ارگ علیشاه تبریز

مکان : تبریز

کاربری : مذهبی 

قدمت : تیموری

سبک : آذری

مسجد علیشاه تبریز در فاصله سال‌های ۷۱۶ الی ۷۲۴ هجری قمری به وسیله تاج‌الدین علی شاه جیلان تبریزی؛ وزیر اولجایتو و ابوسعید بهادرخان، ساخته شده است. مسجد علیشاه در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان احداث شده ‌است. مسجد علی شاه تبریز یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است که سبک معماری آن به شیوه آذری و معمار آن استاد فلکی تبریزی ذکر شده است. این بنا در زمان عباس میرزای قاجار به عنوان محل قورخانه و مخزن مهمات لشکر تبدیل شد و به همین سبب نام «ارگ» به آن دادند.

در محوطه ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون «مدرسه نجات» که به ‌عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به ‌شمار می‌رفت و نیز «سالن تئاتر شیر و خورشید» قرار داشت که پس از شروع برنامه تخریب و تبدیل ارگ تبریز به مصلای بزگ تبریز از سال ۱۳۶۰، بخش اعظمی از آن توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره تخریب شد و در حال حاضر از این بنای عظیم و مشهور، فقط قسمتی از دیوارهای آجری محکم و قطور آن باقی مانده است.

این مسجد که امروز بقایای آن بنام ارگ علیشاه به صورت مخروبه در وسط شهر تبریز نمایان است، در سال های بین ۷۱۶ تا ۷۳۶ ه.ق به وسیله ی تاج الدین علی شاه جیلانی تبریزی، وزیر سلطان محمد خدابنده اولجایتو ساخته شده است و سابقا مسجد جامع بتریز محسوب می شد و دارای ایوان بزرگی به پهنای m 15. 30 بود و در حیات خود بنای با شکوه، مزین به کاشی و مرمر و کتیبه های زیبا بود که در اثر گذشت زمان، رو به ویرانی رفته است. دیوارهای این بنا که به بلندی ۲۵m بوده، تماما از آجر ساخته شده و ۱۰.۴۰m ضخامت داشته، شاید سابقا کاشی یا مرمر پوش بوده اند ولی در وضع حاضر آثاری از آنها پیدا نیست.

حمد الله مستوفی چنین می نویسد :
« …خواجه تاج الدین علی شاه جیلانی در تبریز در خارج محله نارمیان مسجد جامع بزرگی ساخته که صحنش ۲۵۰ گزدر ۲۰۰ گز و در او صفه ای بزرگ، از ایوان کسری به مدائن بزرگتر اما چون در عمارتش تعجیل کرده اند، سقف آن فرود آمد. در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانید و سنگ مرمر بی قیاس در او بکار برده و شرح آنرا زمان بسیار باید»
ابن بطوطه جهانگرد مراکشی درباره این مسجد چنین نوشته است:
« … بعد به مسجد جامعی رسیدیم وزیر علی شاه، معروف به جیلان آن را بنا کرده است و در بیرون از سمت راست، یک مدرسه و از سمت چپ زاویه ای وجود دارد که صحن ان با سنگ های مرمر فرش شده و دیوارها بوسیله نوعی از کاشی شبیه زلیخ پوشانده شده و جوی آبی از وسط آن می گذرد و انواع درختان، موها و یاسمن در آن بعمل آمده اند.»

تاجر ونیزی در تکمیل توصیف ابن بطوطه چنین می نویسد:
« … در اطراف این بنا با سنگ های عالی طاق هایی ساخته شده که ستون های مرمر آن را نگاه داشته اند. این ستون ها بقدری عالی و شفاف اند که به بلور شباهت دارند. کلفتی و بلندی همه آنها یکسان و حدود ۵ تا ۶ پا است. در کنار درب اصلی، زیر طاق های سنگی، جوی آبی در جریان است و در وسط بنا چشمه بزرگی وجود دارد.
این مسجد سه در دارد که فقط دو در آن مورد استفاده قرار می گیرند و دارای طاق اند. یکی از درها که باز و بسته می شوند ۳ پا پهنا و ۵ پا بلندی دارد و از الوار های بزرگ ساخته شده و روی آن قطعه بزرگی برنز صیقلی مطلا کوبیده شده است.»
از این نوشته های چنین بر می آید که مسجد علیشاه در زمان خود، حدود سال های ۱۳۱۶ تا ۱۳۳۵ ه.ق از بناهای بزرگ تبریز بوده است. سابقا این مسجد در سمت جنوب شهر واقع بوده و هم اکنون در مرکز شهر تبریز قرار دارد.
به طوریکه مشهور است در زیر این بنا سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشته آن از ارک به محله شنب غازان و رشته دیگر به باغ میشه فعلی – محل سابق ربع رشیدی- و رشته ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانه «آجی چای» (تلخ رود) به حوالی فرودگاه می رسد. که امروزه با ساخت و سازهای بی رویه که در نقاط مختلف شهر به اسم طرح تفضیلی و جامع انجام گرفته است بسیاری از محور های تاریخی و به خصوص فضای اطراف ارک تخریب شده و متاسفانه اقدام خاصی نیز در اربطه با این بنای عضیم چند صد ساله صورت نمی پذیرد.

در زمان عباس میرزای قاجار، این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشکر تبدیل شده و به همین سبب نیز نام ارک به ان داده اند. از ارک علیشاه اکنون ویرانه ای بیش نمانده است. بلندی فعلی ساختمان آن حدود ۲۵ تا ۲۶ متر و دهانه محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت شرق دارد که تنها دسترسی به قسمت بالای بنا محسوب می شود. در اوایل دوران سلطنت پهلوی، قسمتی از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی (باغ ملی) در آورده و سالن نمایش نیز در آنجا بنا کردند. همچنین در برنامه های آتی شهر تصمیم بر این بود که محوطه اطراف ارک به صورت میدان و خیابان توسعه یافته و بنای ارک به صورت سمبل شهر تبریز در وسط میدان قرار گیرد.

منبع : سایت سیری در ایران