گنبد و گنبد شناسی :عنصر سازه ای معماری ( و نه صفحه یا خط ) که از دوران طاق حاصل می شود. یکی از ویژگی های بارز این حجم انتقال نیروه ها به تناسب و پوشش دهانه های وسیع بدون ستون است .
برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: اصول معماری ایرانی
ویژگی ها گنبد و گنبد شناسی :
- پوشش دهانه های وسیع بدون ستون
- امکان ساخت با مصالح بنائی
- انتقال مساوی بارها و عدم تنش در نقاط خاص
- مفهوم نمادین و معنوی
- دعوت کنندگی و نماد شهری
- عظمت بخشی به فضا
- کاهش صلبیت فضا و منعطف کردن آن
اجزا گنبد و گنبد شناسی :
اجزا گنبد
تهرنگ: پلان یا طرح اولیه
بشن: حجمی که از تهرنگ ساخته می شود. اگر تهرنگ چهار گوش مربع باشد، مکعبی است که تا زیر هشت وجهی ادامه می یابد.
چپیره: منطقه ای که تبدیل از زمینه بشن که معمولا چهارضلعی است به زمینه گنبد که معمولا دایره است در آن انجام می شود.
چنبره: حجم هشت وجهی که بخش چپیره را می پوشاند و قاعده پوسته بیرونی گنبد روی آن قرار می گیرد.
کوهه: برجستگی ای که از تبدیل گوشه های گنبدخانه به هشت وجهی روی چنبره دیده می شود.
آهیانه: پوسته درونی گنبد که معمولا روی آن پله پله است .
خود: پوسته بیرونی گنبد که روی آهیانه قرار می گیرد.
تبره: فاصله بین درونسو و برونسوی گنبد؛ ضخامت .
دهانه: فاصله بین دو پاکار گنبد روی دو دیوار مقابل هم.
نهنبن: حجم حلقه ای شکل بسیار کم خیزی که بر روی تیز ههای پوشش داخل گنبد می زنند. در کاربندی هم کاربرد دارد
برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: ویژگی معماری ایرانی ، نور در معماری ایرانی
فلسفه وجودی گنبد :
در باب فلسفه گنبد میتوان 2 نکته را مورد توجه قرار داد :
1 .نقش عملکردی گنبد که پوشش دهانه وسیع و تقسیم مساوی بارها ی وارده به پائین است که در گذشته نقش پررنگ تری داشته است.
2 .نقش معنایی آن : گنبد در مکتب معماری مسلمانان، معنایی از هدف و جایگاه رسیدن به هدف، یعنی اهلل را دارد. و کارکرد آن در جهان امروز بیشتر نماد هویتی واصالت دارد.
انواع گنبد بر اساس شکل و حجم
بنا بر تقسیم بندی استاد پیرنیا، گنبد از لحاظ فرم به چهار گروه تقسیم می شود :
۱– گنبد نار :رایجترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردیـخان در اصفهان و مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقابزرگ در کاشان میباشد.
گنبد نار – مسجد شیخ لطف الله اصفهان
۲- گنبد رک : گنبد رک به صورت هرمی یا مخروطی است و غالباً بر روی یک پایه استوانهای یا منشوری قرار میگیرد. معروف ترین این نوع، گنبد قابوس در شهری به همین نام در استان گلستان است که آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار است. حوزه استفاده از این گنبد سواحل دریای خزر می باشد.
نمونه گنبد رک – گنبد کاووس استان گلستان
3. گنبد اورچین: شبیه گنبد رک مخروطی است، ولی روی آن پلکانی می باشد. این گنبد به نامهای گنبد پلکانی یا “مُضَرَس” خوانده میشود. از این نوع گنبد فقط جهت مقابر استفاده میشده است. شبیه این گنید را در هیچ مکانی و هیچ کتابی به جز در ایران و عراق ندیده. در ایران نیز فقط محدود به جنوب غربی کشور است، که تعداد آنها زیاد نیست و لذا منحصر بفرد می باشند.
نمونه گنبد اورچین – مقبره دانیال نبی شوش
گنبد خرپشته :
مانند گنبد رک، هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم برابر نیستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد میر بزرگ در آمل است که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد . )منبع پیرنیا، محمد کریم، مجموعه سخنرانیها در دفتر حفاظت آثار باستانی تهران، سال 1365)
مشهد میر بزرگ آمل – نمونه گنبد خرپشته
جهت آموزش ترسیم گنبد به شیوه صحیح و قدیمی آن مراجعه شود به آموزش : آموزش معماری ایرانی | معماری پرگاری و ترسیمات(ترسیم گنبد) | قسمت دوم
انواع گنبد بر اساس فن ساخت
1.گنبد یک پوسته :
2. گنبد دو پوسته پیوسته
3. گنبد های ترکین با باریکه طاق
4. گنبد گسسته رک
5. گنبد گسسته نار
6. گنبد سه پوسته
چند نمونه از گنبدها
شیوه ترسیم گنبد دو پوسته :
منابع جهت مطالعه بیشتر
- مجله اثر شماره 20
گنبد در معماری ایران – انتشارات میراث فرهنگی
زهره بزرگمهری – محمد کریم پیرنیا
معرفی و تشریح و …
2. گنبد و عناصر طاقی ایران
انتشارات زمان – 1394
حسین زمرشیدی
فن ساخت و معرفی
3. معماری ایرانی ( نیارش )
انتشارات گلجام – 1397
غلامحسین معماریان
شناخت انواع گنبد – تاریخچه و …
4. گنبد و چپیره
انتشارات آرمان شهر – 1396
جواد نیستانی – فرشاد رحیمیان
شناخت گنبد و چپیره و …
5. فن شناسی معماری ایران
انتشارات دانشگاه تهران – 1396
محمود گلابچی
6. و ….
منابع :
گنبد و عناصر طاقی ایران
معماری ایرانی نیارش
بازچاپ اثر شماره 20
تدریس استاد روزبه خسروی
جزوه کلاسی
