برای اجرای مراسم تاجگذاری‌اش در تزئینات و چیدمان این تالار تغییرات بسیاری داد و بیشتر آینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های این تالار متعلق به همان سال است.

در سال ۱۳۷۶ پس از مرمت این تالار به همراه دیگر تالارهای عمارت اصلی برای بازدید عموم بازگشایی شدند.

خصوصیات

تالار سلام از سمت جنوب با ۹ پنجره به باغ گلستان مشرف است و با مساحتی حدود ۱۰۰۰ مترمربع به عنوان بزرگترین تالار مجموعه کاخ‌های گلستان شناخته می‌شود. بار سازه‌ای سقف این تالار را هشت ستون قطور در دو ردیف تحمل می‌کنند.

در این تالار تابلوهای نفیسی از نقاشان ایرانی از جمله کمال الملک و همچنین برخی اشیاء نفیس به نمایش درآمده است. اما شاید مهم‌ترین چیزی که در این تالار قرار داشته تخت مشهور به تخت طاووس و تاج کیانی بوده است که در سال ۱۳۶۰ به موزه جواهرات ملی منتقل شدند و تنها بدلی از آن در تالار موجود است^.

^{در این تالار تابلوهای نفیسی از نقاشان ایرانی از جمله کمال الملک و همچنین برخی اشیاء نفیس به نمایش درآمده است. اما شاید مهم‌ترین چیزی که در این تالار قرار داشته تخت مشهور به تخت طاووس و تاج کیانی بوده است که در سال ۱۳۶۰ به موزه جواهرات ملی منتقل شدند و تنها بدلی از آن در تالار موجود است.}

حوض خانه موزه کاخ گلستان

حوضخانه از دو بخش نگارخانه و موزه مخصوص تشکیل شده. نگارخانه این روزها به نمایش نقاشی‌های دوره قاجار اختصاص دارد و در موزه مخصوص هم نفیس‌ترین وسایل مربوط به شاهان قاجار به نمایش درآمده.

شمس‌العماره

شَمسُ العِماره یکی از بناهای تاریخی تهران، مربوط به دورهٔ قاجار و از شاخص‌ترین بناهای کاخ گلستان و برجسته‌ترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه کاخ گلستان است. که کار ساخت آن از سال ۱۲۴۴ تا ۱۲۴۶ خورشیدی به طول انجامید که تاریخ بنایش (۱۲۸۴ قمری) را بحساب جمل «کاخ شاهنشاه» می‌نامند.دلیل برجسته بودن این سازه، بلندی، تزیینات و طراحی آن است.

شمس‌العماره دارای پنج طبقه و ۳۵ متر ارتفاع است که در زمان ساخت بلندترین ساختمان آن دوره در تهران بوده‌است و اولین ساختمانی بود که از فلز در سازهٔ آن استفاده کرده‌اند. کلیهٔ ستون‌های طبقات بالا و حفاظ‌ها چدنی هستند.

پیش از ساخته شدن سردر باغ ملی، این ساختمان به عنوان نماد شهر تهران شناخته می‌شد.

تاریخچه

ناصرالدین شاه، پیش از سفر به اروپا و با دیدن تصاویر بناهای فرنگستان یا مانند عمارت عالی‌قاپو اصفهان، تمایل پیدا کرد بنایی مرتفع نظیر آنها در پایتخت خود ایجاد کند تا بتواند از بالای آن منظره شهر و دورنمای پیرامون را تماشا کند. ساخت این ساختمان در سال ۱۲۴۴ ه‍.ش به دستور ناصرالدین شاه آغاز و پس از دو سال به مباشرت دوستعلی‌خان نظام‌الدوله به پایان رسید. این ساختمان برای تماشای شهر تهران و اطراف آن توسط شاه و مهمانان او مورد استفاده بود. طرح و نقشه آن ظاهراً از معیرالممالک و معمار آن استاد علی محمد کاشی بود. سبک این بنا ترکیبی از معماری سنتی ایرانی و معماری غربی است.

در شمس‌العماره یا درهیئت وزرا

هیئت وزرا غالباً در عمارت بادگیر تشکیل می‌شد که اعضای آن نیز از این در، یعنی در شمس‌العماره، که در به نسب بزرگی بود رفت‌وآمد می‌کردند و به در هیئت وزرا مشهور شده بود و اتومبیل رئیس‌الوزرا که تنها اتومبیل آن هیئت و ماشین کالسکه ای هفت نفره سیاهی بود جلو در توقف می‌نمود.

لازم است ذکر شود در شمس‌العماره یا هیئت وزرا تنها سردر قاجاری باقی مانده از کاخ گلستان می‌باشد.

سبک

ساختمان دو برج هم شکل دارد، کاشی‌کاری و پنجره سازه‌ای آن ایرانی است و بهره‌ای هم از معماری غربی دارد.

فضاها

طبقه اول شامل ایوان و تالار شاه‌نشین است که دارای آینه‌کاری ممتاز و کم‌نظیری است و اتاق‌های گوشواره که در دو طرف شاه‌نشین واقع شده‌اند دارای تزئینات درخور توجهی هستند. در سایر طبقات هم اتاق‌های کوچک با تزئینات مشبک، نقاشی، آینه‌کاری وجود دارند.

تزئینات

کف شاه‌نشین و نمای بنا با کاشی‌کاری هفت‌رنگ به سبک قاجاری تزئین شده‌اند. این کاشی‌کاری‌ها نماها و تصاویری از طبیعت اروپا و معماری غربی را به نمایش می‌گذارند با این وجود سبک آنها ایرانی است.

ازاره‌های مرمرین این بنا با نقوش گیاهان و جانوران به صورت نقش‌برجسته تزئین شده‌اند و به نظر می‌رسد که ازاره‌ها به دوره‌های متفاوتی تعلق دارند.

۹.عمارت بادگیر

عمارت بادگیر در کاخ گلستان میدان ارک تهران واقع شده‌است. بین سال‌های ۱۲۲۰ و ۱۲۶۰ به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. مظفرالدین‌شاه قاجار در «عمارت بادگیر» کاخ گلستان تاج‌گذاری کرد.

نام این بنا برگرفته از بادگیر بلند این ساختمان است. این عمارت به‌طور کامل به دستور ناصر الدین شاه بازسازی شد. پلان تالار اصلی این عمارت به صورت صلیبی بوده و این تالار با ارسی بسیار وسیع و زیبا به همراه تزئینات آیینه کاری و گچ بری آراسته شده‌است. برج‌های بادگیر تنها بادگیرهای تزئین شده با معرق در ایران می‌باشند.

در زیر عمارت بادگیر یک اتاق تابستانی بزرگ قرار داشته که با جریان باد چهار برج بادگیر و با کمک حوضخانهٔ میانی که آب قنات شاهی در آن جاری بود، خنک می‌شد. در حال حاضر جریان آب به علت احداث مترو قطع گردیده‌است و از بادگیرها به صورت قبلی استفاده نمی‌شود.

جلسات هیئت وزرا غالباً در عمارت بادگیر تشکیل می‌شد که اعضای آن نیز از در شمس العماره که در به نسبه بزرگی بود رفت و آمد می‌کردند و به در هیئت وزرا مشهور شده بود و اتومبیل رئیس الوزرا که تنها اتومبیل آن هیئت و ماشین کالسکه‌ای هفت نفره سیاهی بود جلو در توقف می‌نمود.

۱۲.کاخ ابیض

این کاخ یکی از کاخ‌های زیبای واقع در مجموعهٔ کاخ گلستان (در میدان ارگ تهران) است که امروزه به عنوان موزهٔ مردم‌شناسی مورد بازدید عموم قرار می‌گیرد.

در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، شاه سلطان عبدالحمید، پادشاه عثمانی مقداری اثاثیه ارزشمند و گرانبها برای شاه ایران فرستاده چون در آن هنگام تقریباً همه کاخها و تالارهای سلطنتی با تابلوها و اثاثیه متعدد پر و آراسته شده بود، از این رو ناصرالدین شاه تصمیم گرفت که در گوشه جنوب غربی محوطه کاخ گلستان، که سابقاً محل کلاه فرنگی یا برج آغامحمدخانی بود، کاخ جدیدی بنا کند و هدایای سلطان را در آن جای دهد.

این بنا به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان، که به شیوه بناهای قرن ۱۸ اروپا گچ‌بری و نماسازی شده بود و نیز به سبب آنکه پله‌ها سراسری کاخ مرمر سفید رگه‌دار بود، کاخ ابیض نامیده می‌شد. کاخ ابیض از همان ابتدای بنای خود به جلسات هیئت دولت اختصاص یافت. جلسات تا سال ۱۳۳۳ شمسی، در این کاخ و در تالار سلطان عبدالحمید تشکیل می‌شد. در سال ۱۳۴۴ به سبب تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی در ضلع غربی و نیز طبقه پایین ساختمان تغییراتی به وجود آمد و از سال ۱۳۴۷ تا به امروز به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد.

در پنجره‌هایی که در این عمارت بکار رفته، به سبب تأثیر معماری اروپایی نقشها ساده شده و از خطوط منحنی استفاده شده و به گره خورشیدی نام‌گذاری شده؛ ولی درب ورودی کاخ کاملاً طبق نقوش هندسی معماری قاجار ساخته شده که از گره هشت مشبک در زمینه نیم‌دایره استفاده شده‌است.

رویدادهای تاریخی که در کاخ گلستان رخ داده‌اند

• تاجگذاری پادشاهان قاجار از جمله احمدشاه بر تخت مرمر
• تاجگذاری مظفرالدین شاه قاجار در عمارت بادگیر
• گشایش مجلس یکم در ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ ق با حضور شاه در اتاق برلیان عمارت گلستان
• برپایی مجلس مؤسسان در آذر ۱۳۰۴ برای انقراض سلسله قاجار و استقرار سلطنت پهلوی در تکیه دولت
• نخستین جلوس رضاشاه در ۱۳۰۴ ش بر تخت مرمر
• تاج‌گذاری رضاشاه در ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ ش در تالار سلام
• تاج‌گذاری محمدرضا پهلوی در تالار سلام

نام شاهان ساکن در کاخ گلستان

• آغامحمدخان قاجار
• فتحعلی شاه قاجار
• محمدشاه قاجار
• ناصرالدین شاه قاجار
• مظفرالدین شاه قاجار
• محمدعلی شاه قاجار
• احمدشاه قاجار

منبع:wikipedia