خانه سنّتی،مقدمات و تحلیل سامانه ای

خانه/xāne/

معنی

۱. بنایی که انسان، به‌ویژه خانواده در آن زندگی می‌کند؛ منزل.
۲. جایی که جانوران در آن زندگی می‌کنند؛ لانه؛ کنام. ( فرهنگ فارسی عمید، 1399 )

در خانه یکی از مباحث مهم در معماری ما می باشد که کمتر به آن پرداخته شده است. متأسفانه در دانشکده های معماری این مبحث مورد بررسی قرار نگرفته است. نیاز به خانه در این زمان خیلی احساس می شود و می بایست با شناخت معماری گذشته و تطبیق آن با معماری معاصر این نیاز را برطرف کرد. واژه خانه که امروزه مصطلح است در گذشته به اتاق اطلاق می شده است، اتاق خصوصی را )وستاخ( یا گستاخ یا وثاق می نامیده اند، از واژه سرا بجای کلمه خانه در اصطلاح امروز آن، استفاده می شده است. در جنوب ایران اصطلاح خانه سرابه معنی سرایی با اتاق است مرسوم بوده است.

انسان وقتی از غار بیرون آمد نیاز به سرپناهی داشت و بر این اساس طبیعی است که قدیمی ترین مورد معماری ، ساختمان خانه باشد. این امر از عصر حجر شروع شده و عناصر دیگر معماری از بعد زمانی فرع بر آن است.( پیرنیا، 1369 )

برای خواندن مطالب مربوط به معماری معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: شاهکارهای معماری معاصر ایران

خانه سنّتی

خانواده کوچک ترین عنصر جامعه است و همیشه و در تمام ادوار، دارای ارزش و مقام بوده و حریمی برای خود داشته است. گاهی به ندرت دچار اختلال شده ولی در کل حریم خود را داشته و مقدس بوده است. در ایران اسلامی و حتی قبل از اسلام، خانه سنّتی دارای حرمت و محرمیت بودند: حرمت همین ارزش و تقدس است که اشاره شد و محرمیت یعنی این که دیگران به راحتی نمی توانستند وارد خانه شوند. به همین جهت در خانه ها، ورودی ها ویژگی های خاصی داشتند. از گذر عمومی ابتدا وارد هشتی می شدند، از هشتی عبور می کردند و از راهرویی که حتی چند پیچ داشت، عبور کرده، از گوشه خانه وارد میانسرا می شدند. معمولا گذرها پیچ و خم داشت و ارزش خانه های انتهای کوچه بیشتر بود. دلیل آن هم این بود که اگر روزی حمله ای به شهر می شد، دورترین جایی که در دسترس بود، انتهای کوچه بود . ( عمرانی پور، 1384 )

 خانه، زیستگاه و جایگاه دائمی مردمان است. خانه دارای گونه هایی مانند کاخ، کوشک، کلبه، خانه کوچک، خانه بزرگ، خانه یک پوشه، خانه چند پوشه، خانه چهار صفهای، خانهی شش صفهای، خانهی کویری، خانه شمالی (گالی پوش – سفال پوش)، خانه مستور (درونگرا)، خانه خشتی، خانه آجری، خانه سنگی، خانه کاهگلی و… است .(صادق شمس – 1389 )

جایگاه خانه سنّتی در شهر قدیم

در فضای شهری که حرکت می کنیم، آن چه در هر بافتی با آن روبرو هستیم و قسمت اعظم آن چه که از معماری در دنیا ساخته می شود، خانه است. در این اواخر خدماتی مثل وکیل دعاوی یا مؤسسات حسابرسی اضافه شده است؛ با وجود این هنوز خانه از لحاظ تعداد، حجم و ابعاد از هر کاربری دیگری بیشتر است. در بافت قدیم هم همین طور بوده است. امروزه بیشتر مجموعه های مسکونی هستند که در آنها در هر بلوک خانواده های زیادی زندگی می کنند ولی سابقا هر خانواده، خانه ای داشت ولو کوچک و چون هر کدام برای خود یک خانه سنّتی داشتند، خانواده هایی گسترده و بزرگ بودند. ولی امروزه با جدا شدن فرزندان، هر فرزند برای خود خانه ای جداگانه تهیه می کند. ( عمرانی پور، 1384)

برای خواندن مطالب مربوط به معماري معاصر ایران لینک روبرو را کلیک کنید: شاهکارهای معماری معاصر ایران ، بناهای شاخص معماری معاصر ایران

خانه سنتی در شهرهای قدیم بنا بر اوضاع اقلیمی و مناسباتی چون سمت و سوی قبله دارای جهت گیری خاصی نسبت به جهات اربعه بوده اند که در فرهنگ واژگانی ایران از آن به عنوان “رون” یاد شده است .

مطالعه بیشتر پیرامون رون و مستطیل طلایی معماری ایران مراجعه شود به مقاله :  رون | سویایی فضاها در معماری سنتی

انواع خانه سنّتی در ایران

 در این باره تا کنون دسته بندی های متفاوتی ارائه شده : در یک رویکرد خانه های سنتی بر اساس اطلاعات اقلیمی و مکان قرار گیری به 4 دسته با ویژگی های خاص ( 4 اقلیم متفاوت معماری) تقسیم شده اند . در جای دیگر بر مبنای مصالح و اندام های ساختمانی به دسته های گوناگونی تقسیم شده اند :” خانه دارای گونه هایی مانند کاخ، کوشک، کلبه، خانه کوچک، خانه بزرگ، خانه یک پوشه، خانه چند پوشه، خانه چهار صفهای، خانه ی شش صفهای، خانهی کویری، خانه شمالی (گالی پوش – سفال پوش)، خانه مستور (درونگرا)، خانه خشتی، خانه آجری، خانه سنگی، خانه کاهگلی و… است .(صادق شمس – 1389 ) “

در دسته بندی دیگر خانه ها برمبنای دوره ساخت و الگوهای مکانی و زمانی در دسته بندی های سبکی جای گرفته اند . و جایی دیگر بر مبنای طبقات اجتماعی مکان زندگی تعابیر گوناگونی به خود گرفته است ( شبیه کوخ، سرا، کاخ، کوشک و … ) در دسته بندی دیگری که رایج تر است خانه های سنتی به دو نوع زیر دسته بندی شده اند :

الف). خانه درون گرا : عمدتا خانه های مرکز ایران که دارای حیاط مرکزی و ساختاری رو به درون هستند .

ب). خانه برون گرا : خانه هایی که دسترسی سطحی (از سطح) به بیرون دارند.

الف). سامانه کالبدی خانه سنّتی

عبارت است معماری ساختمان، عناصر و …

1. عرصه بندی فضایی خانه سنّتی :

2. جایگذاری کلی فضاها در ساختار دورن گرا و دسترسی های خانه سنّتی :

3. روابط و دیاگرام های کلی :

4. سیستم چینش و الگو خانه سنّتی

5. معماری اقلیمی بنا ( بیرونی):

عناصر و اندام ها خانه سنّتی

در طرح نقشه اتاق ها ، حیاط و غیره از تناسب طلایی ایرانی کمک می گرفتند . تناسب طلایی ایرانی از مستطیلی در داخل یک شش ضلعی بدست می آید. شکل حیاط پنج دری، سه دری و عناصر دیگر بر مبنای همین تناسب بوده است.

سردر 

اغلب خانه ها بخصوص خانه های مجلل دارای سردر یا درگاه بوده اند . معمولا دیوارهای بیرونی کاه گلی بوده و فقط سردر مجلل ساخته می شده است. نسبت عرض به تورفتگی سردر معمولا یک به دو بوده است. سکوهای کناری پا خوره نام داشتند و برای کسانی که با صاحب خانه کار داشته ولی لازم نبوده وارد خانه شوند، و همینطور پاتوقی برای صاحبخانه یا پسر خانه نیز بوده است. تورفتگی ، گنه و پوشش آن را نیز کنه (نیم گنبد) می نامیدند. کنه پوش را معمولا با کاربندی می پوشاندند. در پایین کاربندی که لنگه های بزرگ گچی تکیه می کند از لب بند تویزه های کوچک استفاده می کرده اند . در اصلی در سر و در جاهایی نیز دروازه گفته می شده است. در بین هشتی و اندرون خانه را میان در و در تمام تخته اتاق ها را در و نوع مشبک آن را در و پنجره می گفتند.

تشریح کالبدی سر درب

اجزای درسر متشکل از چهار چوب و قابهای روی آن بوده است (قاب ایرانی معمولا متشکل از دو قاب مربع در بالا و پایین و یک قاب مستطيل در وسط بوده است. در صورت پهن بودن عرض در قاب وسطی به شکل مربع در می آمده است. تخته هایی را که در کنار هم قرار می گیرند بوسیله گلمیخ با تخته ای که در پشت آن قرار داشت به هم وصل می شدند. برجستگی عمودی وسط در که از بیرون دیده می شود دماغه نام داشته است. دو عنصر فلزی حلقه برای زنان و کوبه برای مردان بر روی اغلب درها جای داشته ولی در بعضی جاها فقط یکی بوده است .) در اجزاء دیگری مثل باهو، میان باهو، سربند، پاسار یا پاسال میان بند یا پاسال وسط و غيره… دارد.

هشتی 

بعد از سردر وارد هشت یا هشتی یا کریاس می شدند. هرچند که در بیشتر مواقع شکل آن هشت ضلعی است اما این به مفهوم هشت (عدد) نیست و هشتی هایی به شکل مربع و دیگر شکلها داریم. منظور از هشت چیزی است که از فضاهای داخلی خانه بیرون آمده و تنها جایی است که با بیرون خانه ارتباط دارد. این فضا و راهروهای پیچ در پیچ منتهی به حیاطهای اندرونی و بیرونی مانع دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده می شده است بر ایجاد مکث تقسیم فضایی و فضایی جهت انتظار از عملکردهای جالب این عنصر می باشد.

هشت ضلعی هایی که در ایران بکار می رفته اند و در هشتی های خانه هم استفاده  شده عبارتند از : ١- هشت گوش کامل ۲- هشت ونیم هشت . ٣- نگینی 4- کشکولی

هندسه پلان هشتی خانه

داخل هشتی عناصر مختلفی مثل سكو، چراغداران و برای رفتن به فروار (اتاق بالای هشتی) پله ای در نظر گرفته می شده است. پوشش های هشتی ها نیز بسیار متنوع و معمولا با کار بندیهای بسیار زیبایی پوشیده شده است.

جهت مطالعه بیشتر پیرامون هندسه مقطع هشتی ( کاربندی ) مراجعه شود به مقاله :کاربندی ترسیم و طراحی 

راهرو 

که برای وارد شدن به فضاهای مختلف از جمله فضای مهمانی و اندرونی می بایست از راهروهای پر پیچ و خم عبور کنند. راهروهای پیچ در پیچ خانه را دالان می گفتند. راهرو و سر پوشیده بزرگ را نیز دالان می گویند. دو طرف سه دری ها نیز راهرو قرار می گرفته است. اگر در دو طرف تالار، راهروها کمی پهن تر باشند آنرا تخت گاه می گویند.

ورودی و دالان خانه منوچهری کاشان

حیاط یا میانسرا در خانه سنّتی

در خانه سنّتی شهرهای مختلف مثل یزد، شیراز، اصفهان، کرمان و غیره حیاط  آنها بصورت باغی کوچک عمل می کرده است. .

“میانسرا با تناسب طلایی ایرانی و جهت گیری دستوری خود، در تمام سال محیط بهداشتی مطبوعی فراهم و از گردش آفتاب و نور خورشید، بهترین استفاده را برای پورت های گردا گرد خود کسب و تامین می کند، در صورتی که جهت گیری یاد شده با مسیر باد غالب و سمت طوفانهای شن، یا محل استقرار کوه بست به آبادی سازگار نباشد، میانسرا به جنوب غربی متمایل می گردد.  جهت یابی میانسراها به قرار فوق ، حاصل ترسیم هندسی مستطیل های محاط در شش ضلعی منتظم است.

جهت میانسرا

در قسمت شمالی میانسرا، پورت های آفتاب روی قابل استفاده در تمام فصول (بویژه  زمستان مستقر است. در جنوب که پرسایه است بخش تابستانی قرار می گیرد.  در شرق که چهره به آفتاب شدید غرب دارد، پورت های کم اهمیت و انبار و غربال جایگزین می گردد. این فضاها بیشتر از سقف نور می گیرند و کمتر در وروزن به میانسرا دارند . قسمت شرقی به سبب نامرغوب بودن، در حدی که زاویه مطلوب جهت گیری میانسرا را مخل نباشد، اختصاص به رفع تناسبی و نا گونیایی زمین نیز دارد .

اجزا بدنه حیاط

مهتابی خانه سنّتی

سکویی واقع در اشکوب دوم که محل استراحت در شب های تابستان بود و روز ها مکان مناسبی برای دیدار باغ، فرزندان و … بوده است .

و لزوما خاطرنشان می سازد که تقسیم بندی یاد شده با توجه به اولویت هاست وگرنه ابعاد و جهت میانسرا ، حوض و باغچه ، عوامل آفتابگیر و سایه گستراو اندام های تهویه گر(گزینش کاربرد مصالح مناسب و سایر تدابير متخذه تمام یورت ها را در چهار فصل قابل استفاده می کند. مگر قسمت شرق در تابستان ».  طرح باغچه ها و حوض ها نیز تنوع بسیار جالبی دارد. در باغچه انواع مرکبات مثل نارنج) لیموترش لیموشیرین، نارنگی واگرایی می کاشتند، در جاهای خشک انار که در فصول مختلف سال بسیار زیبا است، کاشته می شده است. گیاه خرزره جهت جلوگیری از تجمع پشه بکار می رفته است. انواع گلها مثل گل یاس ، ذنبق سفید، نیلوفر، درخت پیچ و بسیاری چیزهای دیگر نیز مورد استفاده بوده است. حوض های داخل حیاط نیز متنوع هستند. این حوض ها در شکل های شش ضلعی ایرانی ، دوازده ضلعی، مستطیل با تناسب طلایی بوده اند و در بعضی شهرها مثل شیراز حوض ها را گرد می ساختند.

شیوه جانمایی و طراحی ضلع شمالی (اصلی) ساختمان : این کار توسط دایره و مربع های تودرتو انجام می شد؛ تقاطع مربع و دایره همان جانمایی است .

اتاق

در خانه های ایرانی اتاقها به صورت سه دری ، پنج دری ، تالار و… ساخته شده و هر کدام ویژگی خود را داشته اند. یکی از علائق ایرانیان در ساخت خانه ها ایجاد ارتباط بصری بین اتاق و فضای بیرون آن است، گشادگی، فراخی و دید آزاد داشتن جزء طبیعت ایرانی است حتی در حال حاضر نیز همین طور است. در بیشتر جاها از اتاق های سه دری استفاده می شده ولی در اصفهان به دلیل آب و هوای آن اتاق یک دری با دری بزرگ داشتند. در کنار در، پا چنگ یا پنجره های مشبک می ساختند. . این اتاقها نیز بر اساس تناسب طلایی طراحی می شدند. اتاقهایی که از عرض نور می گرفتند نصف تناسب طلایی داشته و در نهایت شکلی متناسب و زیبا بدست می آمده است.

سه دری – خانه محمدیه سمنان

نور گیری اتاقها بسته به نوع آن متفاوت بوده است. بعضی از اتاقها که مطلقا آفتاب به آنجا نمی تابید و نور کم داشت روشندانی در بالای آن می گذاشتند. اندام هایی مثل تزریا تچریا تابستان خانه ، چون در میان دیگر اتاق ها محدود بوده به این صورت نور گیری می شده است. عنصر خیشخان برای محیط های گرم بوده و هیچوقت بسته نمی شده است.. سه دری اتاق سه دری اتاق خواب خانه بوده است. برای سه دری ها و دیگر اتاق ها این بوده که هیچوقت از فضای آزاد وارد آنها نمی شدند (در خانه های مناطق معتدل و یا در حجره های مدارس و کاروانسراها مستقیما وارد فضا می شدند و در کنار هر کدام راهرویی در نظر گرفته می شده است. ابعاد اتاق طوری بود .

که مقیاس آن کاملا انسانی باشد. اندازه آنرا طوری در نظر می گرفتند که به طور مثال در موقع خواب اگر افراد یک خانواده معمولی ، به اضافه اثاثیه و غیره را در کنار هم بگذاریم دقيقا اندازه شود . در داخل این اتاق دقیقا پرهیز از بیهودگی مشاهده می شود و هر چیزی در جای خود قرار گرفته است. در پشت اتاق پستویی همراه با دولابی یا گنجه های عمیق دردار جای داشته است ، رختخواب وقتی پیچیده می شد مثل پشتی در می آمد و با چهار بالش در کنار آن حكم مبل را پیدا می کرد (بسته به اهمیت افراد تعداد بالشها کم و زیاد می شده است.  در طاقچه ها می بایست وسایل روزمره مثل آینه ، جانماز، آفتابه لگن، سرمه دان و چیزهای دیگر و در رف ها یا بالا طاقچه ها یا طاقچه بلند، وسایل کمتر مورد نیاز قرار می گرفته است (مثل ظرف شربت، قاشق افشره خوری ، لگن فالوده خوری و غیره). ارتفاع طاقچه پایینی که معمولا شکل مستطیل داشته یک گز و ارتفاع طاقچه بلند دو گز ( ۲  / ۱۳) بوده است.

طاقچه – رف – ازاره و قطار بندی

ترکیب نمای خارجی متشکل از سه دری ، دو آفتاب شکن یا تابش بند عمودی ، گلجام و خرک پوش بوده است. . پنج دری به عنوان اتاق مهمانی بوده که در خانه های با نظام خرده پیمون عملکرد اتاق نشیمن را داشته است. در پنج دریهایی که از طرف طول نور می گرفته اند از تناسب كل طلایی بکار گرفته شده است. در دو طرف پنج دری نیز دو راهرو قرار داشته اند. در داخل این اتاق تورفتگی کمی بالاتر از سطح زمین بنام شاه نشین کرار داشته که در آن مهمانهای بزرگ یا بزرگ خانه می نشسته اند در دو طرف پنج دری چراغدان قرار می گرفته است، چراغداران چیزی شبیه بخاری بود ولی در داخل دیوار قرار داشت (هم ایجاد نور می کرده و هم بو را می گرفته است)

ارسی خانه بروجردی ها

در بعضی خانه ها که توانایی مالی صاحب خانه کم بوده بالاخانه ای بنام قروار با  عملکرد اتاق مهمان روی سردر کوچه می ساختند. راه آن از راه پله ای در گوشه هشتی بوده است. در قلعه ها نیز همین عنصر را داریم. – تالار کربال یا تلوار یعنی ساختمان بزرگ وریشه واژه تالار است. این فضا برای استفاده فصل گرما بوده و به هوای باز راه داشته است. در کنار تالار راهروهای بزرگی بنام تختگاه بوده که در انتهای آن راه پله ای برای زیرزمین و بالاخانه قرار می گرفته است. در طبقه بالای آن بالاخانه (اتاق دنج و راحت) جای داشته است. بالاخانه های دو طرف تالار را گوشوار نیز می گویند. در کل هر فضایی را که در وسط قرار گیرد میانوار و دو طرف آن را وروار می گویند . ساخت این فضاها بدلایل گوناگونی بوده است. با توجه به ارتفاع زیاد تالار و رانشی که از طرف طاقهای آن بوجود می آمد این فضاها کمک در رفع رانش می کردند. همچنین تناسب بین مادر و بچه (فضای وسط و فضا های کناری) نیز حفظ شده است.

اتاق های جنبی تالار

در خانه سنّتی با پیمون بزرگ در پشت تالار تزر یا تچریا طنبی با شکلی صلیبی و در کنار آن بادگیر قرار می گرفته است. سقف تالار مضاعف (دو جداره) بوده و در بعضی جاها از ارسی های بزرگ سه لنگه ای در تالار استفاده می شده است. تهرانی در شمال خانه، اتاق زمستان نشین یا تهرانی جای داشته است. این قسمت آفتاب گیر و بزرگترین اتاق زمستانی بوده است. تهرانی دو اتاق کوچک با ارسی داشته و در کنار آن نیز آشپزخانه قرار می گرفته است. در قسمت زمستان نشین فضایی صلیبی شکل بنام شکم دریده نیز قرار می گرفته است. یکی از دلایل ساخت این فضا به شکل صلیبی، مسأله نیارشی بوده است. با توجه به اینکه طاق وسط رانش زیادی داشته، در قسمتهای کناری آن دو طاق کژاوه زده می شده تا این نیروی رانش را خنثی کند. آشپزخانه این فضا در محلی قرار می گرفته که به اتاق مهمان نزدیک باشد و نقشه آن بنا برنقشه کلی خانه قابل تغییر بوده است. اصولا در گذشته در تابستان غذای گرم  نمی خوردند و بیشتر غذای خود را از بیرون تهیه می کردند.

باره بند محلی مخصوص برای نگاهداری چهار پایانی مثل اسب و قاطريا الاغ و چیزی بنام  تخت روان بوده است.

منبع : پیرنیا، 1387

منبع نقشه ها : نگارنده – سایت هورنو