هندسه و پیشینه گره چینی

هندسه یکی از علومی است که انسان ها از دیرباز با اصول آن آشنا شده اند و به نوعی خود را محتاج به آن دانسته اند. گروهی بهره وری از هندسه را برای اولین بار در تقسیم زمین های کشاورزی و هدایت آب های سطحی و ساخت بنا می دانند که از حدود ده هزار سال قبل به اثبات رسیده است. احداث برج بابل حدود 534 پ.م  توسط بابلیان و اهرام ثلاثه آرامگاه فراعنه که شامل سه هرم عظیم است و ارتفاع بلندترین آن ها به حدود 146 متر می رسد( در هزاره سوم پ.م توسط مصریان گویای این است که آن ها به مسایل و اصول هندسی واقف بوده اند. عده ای نیز عقیده دارند که هندسه در قدیم ” علم اندازه گرفتن زمین بوده است ” تمدن های کهن از جمله عیلامیان و مصریان از این علم برای مشخص کردن محدوده کشتزارها بهره برده اند. آنها این محدوده ها را دوباره اندازه گیری و مشخص کردند. بنابراین هر کدام از تمدن های باستان سهمی در بهره وری از این علم را داشته اند. علم هندسه و گره چینی حاصل تجربیات و حس کنجکاوی بشر در زمینه های مختلف است که توانسته در آن به بالاترین سطح امروزی برسد.

برای خواندن مطالب مربوط به معماری مدرن لینک روبرو را کلیک کنید: عناصر معماری مدرن

هندسه، تعاریف و کاربردهای متفاوتی دارد. دو موضوع هندسه نقوش و نقوش هندسی در اینجا مورد توجه است. نقوش مایه اصلی یک اثر هنری است که می تواند از یک عنصر یا ترکیبی از عناصر مختلف پدید آید. نقوش در ترکیب بندی های گوناگون قرار می گیرند و دارای ویژگی های خاصی می باشند.

هندسه نقوش گره چینی

هندسه نقوش علمی است که به چگونگی ایجاد نقوش و ترکیب آن ها بر پایهٔ قواعد و تناسبات هندسی می پردازد. هندسه به عنوان پایه ای در طراحی و ترکیب نقش های هندسی در هنر تمدن های مختلف جهان مورد استفاده بوده و اهمیت بسزائی داشته است. نقش های هندسی از جهت شیوه ترسیم به دو گروه تقسیم می شوند: 1 نقش های ساده هندسی 2 نقش های پیچیده هندسی. گروه اول نقوشی که قواعد ترسیم بسیار ساده ای دارند و تنها با ایجاد شبکه های منظمی از مربع، مثلث و لوزی قابل ترسیم و گسترش اند. گروه دوم نقش ها، معمولاً در ظاهر پیچیدگی بیشتری را نشان می دهند. بنابراین قواعد ترسیم پیچیده تری هم نسبت به گروه اول دارند. بهترین راه برای درک قواعد مربوط به هندسه نقوش به کارگیری این قواعد در ترسیم انواع نقوش هندسی است.

اجزاء و عناصر ترسیم هندسی

همان طور که در سال های گذشته آموخته اید اجزاء و عناصر ترسیم شامل: نقطه، خط و انواع آن )خط راست، خط شکسته و خط منحنی(، پاره خط، زاویه و انواع آن و نقوش اصلی هندسی )مربع، مثلث، مستطیل و دایره( می باشند. اکنون به مشاهدهٔ نمونه هایی از کاربرد این اجزاء و عناصر در تزئین آثار تاریخی می پردازیم. یافته های باستان شناسی نشان داده که اجزاء و شکل های ساده هندسی از هزاره های پیش از تاریخ به کار گرفته شده و آن ها را می توان بر روی برخی از آثار از جمله سفالینه ها مشاهده کرد. هنرمندان این دوران برخی از اندیشه ها و مشاهدات پیرامون خود را با استفاده از اشکال هندسی ترسیم می کردند. تزئینات این آثار بیشتر از انواع مختلف طرح های خطی، نقطه و نقش های اصلی هندسی مانند: دایره، مربع و … تشکیل شده  است.

برای خواندن مطالب مربوط به معماري مدرن لینک روبرو را کلیک کنید: معماری شهری مدرن ، قوانین معماری مدرن

ترسیم های اصلی و پایۀ هندسی

نقوش هندسی گره چینی

مجموع های از نقوش که برای ایجاد و ترکیب آ نها از قواعد نام دارند. این ” نقوش هندسی ” و روابط هندسی استفاده می شود نقوش در فضاهای معماری به شکل آجرچینی، آین هکاری، گچ بری و نظایر آن و در هنرهای سنتی از جمله اُرسی ها، مشبک های سفال و سرامیکی، منبت، معرق، فرش، کتا بآرایی و … مشاهده ) می شوند. هنرمند درهر موقعیت زمانی و مکانی با سن تها و هنرهای ملی خود ارتباط دارد ب هطوری که آموزش و فراگیری آن هنر در حفظ اصالت و استقلال فرهنگی آن قوم و ملت نقشی اساسی دارد. آنچه در اینجا مدنظر است، نقوش هندسی در هنرهای ملی و سنتی ایران است. باید دانست که ترسیم نقوش هندسی بر بستر و زمینه های خاص هندسی انجام می شود تا امکان رسم آن ها با کمترین خطا فراهم شود. این بستر مناسب شامل: شبکه ها و زمینه ها می باشد که نقوش حاصل از آ نها را به رو شهای مختلف گسترش می دهیم. در این فصل به بررسی مهمترین شبکه ها و روش های گسترش مورد استفاده می پردازیم.

شبکه

برخی از نقوش هندسی بر یک نظام شبکه ای استوار است. نظامی که در آن، شبکه های هندسی به واحدهای مشخصی (مربع، مثلث، لوزی و …) تقسیم شده اند و به طور منظم قابل تکرار هستند.

در این روش ابعاد محل موردنظر را به واحدهای منظم و معینی از مربع ها، مثلث ها و یا لوزی ها تقسیم می کنند. هریک از این واحدها همچون مبنایی است که نقوش هندسی بر آن ها ترسیم می شود. در نهایت این واحدها از هر طرف، به دیگر واحدها می پیوندند تا طرح کلی را به وجود آورد. ویژگی دیگر این نظام آن است که در آن می توان طرح ها را برحسب نیاز، بزرگ تر یا کوچک تر ترسیم نمود. لازم به ذکر است که شبکه های هندسی بیشتر در ترسیم نقوش ساده هندسی کاربرد دارد. برای این منظور ابتدا لازم است شبکه هایی از مربع، مربع مورب (قناس)، لوزی و مثلث با زوایای 30 ، 45 و 60 درجه ترسیم گردد .

شبکه مربع

هرگاه اضلاع یک مربع یا مستطیل را به اندازه های برابر تقسیم کرده و سپس اندازه های به دست آمده را به طور دقیق به هم وصل کنیم، خان ههای مربع شکل کوچ کتری در ” شبکه مربع ” درون شکل اصلی به دست می آید که اصطلاحاً به آن  می گویند.

شبکه مربع مورب (قناس)

اگر مربع های کوچک تر در داخل مربع یا مستطیل بزرگ به صورت مورب و با زاویه ٤٥ درجه نسبت به اضلاع بزرگ به دست آیند آن شبکه را شبکه مورب می نامند. ایجاد نقش در شبکه های مربع شیوه های متفاوتی دارد. در شیوهٔ اول از اضلاع مربع ها در شبکه های مربع یا مربع مورب،  برای نق شسازی استفاده می شود.

در شیوه دوم، نقش ها با استفاده از اضلاع و قطرهای مربع در شبکه های مربع و مربع مورب شکل می گیرند.

در شیوه سوم، نقش ها در شبکه های مربع و مربع مورب با رسم خطوطی که رأس مربع ها را با زوایای خاصی به یکدیگر ) متصل می کنند، حاصل می شوند.

شبکه لوزی

از جمله شبکه های هندسی، شبکه لوزی است که در آن لوزی های کوچکی در کنار یکدیگر قرار گرفته و سطح شبکه را ب هطور کامل پُر کرده اند. برای ترسیم شبکه لوزی، ابتدا اندازه خط افقی تشکیل دهنده شبکه را درنظر بگیرید (خط الف ب) و در دوسر آن، دو خط عمود رسم نمایید. سپس روی خط افقی را به اندازه معین این اندازه بستگی به ریز و درشتی شبکه دارد علام تگذاری نمایید. سپس با استفاده از گونیای ٣٠ یا ٦٠ درجه نسبت به خط افق، خطوط مورب را ترسیم نمایید.

برای پیدایش نقوش هندسی در شبکه لوزی علاوه بر اضلاع لوزی ها، قطر آن ها نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

شبکه مثلث

هرگاه در شبکه لوزی خطوطی موازی به گونه ای رسم کنیم که از زاویه های ١٢٠ درجه لوزی ها بگذرد و آن ها را به دو مثلث متساوی الاضلاع تبدیل کند، شبکه به دست آمده ” شبکه مثلث ” خواهد بود. شبکه مثلث از جمله شبکه هایی است که کاربرد فراوان در پیدایش نقش های هندسی، از جمله نقش های مربوط به هنر  خاتم سازی دارد.

گسترش گره چینی

در پیدایش نقش های هندسی و اجرای آنها علاوه بر دانستن بسترهای مناسب مانند شبکه ها که پیش از این آن را آموخته اید شیوه های گسترش این نقوش نیز حائز اهمیت است. نقوش هندسی بیشتر با شیوه های مختلف تقارن در سطوح مختلف گسترش می ی​ابند، گرایش به تکرار منظم و متقارن این نقوش و پدیده ها در گذر تاریخ بسیار مورد توجه انسان ها بوده است. نمونه های فراوانی را می توان در آثار گوناگون هنری و تاریخی  مشاهده کرد.

هنرمند برای ایجاد هماهنگی، تناسب و زیبایی، نقش منفرد یا مرکب را ایجاد کرده و با تکرار و گسترش آن یک سطح وسیع را تزئین میکند.به این ترتیب گاه با تکرار یک نقش هندسی، تقارن و هماهنگی ایجاد می شود. معمولاً یک واحد نقش (واگیره) رسم می شود و این واحد نقش با تکرار خود، نقش اصلی را ایجاد می کند که می توان آن را در سطحی وسیع پیاده نمود.

بنابراین برای تکرار و گسترش متقارن، یک شکل هندسی برطبق قاعدهٔ خاصی به جای دیگر تغییر مکان می دهد. این تغییرمکان به رو شهای انتقالی، محوری، دورانی و گاه از دو روش همزمان می توان استفاده کرد مانند: انتقال و دوران انتقال و محوری دوران و محوری

قرینه انتقالی

این شیوه از قرینه سازی یکی از قدیمی ترین شیوه های گسترش نقش می باشد که نمونه های آن را  می توان در آثار تاریخی شاهد بود.در این شیوه اندازه و جهت نقش تغییر نمیی​ابد و تنها مکان آن در جهت های مختلف تغییر یافته و تکرار می شود. در هندسه برای این منظور علامت بردار که به صورت پاره خطی جهت دار و دارای امتداد و اندازه معین است ب هکار می رود.

قرینه محوری یا انعکاسی

قرینه محوری نسبت به قرینه انتقالی پیچیدگی بیشتری دارد هنرمندان سنتی آن را قرینه لولایی نیز می خوانند. در این نوع از تغییر مکان، دو نقش باهم برابر هستند اما قابل انطباق نیستند و به صورت معکوس حول یک محور تکرار می شود. همانند تصویر یک نقش در آینه .

قرینه دورانی

در این نوع از تقارن نقش موردنظر را با دوران حول یک نقطه یا یکی از رأس های آن، به اندازه زاویه  همان رأس می چرخانیم.

گره

عبارتست از ترکیبی یکپارچه از نقش های هندسی متنوعی که در یک چارچوب مشخص به طور هماهنگ و مکمل  قرار گرفته اند.

واگیره

کوچکترین جز قابل تکرار هر گره است که در یک چارچوب مشخص به روشی معین رسم می شود. واگیره به تنهایی در اجرای گره به کار نمی رود، بلکه پس از تکرار در  جهت های خاص، گره نمایان می شود.

واحد گره (زمینه گره)

قسمتی از گره چینی است که از تکرار واگیره حاصل می شود و همهٔ ویژگی های گره در آن آشکار است. واحد گره را هم می توان به تنهایی در اجرای گره به کار گرفت و هم در چارچوب وسیع گسترش داد.

آلت گره

عبارتست از، هر واحد از مجموع نقوش هندسی که در یک زمینه (واحد گره) قرار گرفته باشند. لذا واحد کار در گره چینی و گره سازی را ” آلت گره ”  گویند.

پیدایش نام آلت های گره چینی

هر آلت گره چینی دارای شکل خاصی است که بنا به شباهتش به اشیاء طبیعی و یا دست ساخته های بشر نامگذاری شده است. هنرمندان با الهام گرفتن از آن چه در اطرافشان وجود داشته و به دلیل تشابه آن نقش با شکل طبیعی یا مصنوعی، نام همان شکل را بر آن آلت گره نهاده اند. در این راستا ممکن است یک آلت گره به چند اسم خوانده شود و یا برای چند آلت گره، یک نام انتخاب شده باشد و این ناشی از برداشت هنرمند از فضای اطرافش می باشد.

تعدادی واحد گره (زمینه گره) که بطور هم شکل و منظم در یک چارچوب مشخص تکرار شوند را ” کادر گره ” می گویند .

زاویه در گره چینی

باید توجه داشت که زاویه در نقوش هندسی و گره ها جایگاه ویژه ای دارد. همانطور که انبوه بی شمار نقوش هندسی متنوعی را در آثار با ارزش ایران مشاهده می کنیم، گره ها از ترکیب تعدادی نقش زیر بنایی به نام ” آلت گره ” تشکیل می دهد .هر یک از این نقش ها طی قرون متمادی و خلاقیت استادان این فن تناسبات معینی پیدا کرده اند که فقط با رعایت قواعدی ثابت قابل تکرار هستند.

گوشه ها در هر آلت گره، دارای ” زوایایی ” است که شکل هر آلت گره به تناسب آن زوایا تغییر می کند. چنانچه آلت هایی که در یک ” زمینه گره ” کنار یکدیگر قرار می گیرند از نظر زوایا کاملاً همخوان باشند، گره متناسب خواهد بود. چرا که کوچکترین خطای ترسیمی، آرایش کلی گره را برهم می زند.

جهت مشاهده شیوه ترسیم گره و آلات مراجعه شود به فیلم آموزشی : آموزش معماری ایرانی | معماری پرگاری و ترسیمات(ترسیم گره) | قسمت سوم

منبع : کتاب هندسه نقوش ، فاءزه عنبری یزدی – 1394