اصول طراحی خانه از منظر اسلامی و الگوهای کاربردی معاصر

خانه امام جمعه تهران

طرح خانه مسلمان می بایست به صورتی باشد که امکان انجام الگوهای رفتاری شریعت را در هماهنگی با ارزش ها و عقاید اسلامی ساکنین فراهم سازد. دین جامع اسلام می تواند مجموعه ای از اصول اساسی را به عنوان راهنما و چهارچوب برای طراحی و معماری مسکن در اختیار ما قرار دهد. با توجه به سیاستهای کلان کشور پیرامون احیای معماری و شهرسازی اسلامی ایرانی، توجه به اصول معماری خانه در اسلام و بررسی میزان تحقق این اصول در گذشته و عصر حاضر از یک سو و میزان سازگاری آموزه ها و مصادیق معماری جهان معاصر با این اصول از سوی دیگر ضروری به نظر می رسد.

واژه شناسی مسکن از دیدگاه اسلامی

«مسکن» اسم مکان بر وزن مفعل معادل عربی واژه «خانه» به معنای جای آرامش و س کونت می باشد. این واژه در فرهنگ لغت معادل واژه های خان، در ، سرا، منزل، جایگاه، جايباش و مستقر بیان شده است (دهخدا). يوسف القرضاوی ، اندیشمند اسلامی خانه را اینگونه تعریف میکند:”

مکانی که در آن فرد ضمن حفاظت از خود در برابر عوامل آب و هوایی، می تواند از فشارها و محدودیت های جامعه به دور باشد. خانه مکانی است برای استراحت آدمی و آرامش ذهن» (مرتضی ۱۳۸۷). این تعریف پایه و اساس قرآنی دارد. از جمله در آیه ۸۰ سوره نحل می فرماید: «خداوند برای ش ما خانه هایتان را جایگاه آرامش و سکونت قرار داده است.» (قرآن کریم ترجمه آیت ا… مکارم شیرازی).

خانه صادقی اردبیل 

ج). دسته بندی و مدول بدنه تحقیق

در مجموع با توجه به آیات و احادیث مطرح شده در منابع معتبر ، برای مسکن و مقوله ی سکونت دو دسته ویژگی اصلی را می توان مطرح کرد: دسته ی اول مشتمل بر ویژگی های سلبی که حذف و یا عدم ظهورشان ضرورت دارد و دسته ی دوم ویژگیهای اثباتی هستند که مرئی داشتن آن توصیه میشود (نقی زاده ۱۳۸۴، ۹۲). لازم به ذکر است که هر دو دسته ویژگیهای سلبی و ایجابی نیز مشتمل بر مقولاتی جزئی تر هستند که صفات و امکانات گوناگون مسکن و تأثیر آن بر فرد و اجتماع را در بر می گیرد. با مطالعه اصول مستخرج از منابع شریعت، هفت اصل به عنوان مهم ترین اصول طراحی خانه برای ادامه پژوهش در نظر گرفته شد که در دو دسته سلبی و ایجابی بیان می شود و در نظر گرفتن این صول می تواند تعیین کننده طرح خانه یک مسلمان باشد.

د). خلاصه متن

اصول سلبی :

الف )  اصل نهی اشراف : مصون بودن فضاهای داخلی مسکن از اشراف و دید بیگانگان موردی است که آسایش خانواده س خت به آن وابسته است. اگر خانه ای مصون از دید دیگران نباشد؛ دیگر محل آسایش و امنیت نخواهد بود. پیامبر خدا (ص) در این زمینه می فرماید : «خداوند عز و جل چیزهایی را خوش ندارد که عبارتند از : بیهودگی در نماز … و چشم انداختن به داخل خانه ها بدون اجازهه» (طبرسی ۱۳۷۰، جلد۳، ۴۶۲). ایشان همچنین می فرمایند: «هر کس قبل در حریم گروهی چشم انداخت؛ خدا برای او تمام نمیگرداند؛ در حالی که گناهکار است.» (طبرسی ۱۳۷۰، جلد۳، ۴۶۵)

خانه امیر نظام

ب). اصل پرهیز از تشخص کالبدی : اسلام با صرف هزینه بیش از حد برای تزئینات و مصالح گران قیمت در نمای بیرونی ساختمان به منظور متمایز نمودن خود از دیگران و یا متمایز نمودن خانه ها از یکدیگر مخالف است. نمای بیرونی خانه نباید نمایشی از ثروت و تفاخر صاحب آن بوده و باعث غبطه خوردن همسایگان و عابران شود. این نکته در خانه های سنتی مسلمانان مشاهده می شد و تزئینات خارجی ساختمان در راستای مد، فخر فروشی و یا جلب توجه به حساب نمی آمد.

خانه بروجردی ها

ج). اصل نکوهش ارتفاع زیاد خانه : ارتفاع زیاد فضاهای داخلی خانه در احادیث مکرر مورد نکوهش قرار گرفته است. «خداوند، فرشته ای را وکیل بر ساختمان قرار داده است؛ آن فرشته به هرکس که سقفی را بیش از هشت ذراع بالا ببرد؛ خطاب کرده می گوید : ای تبهکار کجا میروی؟» (مجلسی، ج ۷۶، ۱۵۰)… امام باقر (ع) درباره ارتفاع اتاق فرمود: اتاقت را تا هفت ذراع بساز . آنچه بالاتر از آن است شیاطین در آن جاگیرند؛ شیاطین نه در آسمانند و نه در زمین، همانا در هوا مسکن دارند. همچنین امام صادق (ع) می فرمایند: چون بلندای اتاق بیش از هشت ذراع باشد آیه الکرسی بر آن بنویس (عاملی ۱۴۰۹ق، ۶۶۴۰)

خانه خوشنویس یزد

د).  اعتدال در تزئینات

اصل توصیه به آراستگی خانه ها : هنر، جلوه ای از جمال است و جمال و تجمل یعنی زیبایی، و زیباسازی از چیزهایی است که محبوب خدا و مطلوب فرهنگ اسلامی است: «ان الله جميل يحب الجمال» و در تفسیر این حدیث ، به زیباسازی خانه ها تصریح شده است. امام صادق (ع) فرمود: خدا زیبایی و آرایش را دوست دارد و تیره روزی و بیچارگی را نمی پسندد؛ خداوند عزوجل دوست دارد هرگاه به بنده خود نعمتی داد؛ اثر آن را بر او ببیند؛ به حضرت عرض شد: چگونه؟ فرمود: لباس خود را پاکیزه، خویشتن را خوشبو، خانه اش را نیکو و جلوی آن را جارو نماید … (عاملی ۱۴۰۹ق)

خانه صادقی اردبیل

اصول ایجابی :

 الف). اصل رعایت حریم و محرمیت

حریم افراد خارجی : اسلام این نکته را که حریم خصوصی هر فرد باید از تجاوز مصون باشد؛ به رسمیت می شناسد. از این رو حریم خصوصی خانه در بسیاری آیات مورد اشاره قرار گرفته است . به عنوان مثال می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید ؛ در خانه هایی غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن س لام کنید . این برای شما بهتر است ؛ شاید متذكر شوید (آیه ۲۷ سوره نور )

خانه امینی ها (حسینیه امینی ها قزوین)

ب). اصل توصیه به مهمان پذیری : اسلام مهمان نوازی را برای حفظ روابط مستحکم خانوادگی، همسایگی و اجتماعی بسیار ترغیب می نماید . دید و بازدید پیوند بین مردم را تقویت میکند و در زندگی اجتماعی از ارزش والایی برخوردار است. در حوزه عمومی خانه، وجود مکان هایی برای پذیرایی از مهمانان ضروری است. این ضرورت از تکلیف حفظ روابط قوی با اعضای جامعه (یعنی همسایگان، خویشاوندان غیر ساکن و دوستان) نشأت می گیرد.

خانه انیس الدوله تهران

ج). رعایت وسعت به اندازه

اصل توصیه به وسعت خانه : در احادیث همواره به وسعت خانه به شرط استفاده خدمه و مهمانان توصیه شده است. روایت است کسی از حضرت ابوالحسن (ع) پرسید : والایی زندگی دنیا در چیست؟ حضرت پاسخ دادند: در گستردگی خانه و انبوه بودن دوستداران کلینی ۱۳۹۰، ج ۶، ۵۲۶).

پرهیز از ساختن بیش از نیاز میانه روی : که همان مشی در حد تعادل و اجتناب از افراط و تفریط است ؛ از کیفیاتی است که در به تعادل رساندن جامعه ایفای نقش می نماید. همانگونه که اسلام مسلمانان را از تجملات و هزینه های اضافی بر حذر داشته است؛ جنبه های مکانی خانه نیز نبایستی شامل فضاهای غیر ضروری بوده و ویژگی های مکانی آن باید نمایانگر استفاده کامل و کافی ساکنین خانه از آنها باشد. امام علی علیه السلام می فرمایند :

یکی از رنج ها این است که انسان چیزی را فراهم آورد که نمی خورد و بنایی بسازد که در آن سکونت نمی کند و سپس به جانب خداوند متعال می رود در حالی که نه مالی با خود می برد و نه ساختمانی منتقل میکند» (ری شهری ۱۳۸۶، ۲۵۱۸).

عمارت کاظمی تهران

نتیجه گیری :

شریعت از طریق منابع خود اصول ویژه ای را در حوزه های مختلف به منظور حمایت از ارزشهای اجتماعی اسلام تدوین نموده است. در حوزه مسکن، اسلام خواستار حفظ حریم خصوصی ساکنین خانه، رعایت اندازه مناسب در زیربنا و ارتفاع ، مهمان پذیری، پرهیز از تجمل گرایی و تزئینات افراطی است. این اصول در عمده خانه های سنتی ایران رعایت می شده و در مواردی نادر ناهماهنگی هایی نیز مشاهده میشود. بسیاری از این آموزه های اسلامی در سایر فرهنگ های جهان و نیز دیدگاه نظریه پردازانی چون الکساندر، اسکروتن، پلاسما، مارکوس، ادواردهال و … نیز تأکید شده و در طراحی معماران بزرگ رعایت شده است و در برخی موارد نیز نامطابقتهایی مشاهده میشود. لذا لازم است در الگوبرداری از این مصداقهای مطرح جهانی احتیاط لازم به عمل آید. بهره گیری از الگوها و مصداق های نامناسب جهانی و تقلید صرف از آنها، می تواند موجب ناهنجاریها و آسیب های فرهنگی در جوامع اسلامی شود. بنابراین، اهمیت پژوهش حاضر، کشف الگوهای مناسب و نامناسب از میان مصداقها و تئوری های جهانی بر مبنای اصول اسلامی است تا از این طریق فرد مسلمان بتواند با بهره گیری از اصول اسلامی و تجسم کالبدی آن، انعکاسی از دین را در طراحی مسکن مطلوب خود فراهم کند. در حوزه اصول سلبی به چهار اصل نهی اشراف، پرهیز از تشخص کالبدی، نکوهش ارتفاع زیاد و اعتدال در تزیینات پرداخته شد؛| و در موضوع نهی اشراف که در عمده خانه های سنتی ایران با حساسیت خاصی مورد توجه بوده؛ آموزه های الکساندر در الگوهای ۱۴۰ ، ۱۱۵ و ۱۶۴ با آموزه های اسلامی متفاوت است. و در اصل پرهیز از تشخص کالبدی که پلاسما و اسکروتن نیز در طراحی خانه بر آن تأکید داشته اند؛ ورتمن و برخی معماران مانند آیزنمن و گری نظرات معارضی دارند. سه نکوهش ارتفاع زیاد خانه به طور اخص چندان مورد توجه نظریه پردازان جهانی قرار نگرفته است؛ با این وجود معمارانی نظیر لکوربوزیه در برخی طرح های خود به این موضوع توجه داشته اند.

و در حوزه تزئینات خانه که اسلام از دو جنبه توصیه به آراستگی و نفی تجمل به آن توجه داشته است ؛ الكساندر و ونتوری آموزه های موید و آدولف لوس و لكربوزیه آموزه های معارضی را ارائه می دهند. اعتدال در تزئینات در خانه های معمارانی نظیر رایت و آندو مشهود است و عدم رعایت اعتدال در طرح های معمارانی نظیر گائودی ملاحظه می شود.

منبع : خلاصه مقاله اصول طراحی خانه از منظر اسلامی و الگوهای کاربردی معاصر – حمزه نژاد، صدریان – پژوهش های معماری اسلامی ، شماره 4، پائیز 1393 – ص 58