بازار شهرستان سیرجان

سیرجان شهری در جنوب غربی استان کرمان و مرکز شهرستان سیرجان است. این شهر در ۹۶۰ کیلومتری تهران و ۱۷۵ کیلومتری کرمان قرار دارد و با توجه به قرار گرفتن در تقاطع محورهای مواصلاتی تهران – بندرعباس و کرمان – شیراز از دیرباز مورد توجه بوده‌است. جمعیت شهر سیرجان بر پایه سرشماری سال ۹۵ برابر ۱۹۹٬۷۰۴ نفر بوده‌است. شهر سیرجان به دو منطقه شهرداری تقسیم شده‌است. سیرجان یکی از شهرهای صنعتی و اقتصادی کشور به‌شمار می‌رود و منطقه ویژه اقتصادی محسوب می‌شود.ارتفاع شهر سیرجان از سطح دریا ۱۷۶۶ متر است و این شهر نسبت به شهرهای نیمه کویری دیگر ایران هوایی معتدل‌تر و ملایم‌تر دارد و یکی از تولیدکنندگان اصلی پسته در استان کرمان است. به لحاظ تاریخی جاذبه‌های خاصی را از جمله بازار شهرستان سیرجان در خود جای داده‌است.

برای خواندن مطالب مربوط به معماری ایرانی لینک روبرو را کلیک کنید: سبک معماری ایرانی

موقعیت بازار شهرستان سیرجان

مکان : کرمان – شهرستان سیرجان

وجه تسمیه سیرجان

درباره وجه تسمیه سیرجان نظرهای مختلفی اظهار شده‌است، ولی پژوهشگران عمدتاً بر این عقیده‌اند که در زمان ساسانیان به دلیل وجود قناتهای بسیار زیاد در این منطقه، آن را سیرگان یا سیرکان یعنی سیرآب از قنات یا پر از قنات نامیده‌اند. عده‌ای نیز کلمه گان یا کان را که به معنی معدن است به علت وجود معادن گوناگون در این منطقه دانسته‌اند. در استیلای عرب نام  سیرگان معرب شده و به سیرجان تغییر یافت.

تغییر مراکز شهری در طول تاریخ

موقعیت بازار شهرستان سیرجان

بازار شهرستان سیرجان و در خیابان  امام خمینی واقع شده است. که از قسمت جنوبی به بلوار دکتر صادقی و از قسمت غربی به خیابان 17 شهریور ختم می شود. نشانی : کرمان، سیرجان، خیابان امام خمینی .

برای خواندن مطالب مربوط به معماري ايراني لینک روبرو را کلیک کنید: هنر و معماری ایران ، سبکهای معماری ایرانی

تاریخچه بازار شهرستان سیرجان

در مورد تاریخچه اثر و یا شخص بانی سازنده بازار سیرجان اطلاعات مکتوبی در دسترس نمی باشد ولی با توجه به تحقیقات میدانی این بازار حدود 200 سال قدمت دارد. وجود سنگ های قبر در اطراف بازار بخصوص وجود تاریخ منقور در روی سنگ قبر شیخ عبدالمحسن احسائی جد خاندان محسنی سیرجان موید این مطلب می باشد که بازار قدمتی 200 ساله دارد و دیگر سندی که می توان بدان استناد کرد حکم وکیل الملک حکمران ایالت کرمان است که تاریخ 1286 هجری قمری بر روی آن مسطوراست که در آن حکایت از وجود کاروانسرا و بازار در این محل دارد. سند دیگری که می شود بدان استناد کرد کتیبه داخل کاروانسرای حاج ابراهیم است که این کاروانسرا جز بازار و در قسمت جنوبی بازار می باشد متن این کتیبه شرح ذیل است:

بسم الله الرحمن الرحیم- عمده الامر العظام، حاجی مفاخر الممالک، تاکنون ما به هر نقطه و محلی ماموریت داشته ایم، اسباب اجر امورات خیر، جهت رعیت و مذاکره، دعای خیر، برای دولت ابد مدت بوده ایم و تا ممکن و میسر شده است در تکلیفات مردم، تخفیف داده و جانب رعایت رعیت را فرضیه وقت و طاعت حضرت پروردگار دانسته، چند فقره رسوم و معاملاتی مالیاتی از قدیم در سیرجان بجا و معمول است، که تحمیل آنها خیلی به اهالی و رعیت آنجا مشکل و دشوار است و آنها این است که به اسم قپانداری و سیورساتی و دلالی و راهداری عمال سیرجان مبلغی معافی کنند و بر عمل مالیلتی آنجاست و چندی قبل قپانداری و سیورساتی را تخفیف داده و موقوف داشتیم و نوشتیم دیناری به این اسم و رسم از رعیت گرفته نشود و مخصوصاٌ شرحی در روی سنگ ، نوشته شود که سالهای سال از ما یادگار بماند و بعدها اهالی سیرجان از این دو فقره بدهی معاف ابدی باشند و بحمدالله این امر یادگار بماند و بعدها اهالی سیرجان از این دو فقره بدهی معاف ابدی باشند و بحمدالله این امرخیر ، در ثواب کاملات صور یافته و تشکر داریم و از این رهگذر اسباب آسودگی و معافی بندگان خدا ما واقع شدیم و سنگ هم از طرف دولت امر شده و خود ما هم بالطوع الرقبه و دلالی و راهداری را با امر موقوف نموده و با نکه مبلغی ضرر آن بر ما وارد است کلی تخفیف دادیم و با آنکه مبلغی ضرر آن بر ما وارد است ملی تخفیف دادیم و مقصود از نگارش این مرقومه این است که به همراهی جناب رستم خان در سیرجان، ورود و به عموم  اهالی از تجار و رعیت و سایر طبقات مردم اعلان کند و همه بدانند چنانچه قپانداری و سیورساتی را مرتفع داشتیم و دلالی و راهداری را نیز بر حسب این حکم، موقوف نموده، تخفیف داده ایم و والیه الامیر الامر العظام رستم خان حاکم سیرجان دیگر چیزی به این اسم و رسم مطالبه نمی کنند و ما از این فقره خیرات را هم در سنگی مخصوص منقور داشته و عامه اهالی به شکرانه این رعایت از صمیم قلب، ذات کثیر البرکات بندگان اعلیحضرت اقدس شاهنشاه… اسلام پناه ارواحنافداه را دعاگو باشیم .

« اللهم وقفنا بالخیرات فی شهر رمضان المبارک سنه 1322»

نقشه 1320 سیرجان – فرهنگ رزم آرا

محیط فرهنگی بازار شهرستان سیرجان

عمدتا پیرامون بازار های سنتی زندگی مردم و آنچه که امروز اصطلاحا بافت تاریخی نامیده می شده حضور داشته – ازین بافت تاریخی امروز جز آثار اندکی باقی نمانده است و تلاشی جهت حفظ آن مشاهده نمی شود

در حدود یکصد سال پیش و قبل تر از آن آنچه در نقشه دیده می شود عمدتا محلات یا کوی ها بنام اعیان نامگذاری شده و نشان از این واقعیت دارد که در گذشته ای نه چندان دور عمده مردم سیرجان بیشتر روستا نشین ( روستاهای دور و نزدیک ) بوده و تعداد افراد اعیان و بازاری در محدوده بازار مسکن داشتند . این نظر را می توان در کتاب جغرافیای مملکت کرمان بهتر دید :

 ” قریه ای در اواسط، صحرای این بلوک بود، موسوم به بیمند . در هشتاد سال قبل از تحریر این رساله میرزا سعید کلانتر آنجا دهی قریب به آن قریه آبادان نموده، موسوم به سعید اباد .چون در عرض راه شیراز و بیشتر محال فارس و کرمان و میانه بند  بندرعباس و یزد واقع است به مرور ایام بر آبادانی آنجا افزود، بازارها و کاروانسراها ساخته شد. …. تجار و کسبه و اهل حرفه و صنایع از شیراز و یزد و گواشیر و لارستان و سایر بلاد در آنجا موطن شدند .حال تحریر که سنه 1291 هجری است سعید آباد را شهر می توان گفت . از حیث جمعیت و آبادانی از سلطان آباد عراق و دولت آباد ملایر بیشتر و بهتر است .در این شهر هر وقت کسی بخواهد ، چهار هزار من شکر یا هزار من قند یا دوهزار من تنباکو و دوهزار من برنج و هزار شیشه آبلیمو، به آن واحد ممکن است. و در بعضی بلادان مقدور و میسور نیست از جمله همه نوع کسب و حرفه، اسواق و دکاکین متعدد دارد ” [1]

جهت تدقیق موضوع ارجاع به این بخش از کتاب تاریخ سیرجان نیز جالب است :” آمار مربوط به سرشماری آبان 1335 … جمعیت این شهر را 12.172 نفر و جمعیت دهات را 47.917 نفر و در مجموع آن را 60.089 نفر نوشته است . “[2]

با جمع بندی موضوعات می توان محیط پیرامونی بنای بازار را موطن بازرگانان و پیش وران و البته اهالی اصیل سعید آباد دانست که حداقل تا زمان اصلاحات ارضی جمعیتی این چنینی داشته و محیط اجتماعی قشر متوسط به بالا و پیشه ور بوده از جمله بناهای فاخر این حوالی می توان به خانه حاج رشید و بادگیر چپقی اشاره کرد .

1.1-   راسته های بازار شهرستان سیرجان

1.1.1-      راسته بازار جرو

جر در ادبیات عامه سیرجان به معنای جایی است که ارتفاع کمتری نسبت به همجواری خود دارد . این راسته بازار شهرستان سیرجان که قدیمی ترین راسته بازار موجود است . این راسته دارای دو ورودی از بیرون به درون است یکی در ضلع شرقی و دیگری در غربی .

این راسته دارای پوشش طاق و تویزه و اندود کاهگل و گچ است که مغازه های آن به شیوه ی مغازه های قدیم دارای ارتفاع از سطح زمین است . عمده کالای این راسته پارچه ، قالی و خشکبار است. در سقف دارای هورنو و کلاف چوبی بین دهانه ها را متصل نگه می دارد . کفپوش فعلی بنا از جنس موزائیک سیمانی است و خبری از کفپوش اولیه آن نیست . درب تعدادی از مغازه های این راسته چوبی و قدیمی و تعداد زیادی کرکره ای و فلزی است . یکی از ورودی های کاروانسرای آقا ابراهیم در این راسته قرار دارد . نوع چفد بکار رفته در این راسته را می توان چفد مربع یک و چهار دانست . هم چنین بین این راسته و راسته بازار نو راهی است که آن نیز به لحاظ معماری دارای ویژگی هایی شبیه به همین بناست .

1.1.1-      راسته بازار کهنه

این راسته  جهتی شرقی غربی دارد . یکی از ورودی های این بنا در خیابان امام خمینی (ره) واقع است . و فاقد سردر مشخصی است و فقط آغاز تویزه طاق نشانگر ورودی این راسته است . این راسته نیز دارای پوشش طاق و تویزه است که در سقف هورنو دارد و نوع پوشش طاقی را می توان نیم دایره (موسوم به چفد نیم پرهون ) دانست .و در بالای هر سردر مغازه دارای شباکی است که در امر تهویه موثر است . مغازه داران این بخش صنف خاصی را تشکیل نمی دهند و صنوفی مانند : عطاری، پوشاک، جواهر آلات و … در آن به کسب می پردازند .

بدنه بنا نیز با آجری است و جابجا با گچ پوشیده شده است و سقف نیز دارای اندود گچ است .عرض دهانه این راسته چیزی در حدود 5 متر است  و 120 متر طول راسته است . کفپوش این راسته نیز موزائیک سیمانی است . مغازه عمدتا هم تراز زمین اند و در جاهایی به اندازه محدود دارای ارتفاع بالاتر است . در این راسته جوی آبی تعبیه نشده است .هم چنین بین این راسته و راسته مسگر ها چهارسوق نه چندان واضحی تشکیل شده که دارای کاربندی طاقی است که بر چهار تویزه هم بر سوار شده و توسط چهار فیلپوس به شکل منحنی رسیده است . هم چنین در ضلع شرقی این راسته پاساژ های جدیدی شکل گرفته است .

بین این راسته و راسته بازار نو نیز راهرویی تعبیه شده است .

1.1.1-      راسته بازار نو

 این راسته بین دو راسته جرو  و بازار کهنه واقع است . آنچنان که از شواهد پیداست این راسته قدمت ساخت کمتری نسبت دوراسته جانبی دارد . سر درب اصلی بازار سیرجان ورودی شرقی این بناست .

پوشش این راسته تیزه دار و کم ارتفاع و از نوع شبیه به پنج او هفد است . این راسته نیز دارای هورنو و شباک آجری برای تهویه است .

مغازه داران این راسته نیز ترکیبی اند و نه مربوط به قشر خاصی .

بدنه بنا نیز با آجری است و جابجا با گچ پوشیده شده است و سقف نیز دارای اندود گچ است .عرض دهانه این راسته چیزی در حدود 6.5 متر است  و 110 متر طول راسته است . کفپوش این راسته نیز موزائیک سیمانی است . مغازه عمدتا هم تراز زمین اند و در جاهایی به اندازه محدود دارای ارتفاع بالاتر است . در این راسته جوی آبی تعبیه نشده است .هم چنین بین این راسته و راسته بازار کهنه و جرو معابری وجود دارد

سردرب بازار  چارچوبی است مستطیلی که در ارتفاع دارای دو طاق است . طاق اول که نقش باربر دارد . تویزه طاق راسته بازار نو است و طاق دوم نقش آمودی دارد . در این طاق کاربندی نه چندان معمولی به شکل گل لاله وجود دارد که احتمالا جدید است و با باریکه کاشی آبی رنگی برجسته شده است . هم چنین مابین پاکار دو طاق با کاشی تزئین شده است . دو ستون اصلی سردرب در پایین دارای ازاره ای با سنگ گرانیت قرمز است که جدید نصب شده است . و در بالا نیز دارای معقلی گل با کاشی آبی کار شده است .کتیبه سردر که در بالاترین قسمت نصب شده است حکایت از بازسازی سردر سال 1386 دارد و به نوعی این کاشی ها قدمت چندانی ندارند .

1.1.1-      راسته بازار مس گران

این راسته بازار شهرستان سیرجان از جنب مسجد اعظم شروع و به میدان خرما فروشان ختم می شود .و بر سه راسته قبلی عمود است و دسترسی دارد .

پوشش این راسته نیز طاق و تویزه و با چفد تیزه دار و از نوع شبیه به پنج او هفد است . این راسته نیز دارای هورنو در سقف و بادخور آجری برای تهویه است .

آنچه از نام قدیم این راسته بر می آید راسته مس گران بوده که اکنون به صنوف مختلفی تعلق دارد و کاربری واحدی ندارد . از طرفی در ضلع غربی راسته ای افزوده شده و مغازه های جدید ساختی مشاهده می شود .

بدنه بنا نیز با آجری است ؛ سقف نیز آجری است و به صورت چپیله کاری تزئین یافته است .عرض دهانه این راسته چیزی در حدود 6.5 متر است  و 50 متر طول راسته است . کفپوش این راسته نیز موزائیک سیمانی است . مغازه عمدتا هم تراز زمین اند و در جاهایی به اندازه محدود دارای ارتفاع بالاتر است . در این راسته جوی آبی تعبیه نشده است .

1.1.1-      راسته قهوه سائی

این راسته در امتداد راسته مسگران و پس از میدان خرما فروشان واقع است . این راسته  دارای پوشش طاق و تویزه با چفد جناغی

 است . این راسته تخصصی قهوه سایان ( تولید قاووت ) است که در آن به پودر کردن دانه های گیاهی کرده و ترکیباتی چون قاووت، اویه در این راسته قابل تهیه است .

این راسته نیز دارای پوشش گچی است .

1.1.1-      میدان خرمافروشان

این میدان مابین دو راسته قهوه سایی و مسگران واقع است . این میدان دارای درختی در میان است . مغازه داران این میدان جهت افزایش رفاه حال مشتریان سقف را با پوشش ورق گالوانیزه پوشانده اند . و خود ناهماهنگی ایجاد کرده است . این میدان نیز کاربری اصلی خود را حفظ نکرده و صنوف مختلفی در آن مشغول کارند .

بدنه ی این میدان آجری است . و کفپوشی از موزائیک سیمانی دارد .این میدان دارای جویی در وسط است .

1.1.1-      میدان شیوه کشی

این میدان عمود بر راستای میدان خرمافروشان است .تعدادی از مغازه های این راسته جدید ساز اند . هر یک از مغازه داران به دلخواه تابش بندی بر جلوی مغازه نصب کرده اند . هم چنین باغچه و درختانی در میان آن موجود است . بدنه شمالی این راسته عمدتا شامل کاربری های میوه فروشی است و در راسته جنوبی عمدتا ابزار فروشی . کفپوش این بخش نیز موزائیک سیمانی است .

1.1.1-      کاروانسرای آقا ابراهیم

بنایی است یک طبقه ( بجر ورودی های آن که دو طبقه احداث شده اند) با طرح حیاط مرکزی که حجره ها عمدتاٌ در یک لایه فضای با واسطه رواقی که دور تا دور حیاط می چرخد قرار گرفته اند. کاروانسرا دارای ورودی است یکی از جانب بازار و دیگری از جانب کوچه پشت بطوری که این دو ورودی در مقابل یکدیگر قرار می گیرند ورودی از جانب کوچه محدود به دو برج منحنی شکل می باشد که نگهبان درب ورودی می باشند با طی یک راهرو که از این درب منشعب می گردد به حیاط مرکزی می رسیم و در طول این راهرو اتاقهایی کوچک وجود دارد و در سمت چپ آن مسیرهای دسترسی با انبارها بر بالای این راهرو و در لایه اول فضایی نسبت به حیاط اتاقهای در طبقه دوم طراحی شده استکه آکس طولی حیاط را شکل می دهد و تعریف می کند در حال حاضر سقف این راهرو تخریب شده است بنظر می رسد این ورودی بیشتر برای ورود و خروج چارپایان مورد استفاده قرار می گرده است اما ورودی از جانب بازار دارای تناسبات انسانی است و راهروی ورودی به حیاط آن در برگیرنده هشتی است که در مرکز این راهرو وجود دارد و پله های دسترسی به بام و اتاقهای بالا را در خود جای داده است هشتی مذکور دارای ارتفاعی به اندازه دو طبقه می باشد. اما بقیه فضاهای کاروانسرا یک طبقه ارتفاع دارد. تمامی حجره های واقع در اطراف حیاط بازار شهرستان سیرجان به حیاط مرکزی دید دارند و در حقیقت در برگیرنده حیاط مرکزی که دارای آبنما و فضای سبز بوده می باشد و جهت دسترسی به تمامی آنها باید از حیاط و رواق اطراف آن گذر کرد. پوشش عمده حجره ها یا طاق آهنگ می باشد و رواقها با کمک قوس های شبدری فضایی شفاف ما بین حیاط و حجره بوجود آورده اند

منبع : خواجویی – 1399